Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1943

[p. 791]

Is Joos een Germaansche naam?
door Dr. Jan Lindemans
Lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

Men weet dat Joos de traditioneele Vlaamsche vorm is van den Franschen naam Josse, waarnaast in het Oosten en het Noorden van ons taalgebied, sedert de 16^e eeuw, een vorm Joost burgerrecht verwierf, overgenomen uit het Duitsch Jost⁽¹⁾. Deze vorm, die evenzoo van het Fransch Josse komt, vertoont een anorganische t en gaf aanleiding tot de verkeerde latiniseering Justus, zoodat velen thans nog in den waan verkeeren dat Joost een verdietsching is van Justus, wat fonetisch natuurlijk onmogelijk is. De patroonheilige van Josse, Joos en Joost heet in 't Latijn Jodocus of Judocus. De parochiegeestelijken te onzent vergisten zich niet wanneer zij, in de 17^e-18^e eeuw, en zelfs tot op onze dagen, een Joos op te schrijven hadden in hun doopboeken:

(1) In het Duitsche taalgebied komt de vorm Jost reeds voor in 1295 (Aargau) en 1318 (Speyer), naast Jos, bekend van ca. 1250; beide vormen leefden er voort naast elkaar. - Hoe dat binnendringen van den naamvorm Joost geschiedde, wordt best geïllustreerd aan de hand van een paar voorbeelden: De twee meest beroemde naamdragers, Joost van den Vondel en Joost Lips of Justus Lipsius, beiden van Vlaamsche afkomst, dus van huize uit Joos (zonder t), woonden in hun jeugd te Keulen, waar men ze Jost noemde; ze brachten dien naam mee naar de Nederlanden. - Het oudste mij bekende geval is echter dat van Joos van Wassenhove, die, in Italië, ca. 1470, tot Giusto da Guanta omgedoopt werd. - In de 17^e eeuw is Justus, in Vlaanderen en West-Brabant alleen een naam van humanisten, b.v. Justus de Harduyn. - In Limburg en Oost-Brabant (Diest, Tienen) haalde Joost het op Joos. Volgens Collega Grootaers zou dit te verklaren zijn door het feit dat, in de Limburgsche dialecten, de t volgend op s, in Auslaut wegviel; naar analogie Van gewees, in de gesproken taal, voor geweest in de geschreven taal, kon de grafic Joost zich gemakkelijk opdringen, waar nochtans Joos op den volksmond voortleefde.

[p. 792]

steeds is het Judocus. Maar Joos uit Judocus is maar mogelijk over het Fransch Joce, Josse.

Judocus wordt thans vrij algemeen gehouden voor een Bretoenschen naam, dus van Keltischen oorsprong. Daarnaast is er een theorie die Josse terugvoert tot een Germaansch prototype Gauso⁽²⁾. Wij hebben het probleem opnieuw onderzocht en deelen hier onze bevindingen mede.

De geschiedenis van den naam Joos werd grondig behandeld, vooral zijn verspreiding in Duitschland, door Jost Trier⁽³⁾. Volgens hem is het vertrekpunt van de naamverspreiding over geheel West-Europa, de H. Judocus, een kluizenaar in Ponthieu die, omstreeks 665, de abdij St-Josse-sur-Mer stichtte, bij de monding van de Canche, en er vermoedelijk in 669 overleed⁽⁴⁾. Al wat wij weten over het leven van den heiligen man komt uit een Vita, waarvan de oudste redactie, volgens Trier, zou ontstaan zijn omstreeks 800, ter gelegenheid van de reorganisatie van het klooster Saint-Josse⁽⁵⁾. Volgens den anoniemen schrijver er van was Judocus een zoon van koning Judhael, die regeerde over een Keltische bevolking die, in 't begin van de 6^e eeuw, uit Cornwall naar Bretagne uitgeweken was. Neemt men de Vita voor volstrekt geloofwaardig, dan is de naam Judok ongetwijfeld Keltisch. Dit lijkt des te meer aanneembaar daar de oudere broeder van Judok, die zijn vader opvolgde, Judicael heette, en we in die namen een bevestiging mogen erkennen, naar de

(2) Wij laten onverlet de onwaarschijnlijke etymologieën uit Lat. gaudidoquus (Plautus), ‘grappenmaker’, voorgesteld door Chr. Schneller (Insbrucker Namenbuch, 1905), - of uit Gr. ίοδόϰος, ‘pijlkoker’, bij Heintze-Cascorbi (die Deutschen Familiennamen, 1922).

(3) Der Heilige Jodocus, sein Leben und seine Verehrung, zugleich ein Beitrag zur Geschichte der Deutschen Namengebung (Germanistische Abhandlungen Weinhold-Vogt), Breslau, 1924. - Uitvoerig en lovend gerecenseerd door A. Dassonville, in Revue Bénédictine (1925), 137-139. - Naar aanleiding van Trier's boek schreef A. Viaene een zeer goede aanvullende bijdrage in Biekorf, 45 (1939), 81-87.

(4) De Annales Laubienses of Annales Alcuini, hs. van ca a^o 1000 (MGH, SS. IV, 11), geven als sterftedatum het jaar 654 op: ‘654. Sanctus Jodocus, regis Britonum filius, spreto mundo et regno, peregrinus in Pontivo requiescit in Christo’. - De chronologie van het leven van den H. Judocus berust op veronderstellingen (Trier, o.c., 42).

(5) Alcuinus, die abt was van Saint-Josse vanaf ca. 792, zou de schrijver er van kunnen zijn. - L. van der Essen, Les Vitae des Saints Mérovingiens (1907), 411, meent dat de vita eerst een eeuw later kan opgesteld zijn.

[p. 793]

gewoonte van dien tijd, van hun dynastische samenhoorigheid. Bovendien is Judok, naar vorm en uitzicht, werkelijk een Keltische naam. Trier beschouwt hem als een samenstelling waarin het eerste lid jud, in het Kymrisch, Cornisch en Bretoensch voorkomt met de beteekenis ‘strijd’, verwant met Middeliersch jodhnach, ‘bewapend’; - en het suffix -ocus dat, in 't Bretoensch, van de 6^e tot de 13^e eeuw, in de plaats trad van het oudere -âcos (Oudiersch -ach, Oudkymrisch -auc, Welsch -aug), welbekend in de toponymie, maar dat ook diende om persoonsnamen te vormen. *Judâcos, Bret. Judocus, zou dan beteekenen, volgens Trier, ‘zum Krieg geübt, geschickt’, dus zooveels als ‘de strijdbare’.

Een betere verklaring van den naam biedt echter J. Loth⁽⁶⁾. De lang niet zeldzame Bretoensche namen op -oc, die ook in Cornwall en Wales voorkomen, houdt hij voor hypocoristische verkortingen van primitief tweeledige namen (een verschijnsel dat we ook bij de Germaansche namen kunnen waarnemen), waarbij -oc alleen nog de waarde van een diminutiefsuffix behoudt. Zoo ontstonden, volgens J. Loth, Budoc (St.-Beuzec) uit Budmael (*Bud-maglo-s); Brioc (St.-Brieuc), uit *Brigo-maglo-s; Cadoc (Cadeuc, St.-Cado), uit *Catu-boduo-s; Winoc (Gwennock, in Cornwall; St.-Guinec), uit *Win-walo-s (St.-Guénolé)⁽⁷⁾; enz.. Judoc kan dus heel goed een hypocoristische vorm zijn van Judhael of Judicael. In Bretagne en in de andere Keltische gewesten schijnt de naam nochtans zeer zeldzaam geweest te zijn⁽⁸⁾. Longnon⁽⁹⁾ ziet in den plaatsnaam Lohuec een mogelijk Loc-judok. J. Loth (l.c. 296, 310) vermeldt een parochie Saint-Ideuc (Ile-et-Vilaine), 14^e eeuw Sanctus Ydocus; maar die naam, zegt hij, is moeilijk door Jodok te verklaren. Duidelijker is de parochienaam Saint-Judoce (Côtes-du-Nord), oudste vermelding: 14^e eeuw Sanctus Judocus. Vermoedelijk hebben we hier te doen met den heilige die ook te Saint-Josse-sur-Mer vereerd wordt; een stellig bewijs kan hiervan niet gegeven worden, daar we niet eens weten of we met een oude parochie te doen hebben. In

(6) Les noms de saints bretons, in Revue Celtique, XXIX, 235 seq.

(7) Een metathese er van in Wale-win.

(8) Onafhankelijk van den heilige komt de naam Judocus nog éénmaal voor, nl. bij een volgeling van Judicael, ca. 700, in de anonieme Vita Sancti Melori (Holder, Alt-Celt. Sprachschatz, i.v. Judocus).

(9) Les Noms de lieux de la France, nr. 1320.

[p. 794]

ieder geval was de voornaamste naamdrager, op wien de latere naamgeving zou moeten teruggaan, de heilige kluizenaar van de 7^e eeuw, die zijn naam gaf aan Saint-Josse-sur-Mer, in Picardië, aan Saint-Josse-au-Val, te Montreuil, en aan Saint-Josse-sur-Bois (later Dom-Martin) in Artesië.

De oudste schriftelijke overleveringen van den naam betreffen het klooster Saint-Josse-sur-Mer: 794 Jodocus, in brieven van Alcuinus; 843 Judocus, in een ‘praeceptum’ van Karel-den-Kale; 841-847 Judocus, in brieven van abt Lupus van Ferrières, die ook éénmaal Jodocus schrijft (849). De anonieme schrijver van de oudste Vita, alsmede de latere bewerkers er van, Florentius en Isembard, schrijven steeds Judocus. Hieruit blijkt dat, reeds in de eerste helft van de 9^e eeuw, de twee vormen naast elkaar bestonden, zooals zij trouwens in latere tijden ook zullen voortleven. Trier houdt evenwel Judocus voor den ouderen vorm, al strookt dit niet formeel met de litteraire feiten. Hij verklaart dat Jodocus de toenmalige gesproken vorm was, de ‘vulgäre Form’, en Judocus, de ‘gewählte, literarische Form’. Indien men onvoorwaardelijk den Keltischen oorsprong aanneemt, zal hij wel gelijk hebben: Judocus > Jodocus is regelmatig in het vulgair Latijn.

Het komt er nu op aan te bewijzen dat Jodocus klankwettig tot een Franschen vorm Josse moest leiden. Dit is een moeilijker probleem. Longnon, wiens oordeel nooit mag over 't hoofd gezien worden, merkt op⁽¹⁰⁾ dat Judoce en Josse niet rechtstreeks van Judocus kunnen komen, maar een variante Judocius veronderstellen, die echter onbekend is in de oorkonden van de 9^e-10^e eeuw.

Trier (l.c., 89) neemt zijn toevlucht tot een accentverschuiving: Jódocus > *Jodces > Joces, Joce, Josse. Volgens hem kon Jodócus niet Josse geven, vermits we dan, in de tweede lettergreep, een diftongeering moesten hebben⁽¹¹⁾: Jodoi (zooals voce > voix) of Jodieu (zooals locu > lieu). - Volgens Holder nu, was het suffix -âcos, ook in de vormen -acos en -ocos, sterk beklemtoond, wat trouwens blijkt uit de tot op onze dagen overgeleverde namen van dezelfde soort: Brieuc, Caradec (Caradoc), Guinec (Winok), enz... Ten andere, geheel de middeleeuwen door, heeft de uitspraak Judócus zich gehandhaafd; na verschoven geworden te

(10) L.c., nr. 1831.

(11) Vgl. Meyer-Lübke, Hist. Grammatik (1934), 75, 106.

[p. 795]

zijn op de eerste lettergreep, om een ontwikkeling Jodce > Josse mogelijk te maken, zou het accent weer zijn oude plaats ingenomen hebben op de tweede lettergreep; die willekeurigheid gaat niet op.

Dassonville, in zijn bespreking van Trier's theorie, heeft die moeilijkheid wel gezien. Hij steekt dan ook Trier een reddende plank toe, met te betoogen dat het woord Jodoci buiten het gewoon en primitief taalgoed stond en dus een eigen evolutie doormaakte, waarbij Jodoci, om 't even waar de klemtoon viel, toch op Joce, Josse, moest uitkomen⁽¹²⁾. Die verklaring lijkt ons eenigszins opgegeven te zijn ‘pour les besoins de la cause’, om niettegenstaande alle bezwaren, Josse toch uit Judocus te kunnen afleiden. Zij is verdedigbaar, omdat we in 't onzekere zijn omtrent het tijdstip waarop het woord Judocus mondgemeen werd in een Fransch taalgebied, en omdat de chronologie van de oudste Fransche taalontwikkeling alles behalve duidelijk is. Maar men zal ook toegeven dat, om dezelfde redenen, Dassonville's stelling ook aanvechtbaar is.

Wij kunnen hieruit besluiten dat de etymologie van Josse uit Judocus zoo zeker niet is als men het ons wil voorhouden en dat de Keltische oorsprong van Josse in twijfel mag getrokken worden. Laten we dan onderzoeken of er geen andere verklaring mogelijk is.

Kalbow⁽¹³⁾ ziet in Joce, Josse, een naam die herhaalde malen voorkomt in de Fransche chansons de geste, o.a. in ‘Folque de Candie’ (v. 6732), een normale Romaansche ontwikkeling van Gauso, een ‘Koseform eines mit Gauta zusammengesetzten

(12) ‘Je crois, zoo schrijft Dassonville, que ces auteurs ont perdu de vue que Jodoci n'appartient pas au fonds primitif de la langue; que la prononciation Djodotsi, qui n'est probablement pas bien antérieure à l'an 800 - et même quand elle serait de 700 ou de 650 - devait nécessairement aboutir à Joce, plus tard Josse, quelle que fût d'ailleurs la place occupée par l'accent. Il s'en suit qu'il vaut mieux accentuer Jodoci, ce qui est conforme à la règle latine et, selon les apparences, à la règle celtique. Si dans ce cas -doci s'éloigne du type voce > voix, le motif en est encore une fois que le mot Jodoci n'est entré dans le torrent de la circulation que lorsque les premières phases de l'évolution de voce vers voix, de même que celles de dodece vers douze, étaient accomplies’ (l.c.).

(13) Die Germanischen Personennamen des altfranzösischen Heldenepos und ihre lautliche Entwickelung, Halle (1913), 53. - Het boek is niet voorhanden in de K. Bib. te Brussel; ik kon het niet raadplegen en citeer volgens Trier.

[p. 796]

germanischen Doppelnames’. Hij vergelijkt met Ofr. Ace, d.i. Azzo, voor Adelhelm; Ofr. Gace⁽¹⁴⁾, d.i. Wazzo, voor Warinhari⁽¹⁵⁾. Andere voorbeelden ontbreken niet in het Fransch; men denke aan namen als Besse, Bousse, Lousse, Rasse, Thisse, die voortleven in familienamen en zooveel gelijkenis vertoonen met Josse.

Trier wijst de theorie van Kalbow niet heelemaal van de hand, maar stelt er de hypothese naast van een mogelijk samentreffen van twee homoniemen van verschillenden oorsprong, te meer omdat, naar tijd en plaats van de vroegste vindplaatsen van Joce in de Chansons de geste, de bekendheid met een heiligenvereering Judocus-Josse mag aangenomen worden. Hij brengt nochtans twee opwerpingen naar voren tegen de stelling van Kalbow, die geen van beide, ons inziens, steek houden. Zijn eerste bezwaar is dat een bijvorm *Goce > Gosse, uit Goso, in het Fransch ontbreekt. Bij E. Langlois⁽¹⁶⁾ had hij echter dien naam tweemaal kunnen vinden: een Gosse, seigneur d'Aunis (in ‘Garin le Lorrain’) en een Gosse, ook Gousses en Gosson geheeten, kruisvaarder (in ‘Chanson d' Antioche’). Aan het tweede bezwaar, door Trier geopperd, heeft Kalbow zelf aanleiding gegeven: Trier meent dat uit *Gauso veeleer een *Jose dan een *Joce moest ontstaan, in ieder geval als bijvorm moest voorkomen. Die opwerping is misschien juist, maar Kalbow vergiste zich wanneer hij *Gauso als prototype voorstelde, het moet *Gaudso of Godso zijn, een familiare vorm op -so van een Goda-naam, waarschijnlijk van Godafrid⁽¹⁷⁾. Godso gaf in het Ofra klankwettig Goce en Joce, later Gosse en Josse, ook wel eens Gozon (bij Langlois), Gosson en Josson.

Dit Godso blijkt zelf een zeer vruchtbaar element geweest te zijn in de oude Fransche naamvormingen. Met het diminutief-

(14) Wace, in Normandië.

(15) Beter: Wald-berht, Wald-frid, Wald-hari, of iets dergelijks.

(16) Table des noms propres... dans les Chansons de geste imprimées, Parijs (1904), i.v.

(17) Over persoonsnamen op -so, zie J. Mansion, Oud-Gentsche Naamkunde (1924), 91-95; - A. Carnoy, De Verkleinwoorden met -so van Germaansche persoonsnamen in de Belgische Toponymie, in Album René Verdeyen (1943), 55 seq. - In Brabant was Goossen, tot in de 16^e eeuw, een populaire naam voor Godeverd. De spelling Gocen, die zich tot in de 13^e eeuw handhaaft (b.v. 1293 Gocen, te Mechelen), wijst duidelijk op een afleiding, met -in suffix, van Godso.

[p. 797]

suffix -ilo vormde men Godsilo (Foerstemann, col. 612), Ofr. Gocel en Jocel⁽¹⁸⁾; verder verlengd met een tweede diminutiefsuffix -in, bekwam men Gozilin (Foerst., 612-613), Ofr. Gocelih en Jocelin, een gewone naam in de Chansons de geste⁽¹⁹⁾; andere combinaties gaven Gods-helm, Ofr. Gociaume, Joceaume⁽²⁰⁾; - Gods-ram, Ofr. Joceran, Josseran; - Gods-win, Fr. Gossuin; enz. - Dat al deze namen wel Germaansch zijn, lijdt geen den minsten twijfel. Trier betwist het niet, doch, wanneer deze namen met Judocus gelijkgesteld worden, wat in Fransche bronnen vaak het geval is, verklaart hij dat dit onbewuste vergissingen zijn. In de streken waar de vereering van den H. Judocus bekend was, zou het levend taalbewustzijn de namen Jocelin, Joceaume enz. bij dezen van den heilige aangesloten hebben. Aldus een Joscelinus, die bisschop was van Saint-Brieuc (1150-1157) en aartsbisschop van Tours (1157-1173), die in de oorkonden vermeld wordt nu eens als Jocelin, Joscelinus, dan weer als Joscio, Joscionus, Joscius, Josse en Jodocus, ook wel eens als Gotho; - een Jodocus laicus, die ook heet Joceaume en romans, vermeld in een 13de-eeuwsche oorkonde uit Poitou; - een Jocetus ballivus Turonensis (1247) die ook Josse, Joscius en Jodocus genoemd wordt⁽²¹⁾. In de 13^e eeuw golden, in Bretagne, Jodocus en Josselin voor synoniemen⁽²²⁾.

Uit deze voorbeelden, die gemakkelijk zouden kunnen vermenigvuldigd worden, mogen we besluiten dat, in het levend taalgebruik, zoo hoog als we kunnen opklimmen, geen onderscheid gemaakt wordt tusschen Joce's die van verschillenden oorsprong zouden zijn. Jodocus, zoowel als Jocelin, Joceaume, Jocet, enz., worden beschouwd als familiare vormen van denzelfden naam en wel van een Goda-formatie. Het gaat ook niet Joce te scheiden van Jocelin, Joceaume, Joceran. In de oude Fransche epiek verwacht men, bij de ridderschap, geen andere dan epische, karolingische en merowingische, dus Germaansche namen. De naam

(18) O.a. in ‘Girart de Roussillon’ (Langlois). - Vgl. den Vlaamschen familienaam Goedseels.

(19) O.a. in ‘Chanson de Roland’, ‘Garin le Lorrain’ (Langlois).

(20) O.a. in ‘Chanson de Roland’, ‘Raoul de Cambrai’, ‘Aimeri de Narbonne’, ‘Ogier’ (Langlois).

(21) Voorbeelden aangehaald door Trier, o.c., 93-94.

(22) Aangehaald door Trier. - Thieme-Preuszen, Dictionnaire (1883), vertaalt Jocelin met Judocus; - Muret-Sanders, met Justus.

[p. 798]

van een, plaatselijk in Ponthieu bekenden, heiligen kluizenaar, kon zich niet opdringen aan de epische dichters.

Men zou dan ten hoogste kunnen veronderstellen dat twee namen van verschillenden oorsprong, Joce uit Jodocus en Joce uit Godsa, toevallig met elkaar samentroffen. Maar deze oplossing is niet noodzakelijk: van den beginne af konden Godsa en Godok, of Jodse en Jodoc, twee familiare namen geweest zijn van een en denzelfden persoon; m.a.w., de kluizenaar, stichter van een klooster in Ponthieu, die wellicht Jodfrid heette met zijn volledigen naam, kon door zijn tijdgenooten nu eens Jodoc, dan weer Jodse genoemd zijn geworden. Het verschijnsel van de verwisselbaarheid van verschillende vleivormen, voor denzelfden persoon, is voldoende bekend uit de oorkonden van dien tijd en kan te onzent nog vastgesteld worden tot in de 13^e eeuw⁽²³⁾.

Maar, zal men opwerpen, wijst het achtervoegsel -ok niet met onmiskenbare duidelijkheid op den Keltischen oorsprong van den naam Jodoc? Het suffix -oc, met zijn bijvormen -ac en -uc, later ook -euc en -ec, lijkt inderdaad wel Keltisch te zijn en, zooals boven reeds gezeid, gegroeid uit -âcos. Het werd echter al vroeg met Germaansche naamelementen verbonden om vleivormen af te leiden, op dezelfde wijze als in de Keltische talen. Want ook de Germaansche talen kenden soortgelijke formaties op -il, -ik en -in; vooral deze op -ik konden het opnemen van een suffix -ak, -ok, -uk, als varianten er van aangevoeld, vergemakkelijkt hebben. Foerstemann⁽²⁴⁾ geeft dan ook zulke namen op als bijvormen van -ik formaties; b.v. Abbico, Abaco, Abbuco, Abbeco (col. 11), - Alako, Alock, Alluc (c. 52), - Aluiko, Albucho, Alvecha (c. 65), - Amico, Amacho, Amuco, Amoko (c. 87), - Azacho, Azoko, Azeko, Ezica (c. 220), - Badiko, Badoco, Badag, Baducho (c. 226), - Benniko, Bennuco, Bennako (c. 257), - enz.⁽²⁵⁾. Onder de oudste kunnen vermeld worden: Gundiocus, een Burgondenkoning van de 5^e eeuw, die ook als

(23) Zoo kennen we een hertog van Neder-Lotharingen, uit de eerste helft van de 11^e eeuw, zoon en broeder van Godefrid's die in de oorkonden Gothelo en Gozilo heet.

(24) Altdeutsches Namenbuch, Personennamen² (1900).

(25) Practisch zijn zulke afleidingen bij elk naamelement mogelijk. Hierbij behooren waarschijnlijk ook de namen op -lac, -laic, -loc (Foerstemann, col. 994, 996, 1062), die gevormd zijn met een dubbel diminutiefsuffix, -il gecombineerd met -ac, -oc.

[p. 799]

Gundivicus bekend is⁽²⁶⁾; Mundiucus, vader van Attila; en Veducus (*Wid-uko), een Gotenvorst, vermeld bij Jordanes.

Dit suffix -ok, -ak, had een taaier bestaan dan men wel zou vermoeden. Te onzent diende het nog, in de 12^e-13^e eeuw, om nieuwe familiare namen te vormen. Getuigen hiervan zijn, o.a., namen als Boitoc, Boitac⁽²⁷⁾, Noidac⁽²⁸⁾, Woitac⁽²⁹⁾, afgeleid resp. van Boid, Noid en Woit, verkorte vormen van Boidin, Noidin, Woitin, die, op hun beurt, umlautvormen schijnen te zijn (of zal men zeggen palatalisaties?) van Boudin, Noudin, Woutin, diminutieven van Boudewijn, Arnoud, en Wouter⁽³⁰⁾. Die namen kunnen maar eerst gevormd geworden zijn wanneer de ontwikkeling Boudewijn > Boit zich voltrokken had.

Uit deze voorbeelden leeren we hoe het achtervoegsel -ok, -ak, practisch aangewend werd om nieuwe vleivormen te smeden: het werd bij een reeds in gebruik zijnden verkorten vorm gevoegd. Mogen aldus sommige samenstellingen vrij

(26) Volgens Schönfeld, Wörterbuch der altgermanischen Personenund Völkernamen (1911), 117, zouden de vormen Gundioc, Gundiuch, berusten op verkeerde lezingen van *Gundi-uichus. Deze emendatie is echter niet noodig: Gundioc kan, als vleivorm, naast Gundi-wig bestaan hebben, te meer daar ook een vrouwennaam Gunthiocha, Gundeuca (Foerst., col. 711) bekend is.

(27) Oudste mij bekende vermelding, in den plaatsnaam 1184 capella boitac, bij Duinkerke (De Flou, Wdb., I, 274); als voornaam: 1249 Boitac Callebier, te Ieper (Cart. St. Martin, II 47); als familienaam: 1319 Lambiert Boitac, Ieper; 1339 Boudin Poitac, Brugge; 1383 Clais Boitac, Oostburg-Ambacht; 14^e eeuw Boitac, Boitacx, St.-Lievens-Houtem; 15^e eeuw Boeytoc, Leffinge (Brugsche Poorterboeken); Beutoc, Poperinge; 16^e eeuw, plaatsnaam den beutac, Langemark (De Flou, Wdb., I 906); 1463 Beytacs houck, Snellegem; Beytac, thans nog levende familienaam in West-Vlaanderen. - Een samenstelling met Boidin vinden we in den pl. n. 1289 Boidinjocvels (lees: Boidinjocsvelt), naam van een hofstede te Steenkerke, in Fransch-Vlaanderen (Fl., Wdb., I 205 en II 250); voor -joc, i.p.v. -oc, vgl. boven Gundioc.

(28) Naam van een Gentsch patriciërsgeslacht van de 13^e eeuw, met varianten Noydac, Notach (b.v. 1215 Theodoricus Notach, Diegerick, Invent. Ypres, VII nr. 2106).

(29) Voorbeelden: 1325 Boid Woytac, Hulst; 1375 Jhan Woytack, Gent; 1385 Willem Woitac, Waas; thans Wuytack, Land van Waas en Dendermonde; Wayteck, Brabant. - De bekende familienaam Tack moet een verkorting zijn van Boitac of Woitac.

(30) J. Mansion, NGN VI (1928), 91-93, ziet in de ontwikkeling ou > oi een specifisch Oud-Zeeuwsche eigenaardigheid. Uit ons materiaal blijkt echter dat namen als Boidin, Noidin, Woitin, en hun verkortingen, over heel Vlaanderen en in de westelijke helft van Brabant (inbegrepen de Antwerpsche Kempen) voorkomen.

[p. 800]

doorzichtig zijn, b.v. Heinoc⁽³¹⁾, hypocoristische vorm van Heinrik; - Moenac⁽³²⁾, van Moen, Simoen; - Reinac⁽³³⁾, van Reinaard of Reinoud; - Roelac⁽³⁴⁾, van Roeland of Roelof; Waloc^{(34 bis)} van Waalbrecht of Waalram; - Willoc⁽³⁵⁾, van Willem; - andere zijn moeilijker om verklaren: Genoc^{(35 bis)}, Cranioc⁽³⁶⁾, Minnoc⁽³⁷⁾, Moentack⁽³⁸⁾, Muloc⁽³⁹⁾, Pousac⁽⁴⁰⁾, Pinnoc⁽⁴¹⁾, Scuweloc⁽⁴²⁾, Weyloc⁽⁴³⁾, Wittoc⁽⁴⁴⁾; - om niet te gewagen van zeer duistere namen als Caeymacx⁽⁴⁵⁾,

(31) Familienaam: 14^e eeuw Eynox, Zeeland (NGN, VIII, 75); pl. n.: 1440 heinacx meerschen, Erembodegem.

(32) F.n.: 1423 Johannes Moenac, Oudenburg; pl. nn.: 1423 Moenacx brugghe, aldaar; 1675 moenacx leen, Westkerke (Fl., Wdb., X 654).

(33) Pl. n.: 1761 raynacx bosch, Pepingen; f.n.: 16^e e. Reynacx, Brabant.

(34) F.n.: 1313 Jehan Roelac, Ieper; pl. n.: 1460 roelacx hofstede, Merken (Fl. XIII, 645).

(34 bis) bis) 941-955 Walocus, getuige te Gent, V. Lok., 17.

(35) F.n.: Willocx, thans nog in Brabant en elders.

(35 bis) bis) 1200 Genoc, V. Lok, 408; vgl. Genekinus, o.a. nog in Brabant, begin 13^e eeuw.

(36) F.n.: 14^e e. Cranioc, Cranioch, Craniox, Zeeland (NGN, VIII 74); waarschijnlijk wel een afleiding van Mnl. crane, kraanvogel, vaak voorkomend als persoonsnaam (vgl. de f. nn. de Craen, Cranen, enz.).

(37) F.n.: 1539 Anthoenys Minnocx, Assche; zooals Minnebo en Minnaert bij Meinboud en Meinhard, een hypoc. van een dezer namen?

(38) F.n.: Moentack, te Brugge en Gent; pl. n.: 1880 Moentack-beek, Meulebeke (Fl., Wdb., X 665).

(39) F.n.: 14^e e. Muloc, Mulox, Zeeland (NGN, VIII 74); pl. n.: 1503 den muilloc, Waasten (Fl., XI 34); vgl. de f. nn. Muel, Muls; Mulaert.

(40) Pl. n.: 1678 rougier pousax bundere, Rumbeke (Fl., XIII 876).

(41) F.n.: 1295 heredes Beatrisis Pinnocs, Assche; 14^e e. Pinnock, Pynnoc, Pinnox, Leuven, Hageland, streek Assche-Wolvertem, tot op heden; pl. n. pinnocx heyde, Assche (ook Pinkaerd geheeten); 16^e e. pinnock thiendeken en 18^e e. heerlijkheid van pinnox of Pinckhove, te Ruiselede (Fl., XII 730). Misschien gevormd met de verkorting Pin van namen als Impin, Lampin? Meer waarschijnlijk, familiare vorm ontstaan zooals Pim voor Wim, of zooals in de 13^e eeuw, te Brussel, Pipenpoi uit Willekoi (zie Hand. K. Comm. Top. Dial., XI, 321), en nog veel vroeger Pippin, uit een win-naam; in dat geval, Pinnok = Winok.

(42) F.n.: 1318-32 Scuweloc, Sculoc, Sculox, Zeeland (NGN, l.c. 73); P.L. Tack verklaart aldaar den naam als een afleiding van den mansnaam Scuwe.

(43) F.n.: 1315 Weyloc, Zeeland (NGN, 74); misschien voor Willoc?

(44) Bekende f.n., thans ook Wittock, Wittouck, gespeld; afgeleid van den mansnaam Wijt? of van Witte, ‘albus’?

(45) F.n. uit de Antwerpsche Kempen.

[p. 801]

Rockocx⁽⁴⁶⁾, en Waalsche, inzonderheid Henegouwsche familienamen, die ook soms in het Vlaamsche land voorkomen, als Boisacq, Harlacq, Mordacq, Sennocq, Waldack, Wallemacq, en dergelijke.

Er werden ook vrouwelijke namen op dezelfde manier gevormd; de meest bekende is Juloke, ‘des papen wijf’ uit den Reinaard; een andere is Gheyloc⁽⁴⁷⁾, blijkbaar een diminutief vorm van den, tot in de 14^e eeuw nog vaak gedragen vrouwennaam Geile⁽⁴⁸⁾; een derde is misschien Badeloch⁽⁴⁹⁾.

Voor Julocke, Jolocke⁽⁵⁰⁾ werd nog geen bevredigende verklaring gevonden. Wel wilde J.W. Muller⁽⁵¹⁾, vergelijkend met Gielis uit Aegidius (dus l uit d), dezen naam uit Judocus verklaren. Maar in zijn laatste toevoegsels schijnt hij zich neer te leggen bij het bezwaar door Frings tegen deze etymologie ingebracht⁽⁵²⁾. Julocke heeft inderdaad niets anders gemeen met Judoc dan het achtervoegsel. Het eerste lid vinden we ook in Jolente, overgenomen uit het Fransch Yolande, een naam die, in Vlaanderen, in de 13^e eeuw niet zeldzaam is. Yolande is de normale Fransche vorm van den bekenden Germaanschen vrouwennaam *Audalinda⁽⁵³⁾, die in het dietsch Odelinde

(46) Naam van een bekend Antwerpsch burgemeester uit de 16^e eeuw.

(47) F.n.: ca. 1315 Gheyloc, Zeeland (NGN, 74).

(48) Vleivorm van Geertruide. Oude vermeldingen: 1123 Geyle de Botelar, V. Lok., nr. 199; 1164 Geila de Wavere, Cartul. Afflig., nr. 124; Heinricus de Uuerde cum uxore sua Geila, ibid., nr. 144; nog ca. 1410 Gheertruidt filia Gheylen, Opwijk; vgl. ook den f.n. Vergheylen.

(49) Aldus bij Foerstemann, c. 229, naam van een vrouw uit de 8^e eeuw; familiare vorm dan van een naam als Bathilde. Te onzent is de gewone vorm echter Badeloghe: 1168 Badeloga, te Gent (V. Lok., m. 296).

(50) Beide vormen, alsmede een verder diminutief Julockijn, Jolockijn, komen meer voor in Zeeland; zie voorbeelden bij Muller, Naamlijst, 117.

(51) Van den Vos Reinaerde. Naamlijst, 117 en bijvoegsels (1942), 233.

(52) De -l- uit -d- in Gielis zou, volgens Frings, mogelijk zijn omdat in Aegidius een evolutie -di > -dj > -l zou voorliggen. Zie echter Longnon (op. cit., nr. 1566), die vergelijkt met Valois (pagus Vadensis) en Blois (pagus Bedensis).

(53) Vele voorbeelden bij Foerstemann, c. 197, vanaf de 8^e eeuw. Mansion, op. cit. 58, vermeldt een Odlenda, in het Gentsche (bron van 923). - Yolente komt voor in den f.n. 1311 Willem ver Yolenten, schepen van Dendermonde. De verkorting Lente is zeer gewoon, in Vlaanderen en Brabant, in de 13^e - 14^e eeuw; vgl. den f.n. Verlenten (b.v. 14^e e., Petrus ver Lentin, Gent, Necrol.-St. Jean).

[p. 802]

of Odelende moest klinken⁽⁵⁴⁾. Men kan nu in Jolocke een vleivorm van Jolente zien; meer waarschijnlijk echter hebben we te doen met een diminutief van *Audila, Odele: Odelok, verfranscht tot Joloc; een bijvorm op -ak komt voor bij Foerstemann (8^e eeuw Odolach) en bestond nog, in Brabant, in de 13^e eeuw als Oedelake⁽⁵⁵⁾.

Om nu terug te komen tot Jodoc, uit bovenstaande zal wel blijken dat we niet noodzakelijk tot een zuiver Keltische naamformatie onze toevlucht moeten nemen. Jodoc kan zeer goed een Oudfransche vorm zijn van Godok, een diminutief van een Gode-naam, juist zooals Godsa. Foerstemann (col. 660) vermeldt trouwens, naast Godica, ook vormen als Godako en Goduko. Dat Gaudfrid al vroeg, misschien reeds in de 7^e eeuw, Jodfrit werd, om later Joffroi te worden, is genoegzaam bekend. Wil men de stichting van het klooster Saint-Josse, in Ponthieu dan tot in die eeuw laten opklimmen, kan de grondlegger er van een kluizenaar geweest zijn met naam Jodfrit die, in de volksherinnering, is blijven voortleven als Jodse en Jodoc.

Neemt men alles wat in de Vita staat voor waar aan, dan is onze Jodocus een koningszoon uit Bretagne; - is dit een verzinsel van monniken die willen uitpakken met de hooge afkomst van hun stichter, dan moet men bekennen dat hun vondst schitterend was. Judoc, met zijn Keltisch suffix, past als gesloten bij de namen van de bekende vorsten van Dumnonia, Judhael en Judicael, waarover Fredegarius bericht geeft. Maar juist dit toekennen van hooge adelbrieven aan den stichter van het klooster komt verdacht voor; het verschijnsel is te algemeen in de apokriefe kronijken over den oorsprong van vele abdijen.

Om de Bretoensche afkomst van Jodoc nog sterker te laten uitkomen, vermeldt de anonieme schrijver nog andere familieleden van zijn held; allen, zonder uitzondering, worden met namen op -oc voorgesteld: zijn vier broeders, Winoc, Guadanoc, Ingenoc en Medoc, en dan nog twee neven, Vinnoch en Arnoch,

(54) Zoo ook werd Odo, in 't Romaansch, Yon (viâ Lat. Eudon-em), in 't Dietsch overgenomen, uit de literatuur, als Yoen (f.n. Yoens, Gent); - uit Oda ontwikkelden zich de vleivormen Jota, Jutta en Juditta (mod. Fr. Odette); de vrouw van den eersten graaf Boudewijn van Vlaanderen, dochter van Karel den Kale, droeg dus geen bijbelschen naam!

(55) B.v.: 1354 Jan voren Oedelaken, Haacht (Cart. Park); 1374 Wouter veren Oedelaken, Rotselaar (Cart. St. Gertr. Leuven).

[p. 803]

zoodat men zou moeten gelooven dat alle Bretoenen namen op -oc droegen. Hier schudden we sceptisch het hoofd: ‘des Guten zu viel’! Deze overvloed bewijst ons nochtans dat, in de omgeving van den schrijver, de meening gold dat een naam op -oc voor specifisch Bretoensch diende gehouden te worden. De sleutel van de geheele geschiedenis is misschien te vinden in het feit dat er werkelijk een heilige van Bretoensche afkomst in deze streek geleefd heeft, namelijk St. Winok, abt van Wormhout overleden in 717, wiens relikwiën vereerd werden te St.-Winoks-Bergen⁽⁵⁶⁾. De Vita Sancti Judoci heeft van dien heilige een jongeren broeder van St. Jodok gemaakt, wat chronologisch haast niet mogelijk is⁽⁵⁷⁾. Maar wederom: deze verkeerde voorstelling zegt ons dat de schrijver met het leven van St. Winok bekend was en dat hij alzoo op de gedachte kwam zijn held ook uit Bretagne te laten komen⁽⁵⁸⁾.

Op de vraag nu of Joos een Germaansche naam is zullen we antwoorden: Joos werd overgenomen uit hef Fransch Josse, Joce, en deze naam is een normale romaniseering van Godso, familiaren vorm van een Germaanschen Gode-naam. Judocus of Jodocus is waarschijnlijk een andere hypocoristische vorm van denzelfden naam, ditmaal met het diminutiefsuffix -oc, dat echter van Keltischen oorsprong is, maar over geheel West-Europa gebruikt werd⁽⁵⁹⁾.

(56) Deze naam is ongetwijfeld Keltisch. Loth (l.c., 296) vermeldt een St. Winoc, bisschop van Armagh ten tijde van St. Patrick; een St. Gwynnog, in Wales; Gwennock, in Cornwall; verder, in Bretagne, St. Guinec en St. Guenoc.

(57) De H. Judocus overleed immers, naar algemeen aangenomen wordt, in 669 (volgens Ann. Laub., in 654); St. Winok, 50 jaar later!

(58) In de Vita Sancti Richerii, ook toegeschreven aan Alcuinus, waarin het leven beschreven wordt van een ander heilige in Ponthieu, evenals Judocus ten tijde van koning Dagobert levend, komt een St. Caidoc voor die, met den H. Richerius, de abdij Centula (later Saint-Riquier) stichtte, wellicht een Iersch missionaris, maar nogmaals voorgesteld, in de Vita, als komend uit Bretagne. - Cadoc is wel een Keltische naam (zie Loth). - De Westvlaamsche familie Cadock (zie W. van Heule, Généalogie de la famille Cadock, in Ann. Soc. Emulation de Bruges, LXXVIII (1935), 140 seq.), heeft haar naam van dien heilige. - Wijzen we hier nog op den naam Madok, bekend in de middeleeuwsche literatuur, uit de Britsche sagenstof; de schrijver van de Vita trof dus juist wanneer hij den naam Medoc, voor een broeder van Judocus, verzon.

(59) Waarschijnlijk was het bij de geromaniseerde Galliërs in gebruik gebleven en werd het aldus al vroeg door de in het Westen doorgedrongen Germaansche stammen (Burgonden, Langobarden, Westgoten, Franken) overgenomen. Het Fransch heeft persoonsnamen op -oche zooals Andoche (Andocius, naam van een heilige vereerd te Saint-Andoche, Haute-Saône, ook bekend, met een ander suffix, als Andolus, Saint-Andeu), Tricoche, Gavroche(?); maar ook diminutieven van gewone appellatieven: basoche, mioche, épinoche, sacoche, brioche, pioche en populaire woordvormingen als bidoche, caboche, ninoche, taloche; het Italiaansch kent diminutieven op -ucco en -occo, niet alleen van persoonsnamen, maar evenzoo van gewone appellatieven: carucco (Fr. carosse), fantoccio (Fr. fantoche), perrucca, (Fr. perruque), capuccio (Fr. capuche), cartoccio (Fr. cartouche), enz. In het Engelsch zijn persoonsnamen op -oc lang niet zeldzaam: Belloc, Havilock, Lubbock, Sherlock, enz.; die kunnen echter grootendeels zuiver Keltisch zijn. Nochtans vinden we -oc als diminutiefsuffix aangewend in woorden als bullock, hillock, hummock, paddock (Ags. parroc), enz. Wellicht zal men daarin hetzelfde suffix erkennen als in de persoonsnamen die we hier behandelden. Het suffix -oc, -ac, levert waarschijnlijk ook den sleutel voor de verklaring van de eigenaardige persoonsnamen op -oi, -ai, -ei, die op dezelfde wijze gevormd werden en dezelfde gevoelswaarde hadden (zie over deze namen: A. van Loey en J. Lindemans, in Hand. K. Comm. Top. Dial., X, 1937, 303-324). En zoo kan deze bijdrage over den naam Judocus wellicht de belangstelling wekken voor een internationaal suffix dat nog zeer weinig bestudeerd werd.

[p. 804]

De vereering van St. Joos kwam betrekkelijk laat tot stand in onze gewesten. Geen enkele parochiekerk, behalve St.-Joosten-Noode (maar dat is geen oude parochie), heeft hem voor patroonheilige. St. Joos was een van de beschermheiligen van de pelgrims en zoo werden, in verschillende Vlaamsche steden, in de 14^e eeuw, gasthuizen gesticht, met St. Joos als patroon, ten gerieve van pelgrims en arme reizigers.

De naam Joos kende een grooten bijval in de 15^e eeuw, dank zij de belangstelling van de Burgondische vorsten voor den heiligen kluizenaar in Ponthieu. Philips de Goede liet zelfs een van zijn zonen als Joos doopen. De adel en de rijke burgerij haastten zich dit voorbeeld na te volgen. In de 17^e eeuw golden de Latijnsche vormen van de namen voor bijzonder voornaam. Zoo kwam Judocus in gebruik, eerst bij de meer gegoede standen, daarna bij de lagere volksklassen. In de 18^e eeuw is hij een boerennaam geworden, met populaire verkortingen: Docus, Dook, Judo, Do, Doken. Om aan het vulgaire van deze naamvormen te ontsnappen, nam men, in de 18^e eeuw, zijn toevlucht tot den Franschen vorm Josse. Thans is de naam eerder zeldzaam.