Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1947

[p. 15]

Nota over het peil van onze pers.
Door Gerard Walschap
Lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde.

Sedert ruim twee jaar verschijnt in België weer de vrije pers van voor den oorlog en heeft het den schijn dat op dit gebied alles weer in orde is. Nochtans is dit op verre na niet het geval. Zelfs indien alles exact zoals voor den oorlog ware, zou zich nog een zeer grondige zelfverbetering van onze dag- en weekbladen opdringen, want het is de wereld door bekend dat deze vergeleken met bijvoorbeeld de Engelse, of, om in de proporties te blijven, met die van Nederland, een buurstaat niet groter dan de onze, politiek en cultureel op een ergerlijk laag peil stonden.

Maar het is niet eens exact zoals voor den oorlog. Het peil van onze pers is vooreerst op zichzelf gedaald en daar ten tweede de uitzonderlijke levenscondities van het land aan de pers veel hoger eisen stellen dan vroeger, is het verlies dubbel.

Hoe komt dat? Onze naoorlogse dagbladen worden opgesteld door hunne vooroorlogse redacteurs en enige nieuwe, onder leiding van directies wier blad gestolen werd. Deze redacteurs mochten tijdens den oorlog niet schrijven, of, indien zij het liever anders horen, wilden niet omdat zij niet mochten schrijven wat zij wilden. Onder deze beknotting van hun vrijheid, op zichzelf al zwaar genoeg, hebben zij bovendien materieel geleden. Velen hebben daarbij nog een betrekking moeten zoeken en vervullen die hun niet lag, terwijl zij zich al die jaren op den koop toe nog terecht bedreigd hebben gevoeld.

Dit is een zeer wezenlijk, drukkend en langdurig leed waarvoor men alle begrip moet tonen. Dat begrip mag echter ook niet beletten vast te stellen, welke begrijpelijke, menschelijke, maar voor onze bladen onheilzame verbittering het leed heeft nagelaten. Met die verbittering traden de persmannen bij het hernemen van hun werk midden in het zwaarste probleem dat ons land in zijn geschiedenis tot hiertoe wellicht heeft gekend: de epuratie.

Nu is het niet alleen hun schuld dat deze vervaarlijke operatie

[p. 16]

mislukt is. Ieder mens met gezond verstand wist van af den eersten dag dat zij moest mislukken. Het bestraffen van honderdduizenden mensen, schuldig aan misdrijven verschillend van moord tot zuiver opiniedelict, dit zonder voorbereiding, zonder nationaal plan, op zeer korten tijd, in de atmosfeer der bevrijding en namens een regiem van vrijheid en humanisme, was iets dat moest gebeuren op enigerlei wijze, maar ook onmogelijk goed kon worden gedaan, doch in alle geval zeer zeker beter had kunnen gedaan worden, indien o.a. de pers hier haar taak had vervuld.

Het lijdt niet den minsten twijfel dat de begrijpelijke maar betreurenwaardige wrok van onze vooroorlogse persvertegenwoordigers de illogiciteiten van deze tragicomedie verhevigd en verduurzaamd heeft. Maanden lang hebben zij gehetzt, het probleem dat al onoplosbaar genoeg was, vertroebeld met partijpolitiek, in een gedachtengang en op een toon die de deerniswaardige repressierechters heeft belet hun evenwicht te vinden, een deel van het volk opgezweept en de groote meerderheid zich met den dag meer doen afwenden in machteloos en somber misprijzen.

De pers is in dubbel opzicht te kort geschoten: zij heeft deels de openbare opinie gevleid en misleid en deels ze verkeerd weergegeven. Het heeft ontbroken aan gezaghebbende organen die onbevangen en onpartijdig aanmaanden tot wijsheid. Het heeft ontbroken aan publicisten die begrepen wat zich afspeelde, een tragedie die voor de toekomst van ons regiem en van ons land misschien even zware gevolgen zal hebben als de oorlog zelf. Het kwaad van de collaboratie is gestraft met het kwaad van de repressie dat misschien even groot is.

Maar dit is onherstelbaar verleden, de toekomst alleen ligt in onze hand.

Het is zeer begrijpelijk dat onze pers is teruggekeerd tot hare vooroorlogsche schrijfwijze en gewoonten, ook dat zij meer onbewust dan bewust van meening is dat alles weer goed gaat als het weer gaat zooals vroeger. Dit is de zeer bedenkelijke illusie waarin zij op dit ogenblik zonder een spoor van argwaan blijft doorschrijven.

Het is nochtans een onloochenbaar feit dat fascisme en nationaalsocialisme voor den oorlog met verontrustende snelheid veld wonnen en dat dit malcontentisme zich voor een groot deel

[p. 17]

voedde aan de verouderde partijdigheid van onze pers. Bij degenen die zich hardnekkig tegen deze gedachten verzetten, was vrij algemeen de overtuiging doorgedrongen dat de democratie zich vernieuwen moest met nieuwe leiders, nieuwe kaders, nieuwe bestuursvormen. Dit was de vaste en verantwoorde convictie, niet alleen van den man van de straat, maar van onze volksvertegenwoordigers en regeerders.

Of het ons nu aangenaam is of niet, noch de sympathieën voor de nieuwe orde, noch het verlangen naar democratische vernieuwing zijn afgestorven. Zij leven nog diep in het Belgische volk en de gang van zaken na de bevrijding heeft ze niet verzwakt, maar integendeel versterkt. Veel meer Belgen dan men denkt, die niets wilden te maken hebben met den vijand of zijn handlangers, die in vaderlandsliefde voor niemand moeten achteruitstaan en met hart en ziel verknocht zijn aan vrijheid en democratie, zijn thans van mening dat wél het voedselrantsoen hoger is, maar dat er verder geen verbetering te bespeuren valt en dat het enig onbetwistbaar voordeel van de pers van na de bevrijding tegenover de oorlogsbladen is dat ze meer papier geeft.

Deze omvangrijke stem van het volk fluistert overal, maar durft zich niet laten horen. De enen mogen niet spreken, de anderen willen de democratie niet ondermijnen, nog anderen vrezen uitgescholden te worden voor fascist.

Welnu dit zwijgen is niet goed. Wij hebben tijdens den oorlog ondervonden welke gevaarlijke gistingen ontstaan waar een groot deel der bevolking zich niet vrij kan uiten en het is een hoon voor de vrijheid waarvoor het bloed van zoveel millioenen is vergoten, dat wij omringd leven van medeburgers die zwijgen uit vrees. Daarom is het gewenst, om niet te zeggen noodzakelijk, op waardigen toon hardop uit te spreken wat velen denken, op gevaar af ervoor belasterd te worden en gehoond.

De politieke scheldpartijen van onze naoorlogspers en haar onverdraagzaamheid van welken aard of richting ook, hangen de meerderheid van het Belgische volk in 't vlaams gezegd de keel uit. De politieke argumenten die men voor den oorlog twintig jaar lang elken dag gelezen heeft en nu weer elken dag ziet herhalen, wekken nu diepen wrevel en weerzin. Godsdienst en vrijzinnigheid als oorzaak en reden van politieke verdeeldheid, heeft voor de meerderheid in beide kampen geen zin meer. Zij was er tijdens den oorlog te diep van overtuigd dat dit voorgoed

[p. 18]

van de baan was, zij heeft te diep gevoeld hoe ouderwets en overbodig dit is. Een land moet volgens haar zakelijk bestuurd worden. Het ophemelen van al wat de partijgenoot doet, het afbreken van al wat de tegenstander tot stand brengt, het elkander beletten voor het land iets te doen, het moedwillig verzwijgen of in een verloren hoekje zetten van gebeurtenissen die men niet aangenaam vindt, het vertiendubbelen van het aantal betogers waarmee men sympathiseert en met tien delen als men niet accoord is, het elkander onder den neus wrijven van schandaaltjes en deficienties in eigen rangen, het insinuëren en opzettelijk verkeerd uitleggen, de groote koppen boven eenzelfde rantsoeneringstabel, in het eene blad: ‘Weeral minder boter!’ en in het andere: ‘Meer gebakjes!’, al die kleingeestigheden om elkander toch maar onaangenaam te zijn en te voorkomen dat de lezer enigszins objectief zou kunnen oordelen, dat komt de grote meerderheid van de Belgische lezers kinderachtig en belachelijk voor. Voor hem bestaat de vrijheid van de pers in de waarheid te zeggen en niet in ze te verdraaien.

Het is wel mogelijk dat ons volk nog niet rijp is voor de politieke fairness van die Engelsche partijbladen die denzelfden dag, in hetzelfde nummer, over hetzelfde politiek vraagstuk, naast hun eigen partijartikel een bijdrage van de tegenpartij afdrukken, maar het is zonder enigen twijfel veel te rijp voor de partijpers die zich na de bevrijding heeft opgedrongen alsof er tijdens den oorlog niets gebeurd en niet nagedacht ware. Zelfs indien wij deze onloochenbare evolutie van ons volk in haren diepgang overschatten, het ogenblik is zeker gekomen om onze dagen weekbladen resoluut een groter sprong naar meer politieke verdraagzaamheid en culturele degelijkheid te zien maken.

Krachten en geest daartoe zijn in onze redactie- en directieburelen aanwezig, want ook zij die daar werken hebben tijdens den oorlog niet buiten hun volk geleefd en zijn slechts in de hoos van na de bevrijding instinctief tot de oude routine vervallen. Zij worden zich onbehagelijk bewust van die vergissing.

De zelfhernieuwing moet niet tot stand komen onder bedreiging, maar men mag toch bedenken dat de stemmen die nog zwijgen eenmaal zullen spreken, want het is niet mogelijk zovelen te blijven intimideren en met elken dag dien zij langer wachten zullen zij stouter worden en agressiever. De duistere internationale toestand en de veel te scherpe nationale tegenstellingen werpen

[p. 19]

het volk in een teleurgestelden weerzin, een gedruktheid. De apathie strekt zich uit tot het cultureel leven, die barometer van de welgezindheid en welvaart van een volk.

Daarom is het waarlijk te wensen dat onze persbestuurders zich bewust worden van de ijlte waarin zij schrijven en met elkander vriendschappelijk contact nemen om minnelijk en wijs te bespreken wat zij kunnen doen om het politiek en cultureel gehalte van hun bladen te verbeteren. Hun lezers hebben tijdens een langen, donkeren oorlog van hun terugkomst wat anders verwacht dan zij tot nu toe hebben gedaan; zij zijn van oordeel dat zij een grootere taak hebben.