Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. 185]

De oprechtheid van de kunstenaar
Door G. Walschap
Lid der Academie.

Bij het overlijden van André Gide werd in verschillende tijdschriften een vraag gesteld die van menselijk standpunt uit beschouwd enigszins aangrijpend is. Had Gide het recht zijn bekentenissen zo ver te drijven dat hij er het verdriet en de schaamte van zijn vrouw mee openbaar maakte en er haar leven mee vergalde? Mag een kunstenaar met zijn werk zijn naastbestaanden zo diep kwetsen? Is kunst dat waard?

Ik zou die vraag met u willen behandelen, zeer kort om u de gelegenheid te geven er uw eigen mening over te zeggen, maar zeer duidelijk omdat ik van oordeel ben dat het zijn nut heeft.

In ons zeer klein taalgebiedje immers leeft de letterkundige in een lezerskring niet veel uitgebreider dan het woongebied van zijn familie, en er geestelijk weinig van verschillend. Als hij een bezoek brengt aan de adressen waaraan hij zijn familiale geboorte-, huwelijks- en overlijdensberichten zendt, maakt hij ten naaste bij van grens tot grens de ronde van de gewesten waar zijn lezers wonen. Wanneer wij weten dat de vlaamse dichtbundels gemiddeld op driehonderd exemplaren worden verspreid, weten wij ook dat onze dichters zingen voor hun ouders, broers en zusters, ooms, tanten, neven, nichten, schoolkameraden en de dactylo's van hun bureau.

Dat maakt het hun uiterst moeilijk te ontgroeien aan hun milieu. Zelfs de literaire kritiek kan zich boven die burgerlijke familiesfeer niet verheffen. Zij beoordeelt het werk met volledige kennis van schrijvers persoon en omstandigheden en duldt geen discordantie tussen beide.

Een criticus die in eigen kringen doorgaat als een revolutionair en door niemand van dorperigheid wordt verdacht, Albert Westerlinck, beoordeelde nog onlangs de poëzie van Pieter Buckinx uitgaande van zijn kennis van de physieke mens Buckinx. Daar deze dichter in de omgang stil, bescheiden, bleek, zwak

[p. 186]

en weinig vitaal blijkt te zijn, besloot Westerlinck dat het veelvuldig voorkomen van de woorden vlam, vuur, drift, hartstocht en dergelijke dynamische termen in zijn gedichten wijst op literaire pose.

Een geluk dat deze criticus niet ondervonden heeft welk een eigenaardig prikkelbaar man Guido Gezelle geweest is, zo niet zou hij zeker hebben betoogd dat al die zoete vroomheid van zijn gedichten maar comedie was. Een geluk dat hij niet veel weet over Dante. Moest hij ooit vernemen dat Dante zijn Beatrice nooit gezien heeft, of, horresco referens, gedurende enkele maanden veel meer dan gezien, moest hij te weten komen dat Dante maar een middelmatig student en pover theologant was, of een klein bleek mager ventje, hij zou in de Divina en de Vita Nuova niets meer vinden dan pose, hypocrisie en krachtpatserij.

Daarom is het hier bij ons nuttiger dan in Frankrijk zelf het geval Gide te overwegen. Gide kon rustig werken in de zekerheid dat hij voor niet meer dan tien procent van zijn lezers de man van zijn vrouw en de zoon van zijn ouders was. Onze schrijvers zijn en blijven het heel hun leven voor practisch al hun lezers.

Ik heb gemeend niet te moeten nagaan wat de jurisprudentie, formulering van het rechtsgevoel der gemeenschap, over eerroof in dezen zegt. Zij zegt er zeker iets over, want de bescherming van de eer der burgers rekent zij tot haar bevoegdheid. Niet zo zelden komen rechtsgedingen voor aangelegd door lieden die zich te kort gedaan achten in een verhaal. Meestal neemt de rechter de vrijheid van de kunstenaar in bescherming en wijst de aanlegger af als te teergevoelig. Nooit zegt hij dat eerroof door kunst hem niet aangaat. Ik laat er de jurisprudentie echter buiten omdat zij als beschermster van de eer waarover wij spreken ontoereikend is. Al wat zij voor mevrouw A. Gide kon doen was nog meer ruchtbaarheid geven aan wat deze dame juist niet openbaar gemaakt wilde hebben. De schade welke een schrijver zijn naaste verwanten met zijn werk kan toebrengen wekt overigens niet de woede die met een proces en een boete of lijfsdwang wil worden bekoeld. Het is een verdriet dat de zoon zijn ouders, de man zijn vrouw of geliefde aandoet, een liefdeloosheid en een schaamte waartegen geen gerechtelijk verweer bestaat.

De vrijheid van de kunstenaar tegenover de eer van zijn verwanten zou licht kunnen omschreven worden indien overtredingen tot de hoge uitzonderingen behoorden. Zo zijn dokters en advo-

[p. 187]

katen gebonden aan een nauwkeurig omschreven beroepsgeheimplicht met sanctie vanwege gerecht en tuchtraad. Zo weten de journalisten zo nauwkeurig hoe ver zij mogen te ver gaan dat persgedingen voor eerroof vrij zeldzaam zijn alhoewel dag en nacht bladen en tijdschriften verschijnen. Voor het letterkundig werk is zulke reglementering onmogelijk.

In werkelijkheid is het geval van André Gide, dat van een schrijver die met zijn werk zijn vrouw in een ondraaglijk vernederende openbare situatie brengt, niet zo uitzonderlijk. Weinig auteurs drijven de oprechtheid zo ver, maar het oordeel over dit extreem geval wordt bemoeilijkt door het feit dat het behoort tot een zeer talrijke categorie.

Met een der schoonste werken uit onze eigen levende letterkunde, met Joachim van Babylon, komt het al voor in ons midden in minder scherpe, maar toch nog scherpe vorm.

In de wereldletterkunde liggen de gevallen voor 't grijpen. Ik herinner slechts aan drie type-gevallen die zich regelmatig herhalen: Strindberg die zijn diverse vrouwen achtereenvolgens te schande maakt, Wilde die zijn ongewone neigingen vrijmoedig opbiecht, Dante en Swift die hun persoonlijke relaties honen en belachelijk maken. Wie goed bedenkt wat de publicatie van vele grote gedichten en prozawerken die hij kent betekend heeft voor de naaste verwanten van de auteurs krijgt een revelatief inzicht in de letterkunde en de omvang en pregnantie van de vraag omtrent Gide gesteld. Haast alle huwelijkspoëzie en minnelyriek komt dan voor als pijnlijk op het kwetsende af voor nog iemand anders dan de dichter zelf. Voor de dames die door Charles Baudelaire werden vereeuwigd is dat duidelijk. Het is ook duidelijk dat de zuivere en platonische verheerlijking van Mathilde door Jacques Perk haar echtgenoot minder zou behaagd hebben dan haarzelf indien dit paar Nederlands had kunnen lezen. Het is zelfs nog duidelijk voor de talrijke vlaamse dames in verzen te harer verheerlijking in het openbaar ontkleed en omarmd. Gelezen door de gezinsleden van de schrijver maken zeer vele belijdende literaire werken op pijnlijke wijze openbaar dat het huwelijk mislukt is, dat een van beiden in echtbreuk leeft, niet meer naar de kerk gaat, niet houdt van moeder, zijn familie veracht of communist is geworden, terwijl het gezin leeft van een katholieke kliënteel, kortom een openbaarmaking van concrete burgerlijke feiten waartoe de auteur zelf in de gewone omgang

[p. 188]

nooit ofte nimmer zou overgaan. En deze publicatie geschiedt in de partijdige versie van een der betrokkenen zonder dat de tegenpartij zich kan verweren. Om dit kleinburgerlijk aspect van de literatuur kan men uit de hoogte glimlachen zolang men er buiten staat en niet meer als men weet dat het op de geestelijke groei van onze auteurs, die leven in enge kring zonder horizon, veel meer inwerkt dan haast alle andere factoren te samen.

In prachtige gedichten van hun dierbare dochter menen rechtschapen ouders terecht of ten onrechte met ontzetting te lezen dat deze engel manziek is en van jongens veel meer afweet dan zij buiten de biechtstoel mag bekennen. Ouders van dichtende dochters zijn wel eens meer niet meer jong. Moeders hart kan de eerste symptomen van hartsdeficiëntie vertonen zodat het niet meer bestand is tegen emoties. Vader kan veel tegenslag hebben gekend zodat het overlopen van de maat zijner teleurstellingen hem een letsel kan toebrengen buiten proportie met de werkelijke betekenis ervan. Wij hebben dan, minder openbaar maar niet minder tragisch, in alledaagse omstandigheden een geval Gide. Immers, of de Franse auteur van wereldreputatie ter wille van zijn vrouw ongewone gevoelens moest verzwijgen en of ons denkbeeldig vlaams dichteresje ter wille van haar ouders normale gevoelens moet verbergen, dat is precies dezelfde vraag. Het maakt geen verschil dat mevrouw Gide van uit een zeker fatsoensstandpunt gelijk had en de ouders ongelijk. In beide gevallen is het letsel hetzelfde en dus ook de vraag dezelfde of de kunstenaar het mag toebrengen.

Welnu het antwoord dat ik voor mezelf heb geformuleerd is dit. Het behoort tot het wezen zelf van de letterkunde de menselijke intimiteit te belijden, juist zoals het geneeskundig onderzoek op het naakte lichaam moet geschieden. Daardoor is het onmogelijk zekere eerbare en begrijpelijke gevoeligheden van naaste verwanten te ontzien zonder het beoefenen van de letterkunde onmogelijk te maken, wat van niemand kan worden geëist.

Dit is slechts een deel van mijn antwoord. Het geval Gide is namelijk hiermee niet uitgeput. Wie voor zichzelf het recht der oprechtheid opeist, neemt er ook de plicht van op zich. Nu blijkt uit posthume documenten dat Gide, gehuldigd als een ware held in de zelfbelijdenis, niet oprecht is geweest. Hij zou de werkelijkheid en het goed recht van zijn vrouw welbewust te kort hebben gedaan, een deel van de waarheid welbewust

[p. 189]

hebben genegeerd en wat hij er van overhield met overleg naar zijn hand hebben gezet. Het is hem evident niet om de exacte en concrete waarheid te doen geweest. Zijn geschriften kloppen niet met de werkelijkheid en hij heeft het geweten. Met teleurstelling en schaamte erkennen zelfs oprechte vrienden van André Gide dat hun grote man, verleid en verblind door de adulatie, zich onbewust heeft ingewerkt in de rol van de heldhaftig oprechte die hij werkelijk heeft willen vervullen en stilaan de comedie van zijn oprechtheid is gaan spelen. André Gide, geven zij met weemoed toe, had de werkelijkheid losgelaten, hij was verliteratuurd.

Gaarne, geachte collega's, zou ik bij de voorbereiding van deze lezing de tijd hebben gehad om over een ander onderwerp dat mij dierbaar en vertrouwd is, het verband tussen dichterschap en werkelijkheid, behoorlijk uit te weiden. Laat mij voor ditmaal toe het voorbeeld van André Gide toe te lichten met een ander voorbeeld.

Een beroepsofficier, die letterkundig begaafd is, komt na enige jaren actieve legerdienst door zijn lectuur en de vereenzaming die het gevolg er van is, tot een soort Tolstoiaanse afkeer van zijn beroep. Hij vindt het idee zelf van de legeropleiding immoreel en de instelling zelf van hoog tot laag bespottelijk, corrupt en onuitstaanbaar. Hij moet zich als het ware de handen vastbinden om geen antimilitaire Max Havelaar te schrijven, maar hij is getrouwd en vader, zijn vrouw houdt van de carrière, hij voelt zich zelf niet bekwaam in een andere loopbaan te slagen en hij gebruikt dus zijn verstand en zwijgt.

Bij gelegenheid van een militair avondfeest wordt hij, die zeer sober leeft, van een geringe hoeveelheid alcohol bij verrassing stomdronken, beledigt een generaal die als mens en militair alle respect verdient en kwetst hem met zijn degen. Hij wordt eerloos ontslagen. Zoals Multatuli na zijn terugkeer uit Indië schrijft hij zijn boek tegen het leger. Zijn hoofdpersoon is een model-officier. Deze model-officier neemt vrijwillig ontslag. Hij neemt ontslag alhoewel hij dan met vrouw en kinderen totaal zonder inkomsten blijft. Het type van de walgelijke militaire bruut is een generaal.

Het boek is een meesterwerk waarover de ene studie na de andere verschijnt en dus eindelijk ook een historisch onderzoek naar het ontstaan van het magistraal werk. Daaruit blijkt dat de

[p. 190]

model-officier in werkelijkheid een zeer middelmatig militair en een onaangenaam confrater was, die niet vrijwillig ontslag nam maar weggejaagd werd en daarna geen armoe leed daar zijn vrouw schatrijk was. De generaal die als een bruut wordt voorgesteld verdient in werkelijkheid veel meer achting dan de zogezegde model-officier. Voor de rest der tijden zal het beroemde boek bekend staan als een letterkundig meesterwerk en verwerpelijke menselijke daad.

Nochtans is deze schrijver gloeiend oprecht geweest en heeft hij de werkelijkheid niet gewijzigd in zijn voordeel maar in functie van zijn werk. Wanneer een kunstenaar uit vele werkelijkheidservaringen de gloeiende essentie heeft afgezonderd die zijn geest in vuur zet, begint een tweede proces tijdens hetwelk deze essentie zich wederom verspreidt in een nieuwe realiteit die haar past, zich omkleedt met een verbeelde werkelijkheid die haar volmaakter uitdrukt.

Het is verbazend en ergerend met welk onbegrip men André Gide aan de ene kant verwijt de werkelijkheid te hebben gebruikt en aan de andere kant verwijt ze te hebben omgedicht. Dat is wat elk kunstenaar doet en geen enkel kan het anders.

En nu kan ik mijn antwoord op de in het begin gestelde vraag volledigen. Daar het tot het wezen van de literatuur behoort de realiteit te herscheppen, kan geen enkele klacht over ontering vanwege naastbestaanden ontvankelijk zijn, want zelfs de waarheidsgetrouwe elementen kunnen nooit met zekerheid als zodanig doorgaan, de ontering staat dus nimmer vast.