Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1943

[p. 811]

Kleine fragmenten van Der Naturen Bloeme
Door Prof. Dr. J. Van Mierlo, S.J.
Lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde.

Onlangs werden mij door den heer J. De Smet, student te Leuven, die mij om een kleine inlichting had gevraagd, een paar snippers van een oud handschrift medegedeeld. ‘Ze waren’, schreef hij mij, ‘als bandversteviging aangewend in het boek: ‘La pérégrination spirituelle vers la terre saincte... composée en langue Thyoise par feu pr. Jean Pascha et nouvellement traduict par vénérable Seigneur Nicolas de Leuze chanoine de St. Pierre à Louvain (1566).’ Veel beloofden de snippers niet: het eene was een snipper in de lengte van het handschrift; met alleen aan den eenen kant de nog weinig duidelijke, weinig gaaf bewaarde aanvangsletters, aan den anderen de slotletters, van een rijmgedicht; het andere was een snipper in de breedte: met, op twee kolommen, de vier laatste regels van elke kolom, alles samen 16 verzen.

Toch was het niet moeilijk het werk te identificeeren, waarvan wij hier een paar fragmentjes hadden. Ik erkende onmiddellijk enkele verzen van den Garrulus uit Der Naturen Bloeme, van Jacob van Maerlant. Daar nu van dit werk nog talrijke handschriften zijn bewaard en niet minder talrijke fragmenten reeds werden medegedeeld, schenen onze onbeduidende snippers van alle belang ontbloot te zijn. Maar is er wel iets onbeduidends voor de geschiedenis van onze Taal- en Letterkunde in de Middeleeuwen? Klaarblijkelijk waren het ook snippers van een oud handschrift. Dit deed er mij ten slotte toch toe besluiten ze wat van naderbij te onderzoeken en ze uit te geven.

_* * _*

Het zijn fragmenten van een handschrift, dat 0.17 m. breed was. Het snippertje in de hoogte is omtrent even hoog. Een hand-

[p. 812]

schrift op velijn: waarvan elke zijde op twee kolommen werd beschreven. Iedere kolom telde 44 verzen. De afstand tusschen het laatste vers van de eerste kolom in ons fragment en het laatste van de tweede is 2050-2094 = 44; vandaar tot 2138 = 44, vandaar tot 2142 = 44. Het fragment in de lengte telt slechts 41 verzen: het werd dus afgesneden, zoodat het handschrift zelf nog een paar centimeter hooger is geweest: 0,19 à 0,20 m.

Men weet dat Der Naturen Bloeme een eerste maal werd uitgegeven door J.H. Bormans (1857), die het echter na het vierde boek (op dertien) liet steken; later door E. Verwijs, die eerst J.H. Bormans heeft voortgezet, maar er dan toch de eerste vier boeken nog aan toevoegde (1878).

Bormans gebruikte voor zijn uitgave verschillende handschriften⁽¹⁾, maar schijnt een handschrift van Brussel tot grondslag te hebben gelegd: door B in de varianten duidt hij de lezing van zijn handschrift aan, wanneer hij dit verbeterd heeft. Verder raadpleegde hij: een Hamburgsch handschrift, H. Een handschrift (?) van Ditmold D; waarvan echter voor onze fragmenten nooit een variante wordt aangegeven. Een handschrift van Jac. Vissers, V., thans in de kon. bibliotheek van den Haag.

De letter J duidt bij hem een handschrift aan uit Berlijn, waarvan hem door Dr. Jonckbloet welwillend het afschrift was afgestaan.

Hij heeft ook fragmenten gekend. Zoo vermeldt hij een Nimw. fr.(?); de letters A en G, die in de varianten voor onze fragmenten voorkomen, wijzen ook op fragmenten, die Bormans heeft geraadpleegd. Ik ontmoet de letter A voor het eerst bij B III, 1895; G bij B. III, 1731.

Verwijs geeft een tamelijk gebrekkig Leidsche handschrift L uit, en neemt de varianten op van een Haagsche handschrift: dat van J. Vissers, dat ook Bormans heeft gekend, V; en van een Amsterdamsch handschrift, A, dat een copie van V schijnt te zijn. Vervolgens nog de varianten van het Brusselsch handschrift, dat Bormans volgde: naar het schijnt in de eerste vier boeken althans, alleen volgens de uitgave van Bormans.

Verwijs heeft dus twee handschriften, L en A, meer gekend

(1) Men weet dat Bormans' uitg. onvoltooid is gebleven. Ook de inleiding is nooit verschenen; zoodat we de door hem gekende hss. en fragmenten uit zijn uitgave zelf moeten opmaken.

[p. 813]

dan Bormans, maar hij heeft de door Bormans reeds gecollationeerde handschriften H.J. en D. voor zijn uitgave niet gebruikt.

Verwijs heeft ook fragmenten gekend:

Een fragment van 39 verzen, dat hij niet verder beschrijft en ook niet aanhaalt. Hij verwijst naar Versl. en Ber. der Vereeniging III, 63-64.

Een fragment, M.: een folioblad, in twee kolommen van 50 verzen.

De zoogenaamde Schwerinsche fragmenten: geschreven in drie kolommen van 50 regels. Verwijs had er slechts een afschrift van door Dr. De Vries. Sedert werden ze aan de bibliotheek van de universiteit te Leiden geschonken⁽¹⁾. Enkele Weensche fragmenten, uit een handschrift op twee kolommen van ongeveer 38 verzen.

J. Verdam vermeldt nog een strook, eveneens afkomstig uit Schwerin en verschillend van één ander blad, eveneens uit Schwerin, waarvan een vijftal kleine stukjes mede waren toegezonden⁽²⁾. Hij vermeldt ook Weensche fragmenten, maar het zijn dezelfde als die welke Verwijs reeds had gekend.

Over de door Bormans gekende fragmenten weten we verder niets.

Ons fragment schijnt met geen enkel dezer fragmenten overeen te komen. Het dichtst staat het bij de Weensche fragmenten, die ook op 2 kolommen, maar van slechts 38 regels, geschreven zijn. Het zijn dus fragmenten van nog een ander handschrift.

Verwijs geeft dus het Leidsche handschrift L uit en neemt de varianten op van A.V. en B. Bormans heeft als legger B gebruikt; maar hij verbetert volgens andere handschriften. Ik geef voor elk vers de lezing van Verwijs, met de door hem vermelde varianten van A en V; worden geen varianten vermeld, dan hebben deze hss. denzelfden tekst als door Verwijs gedrukt; daarna de lezing van Bormans, met de door hem vermelde varianten, uitgenomen van V (tenzij Bormans anders las dan Verwijs); worden geen varianten vermeld, dan is de lezing der handschriften

(1) Waarover J. Verdam ons inlicht in zijn Nieuwe Nederlandsche Fragmenten en Tijdschr. v. Ndl. Taal- en Letterkunde XXI, 1902, blz. 1 vlg.; vooral blz. 22 vlg...

(2) a.c. blz. 30, nota 2 en 3.

[p. 814]

die van Bormans (niet van het Brusselsche handschrift); B beteekent dan, dat Bormans heeft verbeterd en de lezing van zijn handschrift hier vermeldt.

_* * _*

De vier plaatsen van den snipper in de breedte komen voor in het derde boek. De eerste vier verzen zijn getrokken uit B. III Gallina en luiden:

Ja hare vleesch es medicine
Jegen des serpents venine
Dus radic elken man daertoe
Datti elcs dages iet goeds doe.

de D van Dus is gerubriceerd, en heeft een teeken van paragraaf er vóór geplaatst.

2047	Verwijs: Ja, hair vleesch es medicine; V.A.: haers vleysch; Bormans: Ja, haer vleesch es medicine; B In hare vleisch es medecine, zoo ook fr. G.; H. In haer vleis is m.; J. hare.
2048	Verwijs: Jeghen der serpent venine; V.A. Jeghers (Jeghen) des serpens; Bormans: Jeghens des serpents venine; B serpenst; J der serpens.
2049	Verwijs: Dies radic elken man daer toe; Bormans: Dies radic elken man daer toe; H. Des radic.
2050	Verwijs: Dat hi elcs daghes iet goets doe; V.A. Datti e.d. hiets...; Bormans: Dat hi des daghes iets goets doe; volgens hem heeft V (A): Datti elx d. hiets goeds; H. elcx daghes yet goeds d.

De volgende plaats is eveneens getrokken uit B. III, uit het artikel Gallinaceus.

Jof ·VJ. ende dan voord an
Wast hem an die leuere dan
·J· steen heet allectorius
Na datti dien ontfaet aldus

[p. t.o. 814]

[p. 815]

Van het voorafgaande vers 2089 zijn de onderste beentjes der letters nog bewaard

(Ende menne dan) ·V· iaer houd

de laatste woorden zijn nog voldoende leesbaar; van menne. staat nog het onderste van mene, waarschijnlijk droeg de n een verkortingsteeken.

2090	Verwijs: Ende nemmeer dan ·V· jaer hout; V.A. Ende men danne...; Bormans: Ende menne danne vijf jaer hout; B. ...dane ·V· J. houd; H. Ende mene dan, zoo ook fr. A.; fr. G.: Ende menne ·V· jaer dan houtd; J. Ende nemmer dan.
2091	Verwijs: Of ·VJ· ende dan voert an; V.A. Jof ...danne vort an; Bormans: Ofte sesse ende voort an; B. vord; J. Of ·VI ende dan voert an; H. Ofte ...ende daen voert an; fr. A. als J.; fr. G. voert.
2092	Verwijs: So wast hem in die levre dan; V.A. Wasset (zonder So); Bormans: Wasset hem an die levere dan; B Waest hem an die levere dan; H Wast h. an de l.; fr. A. in die l.; fr. G. Wast hem in de l.
2093	Verwijs: Een steen, heet allectorius; Bormans: Een steen, heet alectorius; H.V.J. allectorius.
2094	Verwijs: Na dat hi dien ontfaet aldus; V.A. Na dien dat hi den; Bormans: Na dat hi dien ontfaet aldus; H. dien dan ontf.

De volgende plaats, eveneens uit B. III, komt voor in het artikel Garrulus:

Die altoos sijn ongestade
Ende callen vro ende spade
Vele boerden vele logen
Ende conterfaiten dien si mogen

Van het voorafgaande vers is het onderste van Bedieden nog bewaard.

2135	Verwijs: Die altoes sijn onghestade; Bormans: Die altoes sijn onghestade; J altoos.

[p. 816]

2136	Verwijs: Ende callende vroe ende spade. Bormans: Ende callen vro ende spade; V.J. Ende callende vro (vroe); fr. A en G Ende callende vroe.
2137	Verwijs: Vele boerden, vele lueghen; V.A. vele gheloghen. Bormans: Vele boerden ende vele loghen; J. boerten vele loeghen; H. ende loegen.
2138	Verwijs: Ende conterfeten dien si moeghen; V.A. conterfaiten die; Bormans: Ende conterfaiten dat si moghen; J conterfeten dien si moeghen; fr. A. die si m.; fr. G. dien si m.

De laatste plaats komt nog wat verder voor in B. III, in het artikel Ibis:

Als om te vliegene vten lande
Alder werelt te sine viande
Ende alsi vten lande varen
Comen die iben met haren scaren

2179	Verwijs: Als om te vlieghene uten lande; V.A. omme te vliegene. Bormans: Alse omme te vlieghene uten lande; J als omme te vl. inden landen; H. Alse te vliegen uut den l.; fr. A om te vlieghen upten l.; fr. G. om te.
2180	Verwijs: Al der werelt te sine viande, hs. L heeft sinen. Bormans: Al der werelt te sine viande; J. vianden; H. te zine.
2181	Verwijs: Ende eer si uten lande varen; Bormans: Ende eer si uten lande varen; V. Ende alsi fr. A. Ende alsi.
2182	Verwijs: Comen die iben met haren scaren; V.A. mit; Bormans: Comen die iben met haren scaren; B. die bien; H. yben mit.

Van het afschrift van den snipper in de lengte heb ik afgezien; omdat slechts de laatste letters, of de beginletters zijn overgebleven.

Het begint aan de eene zijde bij v. 1334 van B. II en loopt tot 1371; op de keerzijde bij v. 1378 tot 1415. Hier en daar is wat meer dan één letter zichtbaar. Zoo v. 1340 een rede v. 1345 mach wesen.

[p. 817]

Opmerkingen.

Bij fragment I. Beide uitgevers drukken: Ja, haer. Bormans verbetert zelfs zijn handschrift B dat In haer heeft. Ook ons fragm. heeft Ja. En toch zal In h., de lezing van B.H. fr. A en G., wel de juiste lezing zijn. Gezegd werd: ‘dat op den dag dat de hen een ei legt; de beet der aspis (serpent) haar niet kan schaden’ Daarna past ‘Ja, haer vl...’ weinig; veel beter: In h. vl. es medecine nl in haar vleesch is er dan medecijn tegen den beet van het serpent. De dichter bedoelt hier zeker niet te zeggen in 't algemeen: dat haar vleesch medecijn is tegen des serpents venine.

Ons fragment heeft hier duidelijk Ja, met L, V, A. Het heeft ook Dus, maar us is verkort; tegenover de andere hss met Dies of Des: misschien was ook Dies bedoeld.

Bij fr. II: Ons fragment heeft den Zeeuwschen vorm Jof met V en A. Verder an die levere dan met B, H, tegenover in die l., van L, V.A. fr. A en G: an schijnt de betere lezing te zijn. In het volgend vers is So overbodig; en verbetert Bormans nutteloos de wel is waar foutieve lezing van zijn handschrift Waest tot wasset.

Bij fragm. III heeft ons hs. callen met B, tegenover callende van L.V, A.J fr. A en G. Maar tegenover B en H heeft het asyndetisch verband in Vele boerden vele loghen met L V.A.J.

Het heeft conterfaiten zooals alle hss., uitg. L conterfeten. Het heeft dien si moghen met L.J en fr. G; tegenover die van V en A of dat van B.

Bij fr. IV is de eenige interessante variante Ende alsi uten lande varen. Ons fr. heeft alsi met V volgens Bormans en fr. A.; tegenover eer si van L B, J.L en fr. G.

Ons fragment komt dus nu eens met dit, dan weer met geen handschrift overeen; men zou meenen, dat het de grootste overeenkomst vertoont met V en A, die ook een Zeeuwschen vorm hebben; maar elders wijkt het er toch weer van af. Zoo heeft het niet in fr. I Na dien dat hi waarin V en A alleen staan; en niet callende.

Het behoort dus tot een andere familie van handschriften.

Het maakt den indruk een goed verzorgd handschrift te

[p. 818]

zijn, waarvan de tekst zich uitstekend tot een uitgave zou hebben geleend, ondanks Ja. Het is de tekst van iemand die bij het afschrijven vaste beginselen volgde: hij schrijft regelmatig g, zonder h; dus nooit gh; hij schrijft dubbele oo: altoos, voord en regelmatig geapocopeerde vormen: als, alsi, dan; wast.

Jammer, dat er niet meer van is bewaard.

[p. t.o. 819]