Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1950

[p. 107]

Litteraire geschiedschrijving in algemeen Nederlandse zin
Door Julien Kuypers.
Lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde.

Mogen wij de aandacht van de Academie vragen voor een initiatief dat de gemengde technische Commissie van het Nederlands-Belgisch cultureel akkoord na grondige besprekingen genomen heeft en dat thans hopelijk zijn spoedige verwezenlijking te gemoet gaat? Een initiatief dat ook de leiding van het Fonds der Letterkunde zal interesseren.

Het betreft een gemeenschappelijk uit te geven overzicht van onze literatuur in Noord en Zuid, waarbij de nadruk gelegd wordt op de moderne periode, sinds de romantiek bv., door een bondige inleiding historisch en Europees gesitueerd. Dadelijk denken wij hierbij aan de voortreffelijke brochure van Mevr. Romein-Verschoor: Van Slib en Wolken; maar dan, zoals gezegd, gemeenschappelijk opgevat voor Nederland en Vlaanderen, en op een voet van volkomen gelijkwaardigheid, zonder de literatuur van de Vlamingen - tot hun begrijpelijke ergernis - naar een apart hoekje, liefst op het einde van het boekdeel, te verwijzen, tegelijk met die andere uitloper, Zuid-Afrika.

Nu wij meer dan ooit de Nederlandse cultuur van amper vijftien millioen Westeuropeanen moeten beschouwen als onverdeelbaar één, over alle wijsgerige, godsdienstige, sociale of politieke compartimenten en grenzen heen, lijkt het ogenblik gekomen om de geschiedenis der literatuur uit heel ons taalgebied als een werkelijke eenheid op te vatten. Er zou dus voortaan geen sprake meer zijn van een geleidelijk naar elkaar toegroeien, van het leggen, of smeden, of aanhalen van steeds inniger banden, van twee loten aan één zelfde stam ontsproten, en meer soortgelijke beeldspraak. Net als onze taal - in woordenschat en zinsbouw, grammatica, spelling en uitspraak - het éne Nederlands is, met zijn rijke gewestelijke diversiteit, zo is de literatuur één die aan beide zijden van onze staatsgrens in deze taal geschreven wordt. Voor zo'n

[p. 108]

eenheidsopvatting hoeft immers in deze tijd niet meer gepleit te worden.

Zodat volgens het tot de negentiende en de twintigste eeuw beperkte opzet van de technische Commissie, de litteraire ontwikkeling in onze beide landsgebieden niet langer afzonderlijk, in aparte hoofdstukken, zou beschreven worden. Dit is tot nog toe het geval in de meeste, ja in vrijwel alle literatuuroverzichten, ook in de thans verschijnende monumentale Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden onder leiding van Prof. F. Baur, waarin Prof. C.G.N. de Vooys de XIX^e eeuw tot ongeveer 1885 in Noord-Nederland behandeld heeft en de hoofdredacteur hetzelfde voor Zuid-Nederland belooft te doen. Bij ons weten is dh. Garmt Stuiveling in zijn strikt chronologisch opgevatte Een Eeuw Nederlandse Letteren (Querido, Amsterdam 1943) de eerste geweest om - vóór het ontstaan van Benelux! - onze negentiende eeuwse literatuur als een eenheid te beschouwen, ook na de scheiding van 1830 ‘over de grenzen heen bewaard’.

Niemand betwist die eenheid voor de middeleeuwen en de vroeg-Renaissance. Tot die opvatting van geestelijke eenheid moeten wij, tenminste sinds het begin van de 19^e eeuw, terugkeren, evengoed met de classicistische richting van Bilderdijk en mindere goden, als met de tijdstromingen van romantiek en realisme. En dit ondanks de ietwat anders buitenlands georiënteerde romantiek, allerlei uiterlijke en innerlijke verschillen in de politiek-sociale verhoudingen of de godsdienstige bekommernissen. Lichte dialectische afwijkingen kunnen evengoed Gelders of Zeeuws als Westvlaams of Limburgs zijn; en het tot vervelens toe geschematiseerde onderscheid tussen het gevoelige, uitbundige Vlaams en het koele, bezonnen Hollands volkskarakter mag een globaal overzicht, in een algemeen Nederlands perspectief gezien, niet langer in de weg staan. Bij alle Nederlandssprekenden vinden wij zekere moeilijk bepaalbare gemeenschappelijke trekken terug, die evengoed weerkaatst worden in de rijke schakeringen van onze literatuur als in de regenboogkleuren van onze taal.

Merkwaardige uiting van de na-oorlogse geest van onderlinge waardering en vertrouwde samenwerking, beantwoordt het ontwerp van de gemengde technische Commissie dus niet alleen aan de geest van de tijd maar ook aan een levende, groeiende werkelijkheid. Wellicht geeft de uitwerking er van aanleiding tot enig gekibbel onder vaklui en tot meningsverschil omtrent bijkomstig-

[p. 109]

heden. Er is ondanks veel goede wil soms onvoldoende kennis van specifiek Vlaamse of Hollandse toestanden na een eeuwenlang afzonderlijk staatkundig en religieus volksleven; en zo'n enorme gaping - van de zeventiende eeuw tot de Vlaamse wederopstanding - wordt niet in een handomdraai, met wat vriendelijke woorden en de beste bedoelingen, weggewerkt. Te meer daar het Vlaamse minderwaardigheidscomplex nog niet voorgoed overwonnen is, - evenmin als het superioriteitsgevoel in zekere kringen uit het Noorden.

Er wordt weleens beweerd dat elk geslacht op zijn beurt de overgeleverde waarden aan een herziening onderwerpt, zodat er van een gedurige herwaardering en classificering van de literatuur kan gesproken worden. Niet elke generatie is in staat alle vorige te begrijpen, noch heeft zij dezelfde beschouwingswijze. Om het even echter hoe wij de letterkundige feiten zien, - of wij al dan niet uitgaan van de beproefde philologisch-historische methode met het belang dat zij aan data hecht en aan het algemene culturele tijdsverband, - voortaan moeten dezelfde criteria gelden voor om het even welke figuur uit Noord of Zuid, die een plaats verdient in de algemene ontwikkelingsgang. Een chronologische behandeling als die van De Vooys en Stuiveling lijkt ons, ondanks de nadelen - aan dit als overigens aan elk ander systeem verbonden - het bevorderlijkst tot het samenstellen van een eerste, innig dooreengevlochten en door beide partijen als ‘fair’, als ‘rechtvaardig’ aangevoelde synthese.

Welke ook hun verdiensten op het nationale cultuurplan mogen zijn, sommige populaire Vlaamse pioniers-figuren zullen wegens hun huisbakken poëzie of hun rhetorisch taalgebruik geen genade vinden. Laten wij Vlamingen onze baanbrekende taalminnaren met even dankbare genegenheid herdenken als de Afrikaners hun eerste heroïsche generatie. Prudens van Duyse en Ledeganck krijgen aldus normaal de historische plaats die hun toekomt, na Bilderdijk en Tollens. De ‘realist’ Van Beers van De Bestedeling of Begga, eveneens na Tollens en Nicolaas Beets. Terwijl de intimisten Antheunis, Frans de Cort en zelfs Dela Montagne waarschijnlijk meer bij De Genestet thuis horen.

Daar tegenover staat het geval Conscience. Als schrijver van historische romans slaat hij een goed figuur naast en vóór Mevr. Bosboom-Toussaint, Oltmans of H.J. Schimmel; en als auteur van het omstreeks 1850 algemeen in de mode gekomen genre der

[p. 110]

dorpsnovelle heeft hij een betekenis die onze grenzen ver overschrijdt. Naast Rikke Tikke Tak, De Loteling en Baes Gansendonck verbleken de ongeveer gelijktijdig geschreven Betuwsche Novellen van J.J. Cremer en de kleinkunst van zijn navolgers.

Zoals, naast de te laat erkende oorspronkelijkheid van Gezelle, alle middelmatig vrome of humoristisch stichtelijke Hollandse predikanten met hun almanakken, albums en dichtbundels in het niet verzinken. De evenredigheidsverhoudingen tussen personen, groepen en generaties worden aldus enigszins gewijzigd, de geestelijke verwantschap en de al of niet bewuste navolging onderstreept, zonder de cosmopolitische samenhang uit het oog te verliezen.

De invloed van De Nieuwe Gids op het tien jaar later opgerichte tijdschrift Van Nu en Straks wordt door niemand betwist, al was hij niet zo overwegend als weleens beweerd is geworden. Streuvels en Timmermans hebben beslist de ‘heimatkunst’ van Hollandse regionalisten als Herman de Man en Antoon Coolen beïnvloed, die beiden dichter bij de Vlamingen staan dan bij een romancier als Vestdijk welke op zijn beurt Johan Daisne tot model dient. Ook de poëzie van bezinning en verbeelding, volgens Verwey's recept, heeft haar weg naar Vlaanderen gevonden, o.m. door persoonlijke medewerking van de generatie van 1910 (Bloem, Nijhoff, Roland Holst, Van Eyck, Greshoff) aan De Boomgaard, dat het orgaan was van Jan van Nijlen en zijn vrienden, wier normale ontwikkeling door de eerste wereldoorlog werd geremd.

Dat het litterair expressionisme van Duitse oorsprong over Vlaanderen naar Holland is overgewaaid, staat eveneens vast. Ambrosia, wat vloeit mij aan? of Mijn kleine, kleine Annabel van Engelman zijn jonger dan Van Ostayen's Melopee en zijn overige muzikale incantaties. Ruimte (1920) is De Vrije Bladen van Slauerhoff, Marsman en Ter Braak voor geweest (1924), terwijl het tijdschrift Forum met zijn dubbele redactie gedurende twee jaar de wederzijdse invloed als belichaamd heeft van Richard Minne of Van Nijlen op Gresshoff of Du Perron, en omgekeerd.

Genoeg. Taak voor de historicus is het om dergelijke wisselwerkingen na te gaan, en het belang van een synchronistische behandeling hoeft in dit verband niet meer onderstreept. Ook de wetenschappelijke theorieën van Claude Bernard tot Freud en Heidegger, de plastische kunsten, de architectuur en zelfs de binnenhuiskunst komen daarbij soms te pas. (Denken aan de

[p. 111]

manier waarop de nieuwe zakelijkheid uit het buitenland tot ons is gekomen!) De interdependentie is niet tot de Nederlanden beperkt en er wachten ons verrassende, ons inzicht verrijkende parallelen bij een dusdanige werkwijze. Zo vergelijkt Stuiveling Albrecht Rodenbach met de Friese dichter Pieter Jelles Troelstra, later geheel in de politiek opgegaan; stelt hij Lioba van Frederik van Eeden naast Starkadd van Hegenscheidt; ziet hij in René de Clercq en Arnold Sauwen Vlaamse tegenhangers van Adama van Scheltema en Jacob Winkler Prins...

* * *

Een bloemlezing bij zo'n gemeenschappelijk overzicht is voor ons eigen publiek wel overbodig. Maar zij lijkt ons onontbeerlijk bij de bewerking - of verkiest men de term aanpassing? - in andere talen. De door de gemengde technische Commissie bedoelde brochure zou voor buitenlanders aangevuld moeten worden met vertalingen van teksten - verzen en proza - waarvan er overigens al ettelijke bestaan. Een opsomming van namen en titels, hoe overvloedig ook geïllustreerd, is niet voldoende om een ruim publiek van belangstellenden in den vreemde nader in contact te brengen met een nauwelijks of hoegenaamd niet bekende literatuur. Zodat de bewerkingen van de oorspronkelijke brochure in het Frans, het Engels, het Duits of het Spaans, telkens een ietwat verschillend karakter zullen hebben en moeten uitgroeien tot een vrij persoonlijke arbeid van de vertaler.

Een litterair overzicht in algemeen Nederlandse geest is slechts een eerste stap in de goede richting. Er staan meer middelen ter beschikking van onze regeringsinstanties om gezamenlijk het prestige van de Nederlandse taal en letteren in de wereld te dienen. Zullen zij ze aangrijpen? En in welke mate kunnen de Vlaamse Academie en het Fonds van de Letterkunde daarbij behulpzaam zijn, met raad en daad?