Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. t.o. 601]

Leonardo da Vinci: Het Laatste Avondmaal. Kopij in de Abdij te Tongerlo.

[p. 601]

Bij het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci
Door Prof. Dr Leo van Puyvelde
Lid van de Academie.

Wat is het dat sedert vijf eeuwen heel het beschaafde mensdom in bewondering doet staan vóór Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci?

Het onderwerp? De waarde van een kunstwerk is niet afhankelijk van de belangrijkheid van het onderwerp zelf; een groots onderwerp kan heel slecht uitgevoerd worden. Vormspraak en conceptie zijn hoofdzaak in de kunst.

Over de technische uitvoering van Het Laatste Avondmaal kunnen wij bezwaarlijk nog oordelen. Het werk, in het cenakel van Milaan, is bijna geheel te gronde gegaan ten gevolge van slecht onderhoud, herstellingen en oorlogsvoorvallen. En men kan Leonardo's manier van schilderen niet nagaan in een kopij, hoe goed die ook moge wezen, als deze die in het bezit is van de abdij te Tongerlo, een uitstekend werk waarschijnlijk van zijn leerling, Andrea Solario. Het is over het algemeen moeilijk een gewettigd oordeel te vellen over de schildershoedanigheden van deze grote meester: te veel van zijn schilderwerken zijn te loor gegaan of zijn bewaard in een toestand die elke beoordeling uitsluit.

Doch uit wat overblijft, vooral van Het Laatste Avondmaal, uit de opvatting en de artistieke vormgeving ervan, kunnen wij veel afleiden betreffende de geniale aanleg van de geest van Leonardo da Vinci. En dit geniale aan te voelen is ten slotte van groter belang, dan de loutere bewondering voor technische uitvoering.

Dit zal ook de mening geweest zijn van Leonardo zelf. Toen hij in zijn nota's schreef dat de kunst een ‘cosa mentale,’ een zaak van de geest is, dan bedoelde hij waarschijnlijk daarmede dat, zo de ambachtlijke bewerking noodzakelijk is om zich duidelijk

[p. 602]

en krachtig uit te drukken, het geestelijk gehalte van de kunstopvatting nog van groter belang is.

In zijn ziel deint zijn onderwerp uit en komt het tot een voldragenheid, die ons stom slaat. Zelfs in de plastische vormgeving overheerst het intellect. Als elk kunstenaar van zijn tijd, verrijkt deze artist de vormgeving door verscheidenheid van uitzicht, beweging, licht en kleur, door de nobele dracht gegeven aan zijn figuren en door tegenstellingen en overeenkomsten. Maar hij bereikt iets meer dan de meeste anderen: in de rijke verscheidenheid komt hij tot een wonderbaarlijk geconcentreerde eenheid.

Dit is een gevolg van zijn geestesaanleg. Dit is schepping. Maar de menselijke schepping is niet van hetzelfde gehalte als de goddelijke schepping. Zij roept het werk niet op uit het niet. Zij arbeidt, somtijds moeizaam met de beelden van duizenden waarnemingen en gewaarwordingen. Bij Leonardo wordt het woord: ‘le génie est une longue patience’ een waarheid, veel meer dan bij dat andere genie Rubens. Leonardo was een uitvinder op velerlei gebied; doch zijn plastisch vermogen ging traagzaam te werk. Wij kennen vele voorstudies van Het Laatste Avondmaal, tekeningen van het geheel en van afzonderlijke figuren, die meer dan eens verre verwijderd zijn van de uiteindelijke uitbeelding, en die hij niet op het papier werpt, maar schroomvallig neerwrijft zoals zij vaag opleven in zijn verbeelding. Het geniale van Leonardo ligt niet precies in de vruchtbaarheid van zijn verbeelding: het ligt meer in de ruimheid van zijn geest waarin zijn onderwerp zich breed ontplooit, in de klaarheid van zijn onderscheidingsvermogen, in de hardnekkigheid waarmee hij ook de aandoening, die het onderwerp in hem opwekte, tot het laatste toe wakker en warm houdt. In de compositie van Het Laatste Avondmaal heerst de bewogenheid van elke figuur, handelend naar eigen temperament en zich kerend telkens in een eigen plan; de kunstenaar leidt de op- en afgolvende lijn van de silhouetten; hij schikt, boven het brede, klare vlak van het tafellaken, de figuren in afzonderlijke groepen en verbindt ze met elkaar door gebaren en richtingen, die alle leiden naar het middenpunt: de geïsoleerde, kalme figuur van de Meester, frontaal opgebouwd in pyramide-vorm. Dit is geen agglomeratie meer, het is samenschikking; meer dan dit: het is samenhorigheid en harmonie, zodat het geheel ruist als een georchestreerd orgelgeluid van Bach, zodat het gewoel van driftige gevoelsuiting

[p. 603]

geraakt tot de kalmte, waarin de gedachte van het afscheidsmaal van Christus tot ons duidelijk spreken kan.

Deze gedachte spreekt hier zeer hoorbaar. Bij de plastische opvatting van dit onderwerp is de geest van Leonardo niet verre verwijderd van deze van Dirk Bouts en van deze van de Middeleeuwen. Men is de laatste tijd Leonardo gaan voorstellen als iemand die alleen in het experiment gelooft. Maar verscheidene van zijn nota's getuigen dat hij de philosophie van Sint Thomas van Aquino aankleefde en Het Laatste Avondmaal bewijst dat hij een voortzetter van de Middeleeuwen was. Hier heeft hij de grote wijding aangevoeld van de instelling van de Eucharistie. Wel heeft hij, als kunstenaar van zijn tijd, er naar gezocht er iets bij te voegen dat gelegenheid gaf tot een levendiger voorstelling dan deze die Ghirlandajo van hetzelfde onderwerp geschilderd had in het cenakel van de Ognisanti te Florence. Hij heeft gedacht aan het ogenblik waarop Christus tot zijn discipelen zegt: ‘Iemand onder U zal mij verraden.’ De apostelen heeft hij, elk op zijn wijze, laten antwoorden op dit woord van de Meester: Johannes is bedroefd, Petrus, de volbloedige, zet hem aan de Meester verder te ondervragen, Judas kijkt halsstarrig vóór zich uit, de anderen zijn verwonderd, twijfelen, protesteren. Maar ondanks deze verlevendiging, blijft toch, in de uitbeelding, nabeven de innige wijding van wat zoëven gebeurd was, van de verklaring van de Meester dat zijn lijden en dood nabij was, doch dat hij bij hen zou blijven onder een mystieke vorm, onder de gedaante van brood en wijn. Deze wijding spreekt het duidelijkst uit de figuur van Christus, stevig opgebouwd en met een serene uitdrukking.

Dit is werkelijke kunst. Kunst is het resultaat van geestelijke bewogenheid in schone vorm uitgedrukt. En omdat Leonardo ons zulke kunst heeft geleverd, heb ik een hogere achting voor hem als kunstenaar, dan voor de geleerde die hij was. Men looft hem nu het meest als uitvinder, en te Milaan heeft men een tentoonstelling ingericht, waarin men al zijn uitvindingen heeft verwezenlijkt. Onze tijd wil het erewoord ‘uitvinder’ voorbehouden voor de geleerde, die werkt met ingrediënten en instrumenten in een laboratorium, en die ten slotte niets anders doet dan vaststellen wat die ingrediënten en instrumenten kunnen voortbrengen. De kunstenaar daarentegen gebruikt de materiële stoffen en zijn gereedschap om zijn eigen zielsvisioenen en aan-

[p. 604]

doeningen om te zetten in schone vorm. De geleerde constateert en vindt toepassingen, die verbetering brengen aan wat wij het beschaafd leven noemen: hij verbetert de economie en de welvaart. Maar wat de kunstenaar schept is ten slotte van grotere waarde voor het geestelijk leven van het mensdom. In een gesprek met Sir Alexander Fleming heeft deze, met tranen in zijn ogen, mij gezegd hoe hij erover gelukkig was dat zijn uitvinding van de penicilin zovele mensenlevens heeft verlengd. Maar van Gogh, die zijn eigen leven niet heeft kunnen redden, bracht aan het mensdom veel geestelijk geluk en zal het brengen in lengte van dagen. Ook Leonardo heeft in zijn handschriften veel wetenschap van zijn tijd vooruit gelopen. Maar die wetenschap is dood. Zijn kunstwerken integendeel blijven de mensen uit alle landen en tijden een hoger zielsgenot verschaffen.

Alleen reeds het aandachtig aanschouwen van Het Laatste Avondmaal leert ons meer over het genie van Leonardo dan de kennisneming van zijn vele handschriften of de lezing van een aantal boeken over hem uitgegeven. Want bij dit aanschouwen worden wij onmiddellijk bewust van dit uitstijgen boven zichzelf, dat eigen is aan een grote geest, dat hem bij het verhalen van een concreet historisch feit een ruime geestelijke wereld doet oproepen.

Men looft veel de wonderbaarlijk scherpe observatie die hij openbaart in de 5000 bladzijden van zijn handschriften. Men spreekt meer over zijn onopgehouden pogingen om de schilderstechniek te verbeteren, ten einde te geraken tot een zo nauwkeurig mogelijk voorstellen van het volume van de dingen en van hun luminositeit. Deze pogingen maken het ons begrijpelijk dat deze kunstenaar zo weinige van zijn schilderijen heeft afgewerkt en dat een zo gering aantal ervan bewaard bleef. Het Laatste Avondmaal heeft hij namelijk op de muur willen schilderen niet op de beproefde wijze van het fresco, maar met eigen mengsels die hij duurzaamder achtte. Zijn schildering heeft geen stand gehouden, en om een idee te hebben van het geheel, moeten wij ons keren naar goede kopijen. Doch veel meer dan een scherpe observatie, meer dan een techniek die misschien uitstekend leek, is voor ons van belang de klare ernst, waarmede dit werk is opgevat. Deze ernst spreekt zelfs uit een kopij, een afbeelding, hij doet ons de analyse afwijzen, omdat hij ons onmiddellijk brengt onder de greep van het genie, het genie dat men niet

[p. 605]

verklaren kan, dat een gave Gods is, een soort van mirakel.

Deze aanraking met de spirituële strekkingen van de kunstenaar doet ons beter begrijpen dat, wanneer Leonardo een onrustige geest was, die naar de waarheid zocht in zichzelf en in het heelal, hij de waarheid nog hoger zocht. Ik ben geneigd te geloven dat hij hoofdzakelijk uit was op transcendenteele waarheid, dat hij minder een geest was van de Renaissance, meer van de Middeleeuwen, van de christelijke Middeleeuwen. Dit toont hij het zuiverst in Het Laatste Avondmaal. Het is niet in een enigmatische glimlach, niet in een teer heldonker dat men de grootheid van deze artist moet meten. Men moet het doen in werken als dit, waarin de techniek ons de innerlijke waarden niet doet verwaarlozen, deze die ontstaan uit de meest verheven aspiraties van de geest en het hart van de mens. Hier vatten wij dat de kunstenaar iets geestelijks heeft willen voorstellen: wij kunnen wel vaststellen dat hij, als bekwaam schilder er genoegen in gehad heeft uitstekende acteurs op een dramatische wijze te doen handelen, doch wat ons treft, wat ons ontroert, wat ons aangrijpt tot in het diepste van onszelf, het is de sublimisatie van de werkelijkheid, het gehalte aan spiritualiteit. Deze spiritualiteit redde Leonardo uit het hem omgevend realisme, dat hem lokte naar het najagen van de schone vorm. En zij is het die ons verheft tot een wereld door hem geschapen, een droomwereld, zuiver en helder, waar het goed is te verblijven, verre van de dagelijkse zorgen, een wereld, waar men de lucht van de toppen inademt en waar men in staat van gratie verkeert.