Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1943

[p. 773]

Academische wedstrijden
Lode Baekelmans-prijs
Eerste Tijdvak: 1940-1942

De Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde benoemde volgende leden om deel uit te maken van den keurraad: de E.P. Prof. Dr. Jozef van Mierlo, en de heeren Lode Baekelmans en Lode Monteyne.

De keurraad duidde den E.P. Prof. Dr. J. van Mierlo aan tot voorzitter en den heer Lode Monteyne tot secretaris-verslaggever.

Volgens de algemeene voorwaarden van den prijskamp kunnen slechts ingezonden werken van Belgische auteurs voor mogelijke bekroning in aanmerking komen. Geen enkel literair genre is uitgesloten. Wel bestaat er beperking voor wat de behandelde stof betreft. Slechts geschriften gewijd aan de zee, de zeevaart, de haven, het schippersbedrijf of wat hiermede eenigszins verband houdt, komen in aanmerking. Zoowel handschriften als uitgegeven werken zijn toegelaten.

Volgende boeken werden de jury voorgelegd:

1)	De witte Schuit, door Robert van Passen;
2)	Cargo, door Karel Jonckheere;
3)	Tierra caliente, door denzelfde;
4)	Tampico, door denzelfde;
5)	Notre Dame der Golven, door denzelfde;
6)	Vier Verhalen: a) Hoe ver staan we met onze zeeliteratuur? b) De kust en de menschelijke Fauna; c) Het land der zilvermeeuw; d) Karel van de Woestijne voor de zee, alle door Karel Jonckheere;
7)	Vier Verhalen: a) De Coyste; b) Onbekende van zee-Westende-Noordzee; c) Het nutteloos verwinnen: zee en duinen; d) De verrijzenis: Kinderen van een zeeman; e) Een schets: Fantasie over zee, duin en wolken; alle door Karel Jonckheere.

[p. 774]

In een opstel - Hoever staan we met onze zeeliteratuur? - besluit Karel Jonckheere, na een onderzoek van ongeveer alle literaire producten van Vlamingen, waarin het leven op zee of in de havens wordt aangeroerd, dat we niet kunnen beweren ‘een rijke en groote zeeliteratuur te bezitten, noch een avontuurlijke, noch een schouwende, noch een economische’. Dit tekort schrijft hij toe aan het ontbreken van een traditie en méér nog aan het feit, dat de Vlaming een ‘thuisblijver’ is, die maar heel zelden door het avontuur verlokt wordt. Stelt hij zelf niet met eenig leedwezen vast, dat een paar jongeren als Fred Germonprez en Gaston Duribreux, die over de zee en het zeevolk hebben geschreven, toch nimmer het bestaan op den grooten plas van nabij hebben waargenomen en van hun onwetendheid in hun werk meer dan een bewijs hebben gegeven?...

In aansluiting met deze beschouwingen van een der mededingers naar den Lode Baekelmans-prijs, meent de jury, hoeveel waardeering zij ook koesteren mag voor de aan haar oordeel onderworpen geschriften, toch te moeten constateeren, dat geen enkel daarvan de ‘zee- en havenliteratuur’ een aanzienlijken stap heeft vooruitgebracht. Een roman als Hollands glorie blijft in Vlaanderen tot de vrome wenschen behooren...

In zijn verhaal De witte Schuit heeft Robert van Passen een naar de schablonen van het naturalisme ontworpen beeld geteekend van het miserie-leven in een woonkazerne van het Antwerpsche schipperskwartier. De witte Schuit is eigenlijk een herberg met bedenkelijke faam, waarvan de verschillende verdiepingen worden bewoond door menschen van allerlei slag. Een aan lager wal geraakte baron hokt er naast een bardanseres. Een schamel gazet-vrouwken verbergt er haar misdadigen zoon. Een verloopen schilder huist er met zijn vadsige vrouw, die steeds een beletsel is geweest voor de ontwikkeling van zijn kunst. Een arme, gebochelde, doch niettemin sentimenteele vioolspeler vergaat er van liefde voor de mooie danseres... enz., enz... Schier allen zijn wrakken: ellendige mislukkelingen, die hun leven slijten aan den zelfkant van de samenleving, waarvan zij de verstootenen en de verdrukten zijn.

De verteller beschrijft het leven van al die menschen zooals het verloopt binnen de perken van een sneeuwigen winterdag, wanneer koude en modder hun miserie nog schrijnender maakt.

[p. 775]

Nadat hij in de eerste hoofdstukken de verschillende personages en de sociale of sentimenteele verwikkelingen, waaronder zij gebukt gaan, heeft voorgesteld, bewerkt hij op behendige wijze het contact tusschen de uiteenloopende ‘lotsbestemmingen’, die hij schetsen wil. Meteen slaagt hij er in hun tragiek op treffende wijze uit te drukken. Zijn menschen zijn willoozen, die niet reageeren op hun noodlot zoodat ze evenzeer de slachtoffers worden van hun pessimisme als van de sombere levensomstandigheden, welke de schrijver in al hun triestige, miserabele naaktheid heeft uitgebeeld.

Robert van Passen heeft in zijn roman geen minder goed bekende aspecten van het menschelijke ontdekt. Niets van wat hij vertelt dat ons niet van ouds vertrouwd is uit de naturalistische verhalen van een vorige generatie. Ook zijn uitdrukkingsmiddelen mangelt het aan scherpe originaliteit en zelfs aan keurigheid.

De jury heeft zich ook de vraag gesteld in hoeverre een verhaal als De witte Schuit voldoet aan de speciale eischen, welke de mededingers naar den Lode Baekelmans-prijs moeten gesteld worden. De omstandigheid, dat de herberg, waar Van Passen zijn menschen onder dak brengt, gelegen is in een slop aan de Antwerpsche haven, stempelt zijn verhaal nog niet tot een roman gewijd ‘aan de zee, den zeeman, de zeevaart, de haven, het schippersbedrijf’... In elke grootstad staan huizen en leven menschen als deze welke de auteur heeft beschreven. De lokale kleur, die het gebeuren en de personages eigen karakter en typisch reliëf geven kon, ontbreekt: De Scheldelucht waait niet door dit boek!

Van de verhalen en essay's, welke Karel Jonckheere aan het oordeel der jury onderworpen heeft, hield deze voor grondiger kennismaking in het bizonder het reisverhaal Cargo aan. Ze drukte door dit besluit geen besliste voorkeur uit daar ze Tierra caliente en Tampico (intusschen verschenen onder den titel De zevende Haven) als evenwaardige vervolgen van Cargo waardeert. Ze onthield zich van eenige bespreking van Notre Dame der golven, dat een vertaling is van Notre Dame der Wogen, het zeer mooie reisverhaal van Heinrich Hauser, die daarin een maandenlange zeevaart naar Australië heeft beschreven met een intensen poëtischen zin.

In zijn drie reisverhalen openbaart de dichter Karel Jonck-

[p. 776]

heere zich als een zeer behandig prozaïst, een levendig verteller, een geestig opmerker, een humoristisch beschouwer van het dagelijksche leven, waarvan hij de tallooze, luttele aspecten met een eigenaardig reliëf weet weer te geven. Men kan niet anders dan waardeering toonen voor zoovele eigenschappen en literaire vaardigheden. Toch dringt de vaststelling zich op, dat de schrijver er niet in slaagt de klippen van de virtuositeit te omzeilen.

Cargo - om ons te beperken tot dit typische boek - is een fantasierijke reisbeschrijving, die den lezer voert van Antwerpen naar Mexico. De evokatie van het leven aan boord maakt er de bewogen kern van uit. Het element ‘beschrijving’ blijft hierbij geminimaliseerd.

Het zou niet strooken met de waarheid moesten we beweren, dat de zee en het schip maar een ondergeschikte rol in het relaas spelen, al kunnen we niet verzwijgen, dat de auteur er niet dikwijls in slaagt de poëzie van de oneindigheid van lucht en water als een sterke belevenis aan zijn lezers op te dringen. Dit vindt zijn oorzaak in het feit, dat Jonckheere veel meer bekommerd lijkt om het onderstrepen van in zijn oogen pittige details dan om het harmonische spel der groote lijnen. Zijn speelsche geest toeft bij voorkeur bij al wat hij ‘leuk’, ‘aardig’ en vooral ‘geestig’ vindt. Er is de zee, er is het schip, er zijn de schepelingen, die vooral in Cargo op soms heel plezierige wijze gesilhoeëtteerd zijn, er zijn de tallooze kleine bizonderheden van het dagelijksche leven aan boord... Maar er is vooral de egocentrische schrijver zelf, die - het weze te zijner eere aangestipt - over een verrassende dosis zelfkennis beschikt. Dit blijkt o.a. uit de opmerking, die op pag. 128 van Cargo de aandacht gaande maakt: ‘Een humorist - zoo lezen we aldaar - is iemand, die de moeilijke kunst verstaat zich te ontdubbelen en zijn ééne helft tot schouwspel geeft aan zijn andere.’

Men raakt den indruk niet kwijt dat Jonckheere in ‘Cargo’ (en ook in de twee volgende deelen van zijn met welgevallen uitgesponnen reisverhaal) er steeds op gespitst is om den humorist in hem den vrijen teugel te vieren. En deze vindt dan een hechten steun in den literator, die in de andere helft van des schrijvers personaliteit overheerscht. Heeft de lezer vrede gesloten met den humorist en met den literator, is hij vertrouwd geraakt met de spitsvondigheid van den eerste en met de opdringerigheid van den tweede, dan kan hij, met welgevallen,

[p. 777]

de eigenaardige kwaliteiten genieten van Jonckheere's proza, dat de tintelingen vertoont van een gladden waterspiegel, waarop de zon gulden schilfers toovert. Want - en dit hoeft beklemtoond - al laat de auteur van Cargo zich nog zoo gaarne afleiden door rake en fleurige buitenissigheden, toch treffen in zijn boek die bizonderheden, welke betrekking hebben op het essentieele van zijn reisverhaal: de zee, de zeelui en de zeevaart... al wordt dat alles ook ondergeschikt gemaakt aan de eischen en grillen van zijn artistieke persoonlijkheid, die zich vermeit in een soort van literair pointillisme, dat meer berekend is op kleurige bewogenheid dan op grootschheid en diepte.

Door zijn literaire kwaliteiten onderscheidt Cargo - en wat we van dit boek zeggen geldt ook voor de twee vervolgen - zich in gunstigen zin van den wat vormeloozen, valen, naturalistischen roman van Robert van Passen.

Het reisverhaal van Jonckheere beantwoordt ook in veel ruimere mate dan De witte Schuit aan de voorstelling, welke de jury zich vormt van een letterkundig werk ‘gewijd aan de zee, den zeeman, de zeevaart, de haven, het schippersbedrijf of wat hiermee eenigszins verband houdt’. Daarom, en ook rekening houdend met de veelzijdigheid, welke Karel Jonckheere in zijn werk karakteriseert, vermits hij naast zijn reisbeschrijvingen ook enkele boeiende verhalen en treffende essay's aan de zee wijdde, stelt de algemeenheid der jury voor den Lode Baekelmans-prijs voor de eerste periode, toe te kennen aan den schrijver van ‘Cargo’.

Namens de Jury, Lode Monteyne, Secretaris-verslaggever