Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1943

[p. 33]

Technische woorden XI
4^e Bijdrage tot het Lapidarium van Albertus Magnus
Door Prof. Emer. Dr. A.J.J. Van de Velde
Binnenlandsch Eerelid der Kon. Vla. Academie voor Taal- en Letterkunde van België.

In deze bijdrage⁽¹⁾ worden steenen besproken die ik in verscheidene chemische groepen kon brengen: kool en koolstofverbindingen, zouten van het koolzuur, oxyden en sulfiden van arsenicum, aluminium, ijzer, mangaan, aluminiumphosphaat. Daarna komen eenige fossielen en een kort overzicht van mineralen door Albertus Magnus besproken waarvan ik tot nu toe niet in staat ben den burgerlijken stand te bepalen. De lijst der bronnen werd met eenige onderzochte boeken verrijkt; eenige dezer boeken werden zooals vroeger door verkortingen⁽²⁾ in den tekst aangeduid. Voor de duidelijkheid heb ik deze verkortingen met de vroegere in de volgende lijst samengebracht.

A 1 = Albertus Magnus 1551 A. - A 5 = Albertus Magnus 1625 A. - A 9 = Albertus Magnus 1569 A. - A 30 = Agricola 1530 B. - A 56 = Agricola 1556 B. - A 57 = Agricola 1657 B. - A 61 = Agricola 1561 B.

B 1 = Barba 1751 B. - B 3 = Barba 1733 B. - B 7 = Boetius de Boot 1647 A. - B 8 = Beccher 1738 B. - Ba 1 = Bartholomaeus Anglicus 1481 A. - Ba 5 = Bartolome engelsman 1485 A. - Ba 8 = Bartholomaeus Anglicus 1488 A. -

(1) De drie vorige bijdragen tot het Lapidarium van Albertus Magnus verschenen in de Verslagen en de Mededeelingen dezer Academie: 1941, 469-505; 1942, 37-88; 1942, 467-509.

(2) De letters A, B, C, D na het jaartal duiden resp. 1^e, 2^e, 3^e en 4^e bijdrage aan.

[p. 34]

Bal 1 = Bartholomaeus Anglicus 1491 A. - Bau 1 = Baumer 1771 A. - Be 2 = Jos. Bergmann 1782 A. - Be 3 = Beccher 1703 D. - Be 6 = Beudant 1886. - Be 92 = Bergman 1792 C. - Bl 9 = Blankaart 1739 A. - Bo 2 = Boerhaave 1732 A. - Br 1 = Brard 1821 D.

Ca 2 = Caesalpinus 1602 B. - Ca 6 = Caesius 1636 B. - Cr 0 = Cronstedt 1770 B.

D 3 = Du Cange 1733 A. - D 7 = Du Cange 1883-1887 A. - Di 3 = Dioscorides 1543 B.

E 0 = Ercker 1580 B. - E 5 = Escher 1935 B. - E 6 = Ercker 1736 B. - En 1 = Encelius 1551 B. - Ep = Epiphanius 1566 C.

Fa 4 = Fallopius 1564 B. - Fe 4 = Ferber 1774 B.

G 0 = Gronovius 1760 B. - G 6 = Groth 1926 B. - Gm 0 = Gmelin 1780 D.

H 8 = Hibsch 1928 D.

I 8 = Isidorus 1778 D. - I 9 = Imperato 1599 B.

J 2 = Johnsonius 1702 A. - J 9 = Jaeger 1919 B.

K 0 = Keferstein 1840 C. - K 2 = Kircherus 1682 A. - K 3 = Koenig 1703 A. - K 5 = Kentman 1565 C. - Ki 5 = Kirwan 1785 D.

L 05 = Linnaeus 1780-1785 A. - L 2 = Leupold-Bruckmann 1732 B. - L 3 = Nic. Lemery 1743 A. - L 7 = Leonard 1817 D. - L 9 = Lehmann 1759 B. - La 3 = de Launay 1803 A. - La 8 = Langius 1708 B. - Lo 1 = Lonicer 1551 D.

M 1 = Marbodeus 1531 B. - M 7 = Mendes da Costa 1757 B. - M 8 = Van Maerlant 1878 A. - Mi 7 = Millin 1797 D. - Ma 8 = Matthiolus 1598 D.

[p. 35]

P 4 = Palissy 1844 B. - P 5 = Plinius 1845 A. - P 6 = Papias 1496 A.

R 2 = Rulandus 1612 A. - R 6 = Rueus 1566 C. - R 7 = Rammelsberg 1847 B. - R 9 = Rhasis 1509 B.

T 4 = Theophraste 1754 B. - T 5 = Theophrastes 1605 A. - T 7 = Theophrastes 1647 A.

V 2 = Valmont de Bomare 1762 B. - V 5 = Vincent 1715 A. - VV 5 = Verwijs en Verdam 1885 A.

W 1 = Wallerius 1781 A. - W 9 = Wild-Visser 1939 B.

Met die vier voorafgaande bijdragen over oude technische woorden, hoop ik nu het lapidarium van Vondel te kunnen beginnen, en aldus den wensch van den betreurden vriend Maurits Sabbe te verwezenlijken⁽²⁾.

(2) Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. 1941, p 469.

Bronnen.

[1935 Aetius] Aetii Amideni Libri medicinales I-V. Edidit Alexander Olivieri. Lipsiae et Berolini in Aedibus B.G. Teubneri MCMXXXV. (In Corpus medicorum Graecorum ediderunt Academiae Berolinensis Havniensis Lipsiensis VIII 1, 24 × 15,8 cm, XIV + 408 pp, Kon Bi Br 8578 R VIII).

Uitsluitend grieksche tekst. Noemt γαγὴτης, μαγνῆτις λίϑος, λίϑος ἀετιτης, ὴλαβανδινός ἡ ἀλαβανδινον, ἤλεϰτϱον, ϰαδμια, λιϑαϱγυϱος, μόλοβδος, πομϕολυζ in het 2^e boek.

Be 3 = [1703 Beccher] Joh. Joachimi Beccheri, D. Spirensis Germani Sacr. Caes. Majest. Consil. & Med. Elect. Bav. Physica subterranea Profundam Subterraneorum Genesin, e principüs hucusque ignotis, ostendens. Opus sine pari, Primum hactenus & Princeps, Editio novissima. Praefatione utili praemissa, Indice locupletissimo adornato, sensuumque &

[p. 36]

rerum distinctionibus, Libro tersius & curatius edendo, operam navavit & Specimen Beccherianum, Fundamentorum, Documentorum, Experimentorum, subjunxit. Georg. Ernestus Stahl, D. Prof. Publ. Ordin. Hall. Lipsiae, Apud Joh. Ludov. Gleditschium. Anno MDCCIII. (16,5 × 10 cm, (30) + 1008 + (36) pp, Kon Bi Br VB 4076).

In Sectio VI Cap. III worden talrijke steenen genoemd, ‘per genera & species’; onder meer: adamas, crystallus, rubinus, granatus, hyacinthus, sardonix, carbunculus, sapphyrus, amethistus, hyacinthus, smaragdus, beryllus, topacius, chrysolithus, prammium, opalus, paederos, sardium, chalcedonium, onyches, achates, jaspis, heliotropium, molochites, turcois, lapislazuli, bufonites, aetites, haematites, galaxia, galactites, corallum, sarcophagus, melitites, ceraunia, stalactites, sardonyx, geranites, aetites, peristerites, ceramites, oculus cati, ceratites, chelonites, diadochus, kakabre, orphanus, etindros, asbestos, absinthus, chrysophrasus, epistites, hexacontalithus, margarita, alectorius, chelidonius, dracontias, ballassius seu pallacius, alabandicus, carchedonius, paranites, beryllus, carneolus, chalcedonias, memphites, camoehuia, molochites, turcoidi (turchesia, turquesia, turcosa, turchina), amianus (lapis carystius, asbestinus, bostrichites, corsoides, iscultos), aetites, galaxia, galactites, terolithus, alabastrites seu alabastrum, pyrites, ceraunia, selenites, lapis judacius (syriacus, aetio, phoenicites, pyrene, thecolithos, eurhaeus, cisteolithos), geranites, chelonites, brontias, enhydros, chalazias (gelasia, chalazites), galaricides seu galarictis forte galactites, kakabre (karate, karadre), batrachites seu borax, dracontias seu dracontides.

[1803 Blumenbach] Manuel d'Histoire naturelle, traduit de l'allemand, De J. Fr. Blumenbach, Professeur à l'Université de Gottingue. Par Soulange Artaud. Avec figures. Multa fiunt eordem, sed aliter. Quintilian. Tome premier. A Metz, Chez Collignon, Imprimeur-Libraire. A Paris, Chez Levrault frères, Quai Malaquais. Henrichs, rue de la Loi. Lenormant, rue des Prêtres St Germain l'Auxerrois. An XI. 1803. (19,4 × 12.4 cm, XVI + 526 + (2) pp, Bi Un Gent HN 496) + Tome Second (IV + 472 pp).

Het 2^e boekdeel, pp 143-421, bespreekt de mineralen in 4 klassen: de steenen en aardachtige fossielen, de zouten, de ontvlambare stoffen, de metalen. Talrijke lijsten van boeken en verhandelingen. De chemische samenstelling volgens Klaproth

[p. 37]

en Vauquelin wordt gegeven; fransche, engelsche en duitsche terminologie. Alphabetische lijsten.

[1772 Born] Index Fossilium quae collegit, et in Classes ac Ordines disposuit Ignatius S.R.T. Eques a Born Dominus in Altsedlitsch Inchau, Fissa etc. S.C.R. Majest. in re metallica et monetaria a Consiliis Societatis Regiae Holmensis Socius. Pragae apud Wolffgangum Gerle 1772. (23.5 × 16.8 cm, (16) + 157 + (8) + (6) + 148 pp, Bi Un Gent HN 778).

Het 2^e deel mede-genaaid, van 1775 draagt als titel:

[1775 Born] Index Fossilium quae collegit, et in Classes ac Ordines disposuit Ignatius Eques a Born Academiae Caesareae Nat. Cur. Londinensis, Holmensis, Senensis, Manacensis, Georg. Patavinae, et Amicorum Nat. Scrut. Berolinensium Sodalis. Pars altera. Pragae apud Wolfgangum Gerle 1775. ((6) + 148 pp).

De 1^e klas terrae et lapides bevat als orden: calcarii, vitrescentes, apyri; de 2^e klas Salia: acida, alcalina; de 3^e klas phlogista mineralia; de 4^e klas metalla perfecta et imperfecta; de 5^e klas petrae: compositae, conglutinae.

[1774 von Born] Des Hrn. Ignatz, Edl. von Born, Ritters, K.K. Berg-Raths, der Kônigl. Akademie der Wissenschaften zu Stockholm, der Grossherzogl. zu Siena, u. der Georg. gelehrt. Gesellschaft zu Padua Mitglieds etc. Briefe ùber Mineralogische Gegenstànde, auf seiner Reise durch das Temeswarer Bannat, Siedenbùrgen, Ober- und Nieder-Hungarn, an den Herausgeber derselben, Johann Jacob Ferber, Mitglied der Kônigl. Grossherzogl. Akademie der Wissenschaften zu Siena, und der Ackerbau-Gesellschaft zu Vicenza und zu Florenz, geschrieben. Frankfurt und Leipzig, 1774. (20.3 × 11.5 cm, (12) + 228 pp, Kon Bi Brussel II 50821).

23 brieven over bergen, metaalbedrijven.

Br 1 = [1821 Brard]. Mineralogie appliquée aux arts, ou Histoire des Mineraux qui sont employés dans l'agriculture, l'économie domestique, la médecine; la fabrication des sels, des combustibles et des métaux; l'architecture et la décoration; la peinture et le dessin; les arts mécaniques; la bijouterie et la joaillerie. Ouvrage destiné aux artistes, fabricans et entrepreneurs. Par C.P. Brard, Ancien Directeur des Mines de Servoz en Savoie, l'un des concessionnaires des houillières de la Dordogne. Tome premier. Paris, chez F.G. Levrault, rue des Fossés M. le Prince, n^o 33, et rue des Juifs n^o 33, à Strasbourg. 1821. (21 × 13.5 cm, (6) + VIII + 696 pp, 4 pl, Kon Bi Brussel VB 4073 D).

[p. 38]

[1821 Brard¹¹]. Ibid. Tome Second, 491 pp.

[1821 Brard¹¹¹]. Ibid. Tome troisième, 524 pp.

De bestudeerde mineralen behooren tot de 27 gekende metalen.

Het 3^e deel bevat de beschrijving der edelsteenen, welke beschrijving begint met verzen van Delille (les trois Règnes, chant IX):

Quelle variété dans leurs riches couleurs!
Le bleu teint le saphir, le jaune la topaze,
D'un pourpre ensanglanté l'ardent grenat s'embrase;
D'un incarnat plus doux le rubis est empreint.
Du plus aimable vert l'emeraude se peint.
Du sol, des élémens, les vives influences,
A ces couleurs encor joignent mille nuances:
Tous ont leur propre éclat, et dans leur noir séjour
Se partagent entre eux les sept rayons du jour.

De volgende steenen worden bestudeerd: diamant, adamas des Anciens, almas des Orientaux; saphir, corindon hyalin, anciennement telesie; cymophane, chrysoberyll des Allemands; rubis, spinelle, rubin, rudisspinelle; topaze; emeraude, smaragdus; zircon, hyacinthe, jargon; essonite, kaneelstein; grenat; euclase; quarz, Bergkristall, met de varieteiten amethyste, oeil de chat, aventurine, agate, calcédoine, sardoine, cornaline, prase, chrysoprase, plasma, onyx, enhydre of enhydros, opale, hydrophane, jaspe; idocrase; peridot; tourmaline; epidote; Oisthene; feldspath. In een bijvoegsel: malachite, turquoise.

Uitgebreide inhoudstafel pp 433-524.

[1824 Brard]. Nouveaux élémens de Mineralogie, ou Manuel du mineralogiste Voyageur, contenant: des notions élémentaires; la description de toutes les espèces minerales connues, avec leurs principaux usages; l'art de former des collections de mineraux; dix itineraires mineralogiques en France; et l'explication des termes techniques. Par C.P. Brard, Directeur et Concessionnaire des houillères de la Dordogne, membre correspondant des Sociétés philomatique et d'histoire naturelle de Paris; de l'Académie des Lettres, Sciences et Arts de Bordeaux, Caen et Périgueux; des Sociétés de physique de Genève, et d'emulation de Rouen; de la Société linnéenne du Calvados, etc. Seconde Edition. Revue et considérablement augmentée. A Paris, Chez Méquignon-Marvis, Libraire-éditeur, rue Chris-

[p. 39]

tine n^o 1, Et rue du Jardinet n^o 13 à dater du 1^er juillet. Avril 1824. (19.2 × 11.8 cm, (12) + 682 pp, Bi Un Gent Ar 1646).

De rangschikking en de beschrijving volgens de methode van Hauy. Analysen van Berzelius, Vauquelin, Klaproth, Fuchs, Thomson, Arfwedson, Fourcroy.

[1838 Brard] Nouveaux Elements de Mineralogie. Ou Manuel du mineralogiste voyageur. Contenant des notions élémentaires sur la Mineralogie, et la description des espèces minerales connues, avec leurs principaux usages, etc. Par Brard. Nouvelle édition, revue et augmentée d'un indicateur mineralogique, Par Drapiez. Bruxelles, Société belge de Librairie, etc. Hauman et Comp^ie 1838 Tome I 1^e partie (15.2 × 10 cm, 328 pp, Bi Un Gent HN 573). Tome premier, deuxieme partie (332 pp). Tome second (pp 329-672).

Rangschikking en beschrijving volgens Hauy. Het 1^e boek 2^e deel bevat pp 109-301 den mineralogischen wijzer, met de alphabetische lijst der plaatsen waar de mineralen worden gevonden.

[1808 Brochant] Traité élémentaire de Mineralogie, suivant les principes du professeur Werner, conseiller des mines de Saxe; Rédigé d'après plusieurs Ouvrages allemands, augmenté des Découvertes les plus modernes, et accompagné de Notes pour accorder sa Nomenclature avec celle des autres Mineralogistes français et étrangers; Par A.J.M. Brochant, Professeur de Mineralogie à l'Ecole pratique des Mines. ‘Mes pensées, dans les circonstances critiques où je me trouve, se portent principalement vers la Saxe, où je projetais de voyager, pour décider plusieurs questions mineralogiques, et pour établir une concordance dans la nomenclature....’ Lettre de Dolomien au Conseil des Mines, écrite du port de Messine, au moment de son emprisonnement. Tome premier. Avec 18 Tableaux et une Planche. Seconde Edition. A Paris, chez Madame Veuve Villier, Libraire, rue des Mathurins, n^o 15, 1808. (19.9 × 12.7 cm, (4) + 644 pp, Bi Un Gent HN 1031). - Tome second ((4) + 674 pp). - Een boekdeel met 18 platen.

In zijn overzicht over rangschikking en nomenclatuur onderscheidt Schr. als geslachten: diamant, zirconachtig, kiezelhoudend, kleiachtig, magnesiumhoudend, kalkachtig, baryumen strontiumachtig. De namen der mineralen worden opgegeven in de duitsche en fransche talen.

[1825 Brongniart] Introduction à la Mineralogie, ou Exposé des principes de cette science et de certaines propriétés des mineraux, considérées

[p. 40]

principalement dans la valeur qu'on peut leur attribuer comme caractères; Par Alexandre Brongniart, membre de l'Academie des Sciences. (Article inséré dans le tome XXXI du Dictionnaire des Sciences naturelles, au mot mineralogie). Réimpression de l'édition de 1824, sans changemens. Paris, F.G. Levrault, libraire-éditeur, rue de la Harpe n^o 81. 1825 (22 × 14 cm, (4) + 159 pp, Bi Un Gent HN 907).

Rangschikking volgens de empirische, de geometrische, of de chemische school.

[1772 Buc'hoz] Dictionnaire mineralogique et hydrologique de la France, Contenant 1^o la Description des Mines, Fossiles, Fluors, Crystaux, Terres, Sables & Cailloux qui s'y trouvent; l'Art d'exploiter les Mines, la Fonte & la Purification des Metaux, leurs differentes préparations Chymiques, & les divers usages pour lesquels on peut les employer dans la Médecine, l'Art véterinaire, & les Arts & Métiers; II^o L'Histoire Naturelle de toutes les Fontaines minérales du Royaume, leur Analyse Chymique; une Notice des maladies pour lesquelles elles peuvent convenir avec quelques observations pratiques: on y a joint un Gneumon Gallicus. Pour servir de suite au Dictionnaire des Plantes, Arbres & Arbustes de la France, & au Dictionnaire Véterinaire & des Animaux Domestiques, & completter l'Histoire des Productions naturelles & économiques du Royaume. Tome premier. Partie première. Des Fontaines minerales. A Paris Chez J.P. Costard, Libraire, rue S. Jean de Beauvais. MDCC.LXXII. Avec Approbation & Privilège du Roi. (17 × 10.5 cm, VI + XVI + 635 pp, Kon Bi Brussel II 18183).

De naam van den Schr. wordt bekend gemaakt door de ‘Epitre à Monseigneur le Comte d'Artois’. Studie van waterbronnen.

[1772 Buc'hoz]. Id. Tome second, Partie première. Des Fontaines minerales. Id. (520 + (4) + CLXIV pp).

Bijvoegsel tot het 1^e stuk. Als aanhangsel: Friderici Hoffmanni Dissertatio, de Elementis aquarum mineralium recte dijudicandis & examinandis.

[1772 Buc'hoz]. Id. Tome Troisième. Partie seconde. Des mines et fossiles (638 pp).

Van abrotanoide tot mines.

[1776 Buc'hoz]. Id. Tome Quatrième. Suite de la seconde partie.

[p. 41]

Mines et Fossiles. A Paris, Chez Brunet, Libraire, Cloitre St Jacques la Boucherie. MDCC.LXXVI. Avec Approbation, & Privilège du Roi (710 pp).

Van mineralogie tot zootypolites. (p 295). Daarop volgen Pneumon Gallicus (pp 299-318), een lijst van mineralen en fossielen als bijvoegsel, verscheidene verhandelingen over de ertsen, bibliographie en tafels.

[1771 Bucquet] Introduction à l'étude des corps naturels, tirés du Regne Mineral. Par M. Bucquet, Docteur Régent de la Faculté de Médecine de Paris. Tome I. A Paris, rue Saint-Jacques, Chez Jean-Th. Herissant, Père, Imprimeur du Cabinet du Roi, Maison & Bâtimens de Sa Majesté. MDCCLXXI. Avec Approbation & Privilège du Roi. (17 × 9.9 cm, XL + 453 pp, Kon Bi Brussel II 20989).

[1771 Bucquet]. Id. Tome II (401 pp).

Schr. verdeelt in 7 klassen: Terrae, Lapides, Sulphur, Salia, Semi-Metalla, Metalla, Bitumina. In de lijst van overeenstemming tusschen latijn en fransch: cos = grais, silex = caillou, achates rubescens = cornaline, achates nebulosa = calcedoine, silex punctis distinctus = aventurine, achates mutans = opale, beryllus = aigue-marine, lapis electricus = tourmaline, lapis nephreticus = jade, ollaris griseus = serpentine, spatum scintillans = feldt-spath.

Gm o = [1780 Gmelin] Joh. Friedr. Gmelins der Weltweisheit und Arzneykunst Doktors, und dieser ordentlichen Lehrers auf der Georgaugustus Universität, der Kônigl. grosbritannischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gôttingen, auch der Rômisch-Kaiserlichen Akademie und der zùrichischen Gesellschaft der Naturforscher Mitglieds. Einleitung in die Mineralogie zum Gebrauch akademischer Vorlesungen. Nùrnberg, bey Gabriel Nikolaus Raspe, 1780 (18.6 × 11.2 cm, (4) + 380 + (14) pp, Kon Bi Brussel 5^e Cl IV2 Gme).

Worden genoemd: Achat, Achatonyx, Alabaster, Amethyst, Bergkristall, Beryll, Carfunkel, Carneol, Chalcedon, Chrysolith, Chrysopras, Diamant, Gagat, Gips, Glimmer, Granat, Hyacinth, Jaspis, Lasurstein, Magnet, Malachit, Memphit, Opal, Quarz, Rubin, Sapphir, Sardonyx, Smaragd, Topas, Turkis.

H 8 = [1928 Hibsch] Mineralogischer Taschenbuch der Wiener Mineralogischen Gesellschaft. Zweite, vermehrte Auflage. Unter Mitwirkung von A. Himmelbauer, R. Koechlin, A. Marchet, H. Michel und

[p. 42]

O. Rotky, redigiert von J.E. Hibsch. Mit 1 Titelbild. Wien, Verlag von Julius Springer 1928 (17.8 × 12 cm, × + 186 pp, Bi A.J.J.V.).

Overzicht van de mineralen en der verzamelingen. De lijsten vermelden geen oude benamingen.

I 8 = [1778 Isidorus] Divi Isidori Hispalensis Episcopi Opera Philippi secundi Catholici Regis Jussu e vetustis exemplaribus emendata. Nunc denuo diligentissime correcta, atque aliquibus Opusculis appendicis Loco aucta. Tomus Primus. Matriti: Typis, et Expensis Bartholomaei Ulloa, Apud Monasterium conceptionis Hieronymianae. Anno Domini M.DCC. LXXVIII. (35.4 × 21.7 cm, (36) + 531 + 222 pp, Bi Un Gent Th 121). Tomus Secundus ((8) + 582 + (114) index + 72 pp appendix).

De Etymologiarum Liber decimus sextus handelt over steenen en metalen met 27 hoofdstukken (I pp 397-427). Daar worden onder meer de volgende steenen besproken: magnes, gagates, asbestos, pyrites, selenites, dyonysias, memphitis, sarcophagus, haematites, androdamas, amiantos, gallactites, aethites, militites, marmersoorten, smaragdus, prasius, berillus, chrysoberyllus, chrysoprasius, jaspis, topazion, molochites, heliotropium, corallium, sardius, onyx, sardonyx, lyncurius, saphirus, hyacinthus, chelidonia, margarita, paederos, asterites, galactites, achates, medea, opalus, hexecontalithus, crystallus, adamas, chalazias, ceranius, iris, alectria, enhydros, carchedonia, alabandina, dracontites, chrysopis, chrysocolla, argyrites, androdamas, chelonites, brontia, hyaenia, enz. De rangschikking is vooral volgens de kleur.

Achates: Scorpionis et araneorum morsui medetur, Trita vulneri imposita, aut in potu sumpta, serpentis morsum sanat. Manibus nel collo si geratur, sapientes ac comes efficit. Capiti dormientis suppositus, varias in somno formas objicit.

Carbunculus, Balagius, Rubinus, Granatus. Tegen besmetting.

Carchedonius: Vires ei adscribuntur contra cacodaemonas, tristitiam ac timorem. Victoriam gestantibus parit, festucas calfactus trahit.

Sardonyx: Vires eius contra Venerem animique fastum, nec non contra noxios onycharum effectus.

Sardius: Timorem pellit, audaces efficit, a venenis ac maleficiis gestantem sernat, sanguinem narium sedat, animum exhilarat, ingenium acuit.

[p. 43]

Topazius: Venereos motus restinguit. Vulnerum fluxum admotus sistit. Iracundiam cohibet, stultitiam & delirium ferunt ipsum pellere.

Smaragdus: Annulo inclusus a comitiale morbo praeseruat, memoriam custodit, visum recreat, opes auget. Veneris et impudiatiae est impatientissimus. Ramentum eius octo granorum pondere sumptu, adversus venenum, & capillorum defluxiones est praesentissimum remedium.

Lapis Lazuli, alias Cyaneus et aeruleus dictus, Lasurstein: siquidem melancholicum humorem per inferna ducit. A collo suspensum pueris nocturnos pauores arcere ferūt. Oculorū aciem acuit. Abortum collo alligatus prohibere traditur. Oppetente tamen partu est semouendus.

Hyacinthus: Gestatus a pestis contagio adserit: qua de causa amuleti uice a colli sinistra parte suspenditur. Divitias augere creditur: animi item alacritatem efficere, & a fulguribus defendere.

Jaspis: .... sanguinem aciem uirore suo reficit. Venereos motus infrenat. Partum peculiari quadam proprietate moderari creditur. Gestantem ab aduersis casibus liberare, phantasmata pellere, conceptioni aduersari, & oculos ab omnibus sordibus purgare fertur.

Corneolus: quod ad vires, sanguinem mensesque muliebres sistit: mariscas pellit. Annulo inclusus, iram bellique causas, iurgia et lites coram iudice finit. Pollen eius dentes emendat, et corrigit.

Amethystus: Vires eius sunt ad pellēdam, ut dictum est, ebrietatem. Contra toxica ferunt amuletum esse.

Chrysolithus: Melancholicas exasperationes, et affectiones gestata ex sinistro brachio creditur auertere. Auro inclusa stultitiam et phantasiam melancholicosque metus, et pusillanimitatem arcet. Daemonas prauos pellit, nocturnis pauoribus adversatur. Sapientes et constantes efficit. Asthmaticis etiam prodesse tradunt.

Berillus... Adversus hostium quoque iniuriam, & pigritiam ualere tradunt, ingenium fertus acuere, coniugatosque conciliare.

Chrysoprasus: Cor reficit. Imbecillitati oculorum subuenit.

Ki 5 = [1785 Kirwan] Elemens de Mineralogie, Traduits de l'Anglois de M. Kirwan, Membre de la Société Royale de Londres, Par M. Gibelin, Docteur en Médecine, Membre de la Société Medicale de Londres, &.

[p. 44]

A Paris, Chez Cuchet, Libraire, rue & hotel Serpente. MDCC.LXXXV. Avec Approbation & Permission du Roi. (19.4 × 12.1 cm, XLVIII + 432 pp, Bi Un Gent HN 982).

‘Toute science doit être fondée sur des principes permanens, zegt Schr. Les seule principes de ce genre que puisse avoir la Mineralogie sont les rapports que les corps dont elle s'occupe ont avec les agens chymiques’. Worden aldus genoemd: kleur, doorschijnheid, opaciteit, samenhang, inwendige bouw, uitzicht, soortelijk gewicht.

Verdeeling in 4 klassen: 1^o Aarden en steenen, 2^o zouten, 3^o ontvlambare stoffen, 4^o metallische stoffen. Onder de edelsteenen worden genoemd: agathes; opale, oculus mundi, lapis mutabilis, pseudopale, avanturine; chalcedoine, cacholong; onyx, camée; cornaline; sardoine; rubis; topase, hyacinthe; emeraude, chrysolite, beril, peridot, aigue-marine; saphir; amethyste; chrysoprase; lapis-lazuli; jade; feld-spath, spathum pyromachum, quartz rhomboïde, quartzum spathosum, spathum durum, petuntse; tourmaline; diamant. Diamant wordt gerekend onder de brandbare stoffen, maar op zeer hooge temperatuur. ‘La conjecture extraordinaire du chevalier Newton, que le diamant est une substance inflammable coagulée, se trouve pleinement vérifiée.’ (p 160).

[1864 Von Kobell]. Geschichte der Mineralogie. Von 1650-1860. Von Franz von Kobell. Mit 50 Holzschnitten und einer lithographirten Tafel. Auf Veranlassung und mit Unterstützung seiner Majestät des Königs von Bayern Maximilian II. Herausgegeben durch die historische Commission bei der Königl. Academie der Wissenschaften. München, Literarisch-artistische Anstalt der J.G. Cottaschen Buchhandlung. 1864 (22 × 13.5 cm, XVI + 703 pp, Kon Bi Brussel VI 6005 A).

Maakt deel van de Geschichte der Wissenschaften in Deutschland. Neuere Zeit, zweiter Band, Geschichte der Mineralogie.

La 3 = [1803 de Launay¹⁽³⁾] Mineralogie des Anciens, Par Louis de Launay. Proeterea iter est, non trita auctoribus via, nec qua peregrinari animus expetat. Plin. L 1. Tome premier. A Bruxelles, Chez Weissenbruch, Imprimeur-Libraire, place de l'Egalité, n^o 1085, Et se trouve A Paris, chez

(3) Aanvulling van de aanteekening op p 479 van de 8^e mededeeling, Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. Taal 1941.

[p. 45]

Garnery, rue de Seine, et à Strasbourg, chez Treuttel et Wurtz. An XI (1803). (20.8 × 12.7 cm, (7) + LII + 395 + (1) pp, Kon. Bi Brussel VH 5704).

Opgedragen aan hertog Albert de Saxe-Teschen. Historisch overzicht als inleiding. De volgende steenen onder meer worden besproken: crystallus, silex, achates, sarda, onyx, sardonyx, heliotropium, jaspis, cyanus, sapphirus, opalus, smaragdus, beryllus, chrysoberyllus, prasius, chrysoprasius, topazius, chrysolithus, lyncurius, amethystus, hyacinthus, carbunculus, adamas, ophites, amiantus, alabastrites, enz.

[1803 de Launay²] Ibid. Tome second. ((8) + 276 pp), met een ‘Tableau de Comparaison de la Mineralogie des Anciens avec celle des Modernes’. Kon Bi Brussel VH 5704).

Handelt over de zouten, de brandbare stoffen en de metalen.

In een uitgebreide tabel geeft de Launay 1803 de overeenstemming tusschen de mineralogie der Ouden en deze van zijn tijd, voor zooveel die overeenstemming mogelijk is. Onder rubriek quartz noemt hij:

Silex (= quartz commun ou grossier), chalazias, crystallus (= quartz fin, crystallisé et de couleur d'eau, cristal de roche), iris, zeros, pangonius, belus, leucochrysos (= quartz jaune, topaze occidentale), leucochrysos capnia (= quartz brun ou noiratre, topase enfumée), veneris crinis, rhoditis (= quartz couleur de rose), amethystus (= quartz violet, amethyste), ion, prasius (= quartz vert, prase), chrysoprasius (= chrysoprase), topazius, eumitres, melitis, chalcitis, sandastros, nilios, callaïs, augites, molochites, prosoïs, chrysopteros, tanos, chalcosmaragdus, pseudosmaragdus, smaragdus galactites, jaspis viridis translucens, jaspis grammatias et polygrammos, assyrios, jaspis (= jaspe), thracia (= jaspe verd), corsoïdes (= jaspe blanc), cessités (= jaspe panaché de verd et de blanc), jaspis terebinthizusa (= jaspe blanc), jaspis fulva, phloginos sive chrysites, corallis (= jaspe rouge), hepatitis (= jaspe rouge brun), heliotropium (= heliotrope, pierre de corne, petrosilex), silex (= pierre à feu, pyromachus), pyritae vivi, achates (= calcedoine), jaspis turbida, leucachates (= calcedoine blanche), cappadocia gemma, arabica gemma, cerachates (= calcedoine jaune), ceritis, sarda (= calcedoine rouge, cornaline), sardachates, morio sive pram-

[p. 46]

nion, aegyptillas, haemachates (= calcedoine pointillée de rouge, stigmites).

Tot ‘calcedoine formée par couches, par bandes ou par zones de differentes couleurs’ onyx, sardonyx behooren: onyx, polyzonos, ophicardelos, veientana, sardonyx, triophtalmos, lycophthalmos, leucophtalmos, aegophthalmos, adadunephros, horminodes.

Tot ‘calcedoine tachetée, veinée, panachée de differentes couleurs’: leontios, pardalios en ponticae gommae.

Verder: dendrachates (= calcedoine arborisée), enhydros (= calcedoine globuleuze, creuze dans son interieur, renfermant quelquefois de l'eau), achates (= calcedoine mêlée de jaspe, de quartz, etc, agate), jaspachates, jaspis onychipuncta sive jasponyx, jaspis capnias, murrhinum, panchrus (= opale), eupetalos.

Onder rubriek Feldspath worden genoemd: lepidotis (= pierre de labrador), taos, astrobolos (= oeil de poisson, pierre de lune, adularia), paederos (= oeil de chat), asteria, astrios, astroïtes, ceraunia, beli oculus, hormesion, leucopoecilos.

Als zeolithe, lepidolithe: sapphirus (= lapis lazuli), cyanus, coralloachates, carbunculus (= grenat), carchedonius (= rubis), amethystus, anthracitis, sandaresus sive garamantites, lychnis, ionia, hyacinthus (= saphir), berylli hyacinthizontes, berylli aëroides, jaspis aërizusa, jaspis borea, lyncurius (= hyacinthe), chryselectri, melichrysi, topazius graecorum sive chrysolithus Plinii (= topaze), beryllus en berylli cerini en oleagini (= beryl, chrysoberyl), diadochos en chrysoberyllus (= chrysolite), opalus, smaragdus (= emeraude), limoniatis.

Adamas (= diamant).

Verder: Androdamas, argyrodamas, gallaïca, hyaloïdes, sphragides, eumeces, magnetis, theamedes, glossopetra, acopos, aspilates, aphrodiciase, apsyctos, batrachites, baroptenus sive barippe, botryïtes, bostrichites, boloe, cadmitis (ostracitis, ostracias), capuitis, cepitis sive cepololatitis, ceramites, circos, craterites, crocallis, chalcophonos, chelidonia, chelonitis, choaspitis chrysolampis, chrysopis, ceponis, diphyes, eucardia sive ariste, enorchis, exebenus, cristalis, euneos, eurotias, epimelas, galaxias, hephaestitis, hexecontalithos, hieracitis, icterias, jovis gemma, indica fibanochrus, lysimachus, mithrax, myrmecias, mesoleucos, mesomelas, nosamonitis, nebritis, olca, oritis sive sideritis, phy-

[p. 47]

citis, perileucos, solis gemma, sarcitis, sideritis, sideropoecilos, spongitis, trichrus, telirrhizos, telicardios, tephretis, zmilampuis, carcinias, echitis, scorpitis, scaris, triglitis, geranitis, hieracitis, aëtitis, cenchritis, pyren, pyritis, astrapia, phlogitis, melichrotos, melichloros, crocia, polia, spartopolios nigra, sycitis, borsycitis, gemites.

L 7 = [1817 Leonhard et al.] Propaedeutik der Mineralogie. Von Dr. C.C. Leonhard, Dr J.H. Kopp und C.L. Gaertner. Mit 10 schwarzen und ausgemalten Kupfertafeln. Frankfurt am Main, In der Joh. Christ. Hermannschen Buchhandlung. 1817. (44.5 × 28 cm, XII + 315 pp, 10 tab. Bi Un Gent HN 78).

Dit boek aan Alex. von Humboldt opgedragen verscheen als 1^e deel van de Systematisch-Tabellarischen Uebersicht und Charakteristik der Mineral-Koerper. Het wordt verdeeld in Oryktognosie, geognosie, versteeningen, mineralenverzamelingen, geschiedenis en literatuur, alphabetisch register.

Overzicht der volgende stelsels: p 122 Werner oryktognostische methode, p. 124 Karsten chemische methode, p 126 Hauy mathematische methode, p 128 Hausmann methode der anorganische natuurlichamen (naar Hauy en Werner), p 130 Mohs elementair methode.

Op pp 134-140 komt eene lijst der mineralen met bepaling van den oorsprong der namen.

De tijdperken in de geschiedenis worden vastgesteld volgens de bijzonderste vorschers: 225 v. Chr. Theophrastus Erestus, 1544 Georg Agricola, 1746 J.H. Pott, 1747 J.W. Wallerius, 1758 A.F. Cronstedt, 1761 A.S. Marggraf, 1774 T.O. Bergman, 1774 A.G. Werner, 1784 R.J. Hauy, 1787 A.G. Werner, 1790 J.F. Blumenbach, 1795 M.H. Klaproth, 1800 G. Cuvier, 1805 F.H.A. von Humboldt, 1808 J.J. Berzelius.

Op pp 229-309 een uitgebreide bibliographie, met 2740 titels.

Lo 1 = [1551 Lonicer]. Naturalis Historiae opus novum in quo tractatur de natura et viribus arborum, fruticum, herbarum, Animantiumque, terrestrium, uolatilium & aquatilium: Item, Gemmarum, Metallorum, Succorumque, Concretorum, adeoque de vera Cognitione, delectu & usu omnium simplicium medicamentorum, quorum & Medicis & Officinis usus esse debet: Una cum eorundem ad uinum effigiatis imaginibus. Ex utriusque lingu.. summorum uirorum penetralibus, summo labore & studio

[p. 48]

conscripta. Per Adamum Lonicerum. Accesserunt quaedam de stillatitiorum liquorum ratione, eiusque artis & Instrumentorum usu, atque de peculiaribus medicamentorum simplicium facultatibus. Cum indice quintuplici: Graeco, Latino, Germanico, Gallico, & morborum medicinas continente. Cum Gratia & Priuilegio Imperiali. Francofurti, apud Chr. Egenolphum. (32 × 19.5 cm, (18) + 353 fol., Kon Bi Brussel VB 4002^a).

Op fol 310-336: Het mineralogisch gedeelte met titel: De mixtis perfectis; hoc est, de metallis et lapidibus, aliisque his cognatis Fossilibus met hoofdstukken: metalen, steenen, harsen. Een bijzonder deel fol. 321 verso - 326 bevat De Lapidibus preciosis.

Zeven metalen worden genoemd: Aurum quod Soli tribuunt, Argentum quod Lunae, Argentum vivum quod Mercurio, Aes quod Veneri, Stannum quod Iovi, Plumbum quod Saturno, Ferrum quod Marti.

Als edelsteenen: adamas, turchois, sapphirus, unio alias margarita, corallium, magnes, haematites, gagates, alectorius, aetites, assius, asbestos, smyris, amiantus, selenites, galactites, pyrites, gipsus, pumex, cos.

[1806 Lucas] Tableau méthodique des espèces minérales, Première partie, ornée du portrait de M. Haüy, Contenant: la Distribution méthodique des Espèces minérales, l'Indication de leurs Caractères et la Nomenclature de leurs Variétés, extraites du Traité de Mineralogie publié par M. Haüy en 1801; auxquelles on a joint la Description des Espèces et des Variétés découvertes depuis la publication de ce Traité jusqu'en 1806. Par J.A.H. Lucas, Adjoint à son Père, Garde des Galeries du Museum d'Histoire naturelle et Agent de l'Institut Imperial de France; Membre de plusieurs Sociétés savantes. Imprimé avec l'approbation de l'assemblée administrative des professeurs du Museum d'Histoire naturelle. Paris, D'Hautel, Libraire, rue de la Harpe, n^o 80, 1806 (20.8 × 12.4 cm, XLVII + 587 pp, Bi Un Gent HN 812).

Rangschikking vooral volgens de cristallographie in 4 klassen: acidifères, terreuses, combustibles, métalliques. Vertaling der technische woorden in het duitsch, italiaansch, spaansch, engelsch, latijn.

In het 2^e boekdeel (1813, XXXVIII + 372 pp) komt de beschrijving der mineralen in het Museum tusschen 1806 en 1812 binnen gekomen.

[1818 Lucas] De la Mineralogie, Par J.A.H. Lucas. Adjoint à son

[p. 49]

Père, Garde des Galeries du Museum royal d'Histoire naturelle, et Agent de l'Institut royal de France; Professeur de Mineralogie à l'Athénée royal, Membre de la Société philomatique de Paris, et de plusieurs autres Sociétés savantes du Royaume ou étrangères. Article extrait du XXI^e volume du Nouveau Dictionnaire d'Histoire naturelle (2^e édition), publié par M. Deterville. Paris, De l'imprimerie d'Abel Lanoe, 1818. (21.3 × 13.3 cm, (4) + 86 pp, Bi Un Gent HN 806).

Historisch overzicht. Rangschikking van Werner 1815 in 4 klassen: fossiles terreux, salins, inflammables en metalliques. De edelsteenen zijn bij de aardaardige fossielen ondergebracht. Rangschikking van Haüy 1818 in 4 klassen: acidifères, terreuses, combustibles, metalliques; diamant wordt hier onder de brandbare stoffen gebracht. Rangschikking volgens Berzelius 1815: oxygène, combustibles, métaux; diamant komt voor als koolstof.

Op het einde, een bibliographisch overzicht.

Ma 8 = [1598 Matthiolus] Petri Andreae Matthioli Medici Caesare, et Ferdinandi Archiducis Austriae, Opera quae extant omnia: Hoc esti Commentarij in VI libros Pedacij Dioscoridis Anazarbei de Medica materia: Adiectis in margine variis Graeci textus lectionibus, ex antiquissimis Codicibus desumptis, qui Dioscoridis deprauatam lectionem restituunt: Nunc a Casparo Bavhino D. Botanico et Anatomico Basiliensi ordinario, Post diuersarum editionum collationem infinitis locis aucti: Synonymiis quoque Plantarum et Notis illustrati: Adiectis plantarum iconibus, supra priores editiones plus quam trecentis (quarum quamplurimae nunc primum describuntur) ad viuum delineatis. De Ratione Distillandi aquas ex omnibus plantis: Et quomodo genuini odores in ipsis Aquis conseruari possint. Item Apologia in Amatum Lusitanum, cum censura in eiusdem Enarrationes. Epistolarum medicinalium Libri quinque. Dialogus de morbo gallico. Cum locupletissimis indicibus, tum ad rem Herbariam, tum Medicamentariam pertinentibus. Cum Gratia & Priuilegio Caes. Maiest. speciali ad decennium. M.D.XCVIII. (37.8 × 22.2 cm, (114) + 1027 + (22) + 236 + (6) pp, Bi Un Gent me 52).

Tusschen pp 917-968 bevindt zich het hoofdstuk De Metallicis Lapidibus, in het 5^e boek. Dioscoridis. Daar worden genoemd onder meer: nitrum, corallium, pyrites, haematites, gagates, magnes, galactites, alabastrites, amiantus, sapphirus, memphites, selenites, iaspis, aetites.

[1790 Millin] Mineralogie homérique ou essai sur les minéraux, Dont il est fait mention dans les Poèmes d'Homere. Par Aubin-Louis Millin. A Paris, Chez Garnery, Libraire, rue Serpente n^o 17. Et à Strasbourg, chez

[p. 50]

Amand Koenig, Libraire. M.DCC.XC. (21.7 × 13.6 cm, XIV + 118 pp, Kon Bi Br. II 43888).

Homerus gebruikt verschillende namen die synoniemen schijnen. Hij verdeelt de steenen in ruwe, ϱὑτὸι, οϰϱίοεις, τϱὴχυς, en in gepolijste. Onder de edelsteenen vermeldt hij:

τϱιγλὴνα = fluores, achatae, jaspes, albatres.

πύϰνη = silices, caillou, silex.

πέτϱη = poudding, saxum.

Een 2^e uitgave verscheen te Parijs in 1816 in 8.

Mi 7 = [1797 Millin]. Introduction à l'étude des pierres gravées par A.L. Millin, Conservateur du Museum des Antiques à la Bibliothèque nationale, Professeur d'Histoire et d'Antiquités; des Sociétés d'Histoire naturelle et philomathique de Paris, d'Emulation de Rouen, de l'Academie des Curieux de la Nature à Erlang; de l'Academie de Dublin, de la Société Linnéenne de Londres, de celle de Médecine de Bruxelles, des Sciences physiques de Zurich, d'Histoire naturelle d'Iena. - Multis hoc modis, at coetera omnia, luxuria variavit, gemmas addend. exquisiti fulgoris, censuque opimo dignos onerando; mox et effigies varias coelando, ut alibi ars, alibi materia esset in pretio. Plinius, Lib. 33, Sect. 6. - Seconde edition, Augmentée et corrigée. Prix, 2 livres 8 sous. A Paris, Chez L'Auteur, à la Bibliothèque Nationale, n^o 11. Fuchs, Libraire, rue des Mathurins, Hotel Clugny. François George Levrault, à Strasbourg. An VI (1797). (20 × 12.1 cm, XI + 131 pp, Kon Bi Br. II 45694 n^o 5).

In het hoofdstuk getiteld ‘gemmes’ geeft Schr. historische inlichtingen over glyptica, de kunst om op harde steenen te etsen. Diamant werd alleen in 1476 geslepen, en voor de eerste maal door Louis de Berquen te Brugge; op diamant werd door Jacques de Trezzo eerst geëtst en in 1564 door Clement de Biragues.

Verder: saphir, beryllus, rubis, chrysoberylle, topaze, chrysolithe, hyacinthe, amethyste, grenat, prasus, opale, oeil de chat, achate, sardoine, sardonyx.

Daarna worden de groote etsers genoemd, de beroemdste steenen en steenenverzamelingen. Ten slotte een uitgebreide bibliographie.

[1822 Mohs] Grund-Riss der Mineralogie von Friederich Mohs. Erster Theil. Terminologie, Systematik, Nomenklatur, Charakteristik. Mit 5 Kupfertafeln. Dresden, in der Arnoldischen Buchhandlung 1822 (20.2 × 12.1 cm, LXII + 604 pp, 5 tab. Bi Un Gent HN 811).

[p. 51]

[1824 Mohs] Grund-Riss der Mineralogie von Friederich Mohs. Zweiter Theil. Physiographie. Mit 10 Kupfertafeln. Dresden, in der Arnoldischen Buchhandlung 1824 (20.2 × 12.1 cm, XXXVI + 730 pp, 10 tab. Bi Un Gent HN 84).

De 1^e klas bedraagt de gassen, het water, de zuren, de zouten; de 2^e klas de haloïden, de baryten; de keraten, de malachiten, de glimmers, de spathen, de gemmen (andalusit, corund, demant, topas, smaragd, quarz, axinit, chrysolith, borazit, turmalin, granat, zirkon, gadolinit), de aarden, de metalen, de pyriten, de glanzen, de blenden en de zwavelen; de 3^e klas de harsen, de kolen.

[1836 Mohs] Leichtfassliche Anfangsgründe der Naturgeschichte des Mineralreiches. Zum Gebrauche bei seinen Vorlesungen über die Mineralogie von Friedrich Mohs, K.K. wirklichem Bergrathe, Ritter des Königl. sächsischen Zivil-Verdienst-Ordens und Mitgliede mehrerer in- und auslandischer gelehrter Gesellschaften. Erster Theil. Terminologie, Systematik, Nomenklatur, Charakteristik. Zweite vermehrte und verbesserte Auflage. Mit 31 Kupfertafeln. Wien 1836. Gedruckt und im Verlage bei Carl Gerold. (23 × 15.3 cm, XXX + 524 pp, 31 tafels, Bi Un Gent HN 788).

Vooral cristallographie.

[1839 Mohs und Zippe]. Ibid. Zweiter Theil. Physiographie, bearbeitet von Herrn F.X.M. Zippe, Professor am ständischen technischen Institute und Kustos am vaterländischen Museum in Prag. Zweite, vermehrte und verbesserte Auflage. Mit 31 Kupfertafeln. Wien 1839. Gedruckt und im Verlage bei Carl Gerold. (23 × 15.3 cm., XXII + 744 pp, Bi Un Gent HN 788).

Rangschikking in 3 klassen: de 1^e bevattende de gassen, het water, de zuren en de zouten, de 2^e de harsen en koolsoorten, de 3^e verreweg de grootste, met de gemmen en de ertsen. Alhoewel vermeld als zuivere koolstof komt diamant bij de gemmen, bij silicium- en aluminiumverbindingen. Op het einde meertalige woordenlijsten, in het duitsch, het engelsch en het fransch.

[1813 Pujoulx] Mineralogie à l'usage des Geus du Monde, Contenant les Caractères qui servent à reconnaître les Minéraux et à les distinguer les uns des autres; l'indication de ceux qui sont connus des Minéralogistes, et des descriptions detaillées des Pierres précieuses et autres, des Métaux, des sels, des Bitumes, et généralement de tous les Minéraux qui sont employés dans l'économie domestique, les arts et le luxe; avec des

[p. 52]

rapprochemens entre les noms donnés par les Naturalistes, et ceux que les Gens du Monde, les Artistes, les Lapidaires, Joaillers, et Bijoutiers, leur ont consacrés.

Ouvrage qui peut être utile aux jeunes gens, en leur donnant des connaissances usuelles, et leur inspirant le goût d'études mineralogiques plus approfondies. Avec dix planches en taille-douce. Par J.B. Pujoulx. A Paris, Chez Madame V^e Lepetit, Libraire, rue Pavée Saint André des Arcs, n^o 2, 1813 (19.8 × 12.1 cm, (4) + 533 pp, Kon Bi Brussel II 50815).

[1783 De Romé de l'Isle] Cristallographie ou Description des formes propres à Tous les corps du Regne Mineral Dans l'etat de Combinaison saline, pierreuse ou métallique, Avec Figures & Tableaux synoptiques de tous les Cristaux connus. Par M. De Romé de l'Isle, de l'Académie Impériale des Curieux de la Nature; des Académies Royales des Sciences de Berlin & de Stockholm; de celle des Sciences utiles de Mayence; Honoraire de la société d'Emulation de Liége. Seconde Edition.’ Observationes veras, quam ingeniosissimas fictiones sequi praestat; Naturae mysteria potius indagare quam divinare. Bergm. de Form. Crystallor. Tome premier. A Paris, de l'Imprimerie de Monsieur MDCC.LXXXIII. (19.8 × 11.3 cm, XL + 623 pp, Bi Un Gent HN 822).

Ibid. Tome second. (659 pp).

pp 51-169: kwarts of bergkristal; pp 170-302 edelsteenen (gemmes) waaronder: diamant, rubis, saphir, topaze, améthiste, emeraude, prase, jade, chrysolite, hyacinte.

Ibid. Tome troisième (64 pp).

Uitgebreide tabel van zaken pp 491-563, en van personen pp 564-609.

Ibid. Tome quatrième (tafels en 80 pp).

[1784 de Romé de l'Isle]. Des caractères exterieurs des Mineraux, ou Réponse à cette question: Existe-t-il dans les substances du Règne Mineral des Caracteres qu'on puisse regarder comme spécifiques; & au cas qu'il en existe, quels sont ces Caractères? Avec un aperçu des différens Systêmes lithologiques qui ont paru depuis Bromel jusqu'à présent. Suivi De deux Tableaux synoptiques des Substances pierreuses et metalliques, pour servir de suite à la Cristallographie. Par M. de Romé de l'Isle, des Académies Royales des Sciences de Berlin, Stockholm, etc. A Paris, Chez l'Auteur, rue neuve des Bons Enfans, n^o 10. Didot jeune, Imprimeur-Libraire, quai des Augustins. Barrois le jeune, Libraire, rue du Hurepoix. M.DCC. LXXXIV. Avec Approbation, et Privilege du Roi. (20.8 × 13.5 cm., (4) + 82 pp, 3 tabellen, Bi Un Gent HN 880).

[p. 53]

Waarde der chemische eigenschappen. Overzicht der verschillende stelsels van rangschikking: Bromel 1730, Linnaeus 1748, Woltersdorff 1748, Gellert 1750, Cartheuser 1755, de Just 1757, Lehman 1759, Cronstedt 1758, Vogel 1762, Baumer 1763, Valmont de Bomare 1764, Linnaeus 1768, Bucquet 1771, Born 1772, Scopoli 1772, Hill 1772, Wallerius 1772-1778, Sage 1772, Monnet 1779, Bergman en Ferber 1782, Kirwan 1784, Daubenton 1784.

***

De volgende steenen worden onderzocht:

zuivere koolstof: adamas;

koolwaterstof: gagates;

natriumcarbonaat: nitrum;

calciumcarbonaat: corallus, lincuris, dracontes, ethites, etyndron, margarita;

calciumsulfaat: nichomar;

arseensulfide: falcones;

natriumboraat: borax, (colontes);

kopercarbonaat: melochites;

aluminiumoxyde: balagius, carbunculus, saphirus;

aluminiumphosphaat: turchois;

ijzeroxyde: ematites, magnes;

ijzersulfide: marchasita, perithe, urites;

mangaanbioxyde: manesia;

mangaansulfide: alabandina.

Als fossielen: ceraunius, celidonius, cegolites (gecolitus), bena (iena).

Van nog niet bepaalde samenstelling: allectorius, amandinus, andromanta, calcofanos, crisopagion, dionysia, epistrices (terpistrites), exacolitus, exacontalitus, filacterium, gagatronica, gelosia, gratides, kakaman, lipparia, medos, orites, quirim, radianus (radaim), sirus, sarcophagus, sarmenius, suetinus, spicularis, varach, vernix, zigrites.

[p. 54]

Adamas.

A 1: Item wildi u vianden verwinnen. Neemt eenē steen gheheeten Adamas / Ende is hert / dat mē niet ghebreken en can / dan met bloet van eenen bock / en wast in Arabïē oft in Cipers. Ende ist datmen op die slincker side bindt tis goet tegē u vyanden / ende teghen die onsinnicheyt oft dulheyt / Ende teghen ongetemde beesten / en̄ ghefenijnde / ende teghen ghekijf / ende die sommige heeten hem eenen Diamant. (In de titellijst: amadas). - A 9: Adamas..... lapis est durissimus, parum cristallo obscurior, coloris tamen lucidi fulgentis, adeo solidus, ut neque igne, neque ferro mollescat, vel soluatur.... Soluiter etiā lapis iste,.... plumbo, propter multum argentum vinum (sic) quod est in ipso. Hic autem penetrat ferrū & ceteras gemmas omnes, praeter chalybem, in quo retinetur. Nō trahit autem ferrum.... Hunc autem lapidem Dyamantem etiam quidam vicant.... - A 5: accipe lapidem qui nuncupatur Adamas, & est coloris fulgentis, durissimus.... & quidam vocant eum Diamantem.

M 8: Adamas dats een steen

Die ghenatuurt es in tween:

Ende adamas vintmen dat si

Int alende van Endi, (Indië)

Dien vintmen in den dale

Onder fine rotsen van carstale

Ende es na den carstale claer;

Maer een deel ghevaerwet daer naer

Datmen ghevijlt yser siet.

Desen machmen breken niet

Met viere noch met slaghe enghene

Dan met bocs blode allene

Waerm rinende utermate der wonde

Daer mede scoert hi daer ter stonde.

Met sine splentere gheset in stale

Snijtmen ende gravet wale

Die harste stene diemen vint.

Dese es mere niet een twint

Dan men die haselnoete weet:

Sulc man desen dyamas heet.

[p. 55]

 

Men seghet dat hi gracie ghevet

 

Hem diene over hem hevet,

 

Op datmen hem over vrientscap gaf,

 

Ende dat hi anders niets een caf

105

En diet, ensi also bejaghet.

 

Hi es te beter, alsmen ons ghewaghet,

 

Es datmene doet staen in stale,

 

Ende es dat vingherlijn alte male

 

Van goude ghemaect allene,

110

Doer die ere van den stene.

 

Men vint enen andren dyamant

 

Tote Arabien int lant,

 

Ende in die ze mede, alsmen seghet,

 

Die bi den lande van Cipers leghet,

115

Ende yserinne die es

 

In Grieken bi Philippus,

 

Ende dien hetewi den seilsteen.

 

Des en connen overeen

 

Die scipliede onbeeren niet,

120

Want alsmen sonne no sterre en siet,

 

Wiset hem die steen den leetsterre:

 

Anders bleven si in den werre.

 

Bi dien datse die steen leert,

 

Weten si waer si sijn ghekeert.

125

Dese steen, des horic lien,

 

Es nutte te toeverien.

 

Hi ghevet hem cracht ende bejaghet

 

Jeghen sinen viant, diene draghet.

 

Hi versteect drome die ydel sijn,

130

Ende hi openbaert venijn;

 

Want men seghet dat hi sweet,

 

Es dat venijn bi hem steet.

 

Die metten viande sijn beseten

 

Es hi nuttelec, wilmen weten.

135

Ten luchtren aerm horic ghewaghen,

 

Dat si wille sijn ghedraghen.

T 5 en T 7: Adamas. - Ba 1: Adamas est lapis indicus paruus et indecorus ferrugineū habens colorem et plendorem cristallinü.... hic nulli cedit materie nec ferro quidē nec igni.

[p. 56]

nec unq.. incalescit.... Hic dissidet in hoc a magnete. q.. positus adamas iuxta ferrum non patit.. illud attrahi a magnete imo retrahit p.. quanda.. violentia.. ferrū a magnete lapide sic attractū. - Ba 8: Adamas. - Ba 5: Adamas, adamant. - Bal 1: dyamant. - B 7: Adamas a Graece αδαμας, Germanice ein demuth, demant, diamant, Gallice un diamant, Italice uno diamante, Arabice & Mauritanice almas, Indice, ubi invenitur Iraa, & a nonnullis naifes vocatur. Anachites..... Plinio putatur eadem quae Adamas. - K 3: Adamas. - Bo 2: Adamas verus; purissimus; durissimus; solidissimus, liquidissimus; refulgentissimus; pretiotissimus; gemmarum crystalli forte perfectissimae simillimus. - L 3: Adamas, fr. en nederl. diamant, ab α et δαμαω domo, omdat dees steen, wegens zyne groote hardigheit, byna niet gedwee kan gemaekt worden.... De Diamant kan door geenerlei vuur gesmolten worden, zelf niet door een' brandspiegel, tenzy hy gemengt is met Smaragd, waardoor hy smelt. - Be 2: Adamas, duitsch Diamant. - Be 92: Diamant, grec adamas, vient de a-domao dompter. - Be 3: Adamas. - Br 1: diamant, adamas, almas. - Gm 0: diamant. - W 1: Diamant, Adamas. - K 2: Adamas, de diamant. - L 05: In 't Latyn en Grieksch werdt hij [diamant] Adamas genoemd, dat op de ongemeene hardheid van deezen steen zou zien.... In Vrankryk noemt men hem, gelyk by ons Diamant, in Engeland Diamond, in Italie Diamante.... Verscheide uitmuntende kragten, gelyk, dat hy den Magneet zyne werking op het yzer beneemen zou; als ook de Tegengiftigheid, inwendig, en de wegneeming der Melancholie of Zwaarmoedigheid, weshalve by Anachites geheten werdt, gaan wy, als inbeeldig en ongerymd, voorby. - M 1: Adamas. De adamante plura Solinus ca 65. Pli. lib 37 cap 4. Albert. lib 2 tract 2 cap 1. mineral. Pandectarum author Siluat. cap 3 § 5. Serapio in aggregatione simplic. Isido. lib 16. Aristo. in lib. de lapidibus. Ultima praecipuū genus india fert Adamātis. De cristallorum natum sumptūmue metallis. - Cr o: Der Diamant, Adamas Gemma, in 2^e Abtheilung der Kieselarten, Terrae Siliceae, Mehrentheils klar und durchsichtig. 1 Rother Diamant, Adamas ruber, Rubin, Rubinus, hochroth. 2 Spinell dunkelróthlich. 3 Ballaz, von diesem glaubt man, dass er die Mutter der Rubinen sey. 4 Roubizell rothgelb. - Ca 6 (p 587): De adamante Plinius lib 37 cap 4. Solinus cap 65. S. Isidorus lib 16 originum, cap 13.

[p. 57]

Albertus Magnus lib 2 mineral. tract. 2 cap 1. Rueius lib 2 de gemnis cap 15. Mylius lib 4 Basilicae chymicae cap 9. S. Augustinus lib 21 de ciuit. Dei cap 4. Caussinus lib 11 de lapillis, symbolo 14. Pierius lib 41 hieroglyphicorum. Maiolus colloquio 18 p 312 & 313. Alcasar in Apoc. cap 2 notat 6 & cap 21 notat 10.11.19. Ioannes Baptista Porta lib 7 magiae naturalis cap 53. 54.55. S. Cyprianus lib. de duplici martyrio, quatuor paginis, ab initio. - En 1: Adamas, Arabice hagar subedhig, a Germanis ein demuth, demanth, et a litino, adamanthstein..... nascitur et extra aurum, et in auro nobilissimo..... adamas duritia est inenarrabilis, contēptor et uictor ignis, nunquam igne calascens, unde ab illa indomita etiam ui nomē habet, a graeco δαμὴζω, id est domo. - Ep 6: Epiphanius bespreekt Adamas. - Ki 5: diamant. - La 3: adamas. - VV 5: Adamant (ademant, later agamant, aymant), gr. ἀδαμας, lat. adamas (-antis). Oorspronkelijk ijzer of staal, later de naam van den 1) Diamant en soortgelijk edelgesteente, - 2) Zeilsteen, magneet, later in den jongeren vorm Ayamant, aymant, fr. aimant. - Lo 1: Adamas, contra rabiem, feras, iurgia, bella, uenena, phantasiam, malignumque spiritum sinistro alligatus brachio, prodest. - P 6: Adamas lapis durus: qui ferro vel igni vel alia ui non uincitur p̄terq.. hircino sanguine. - R 2: Adamas, arabice hagar subedhig, a Germanis Ein Demuth, Demanth, & a Latino, Adamantstein. Adamas, Demanth, Demuth, nascitur & extra aurum, & in aure nobilissimo. - J 2: Adamas, nascitur & extra aurum, & in auro nobillissimo. - W 9: De Diamant staat met goud, platina en eenige andere mineralen in de groep, die een ten allen tijde realiseerbare waarde hebben. Om zijn groote hardheid wordt de Diamant niet alleen voor sieraden gebruikt, maar ook op velerlei gebied der techniek. - H 8: Adamas = diamant.

Diamant, de hardste aller stoffen, is zuivere koolstof. Langen tijd werd diamant als kiezel beschouwd.

Gagates.

A 1: Wildy victorioos zijn teghen v vyanden. Neēt eenen steen gheheeten Gagates / Ende is van diuersche colueren. Die oude Philosophen segghen / dattet versocht is in Alcide den Prinche / de welcke soo lange als hi hem ouer hem droech hadde

[p. 58]

hi altijt victorie / Ende is eenen steen van diuersche Colueren ghelijck als tvel van eenen Bock. - A 9: Gagates est Catabre, quem quidem lapidem, de genere gemmarum ego reputo & est duplicis coloris, nigri videlicet et crocei, sed croceum est perlucidum fere, sicut Topasion. - A 5: Gagates.... est diversi coloris.... Ook: Accipe Galerites lapidem sic appellatum, qui est idem cum cantabre.... & est duplici coloris scilicet nigri & crocei.... (In titellijst Galeriates). - A 9: Kalcabre est idem ut diximus quod Gagates.... - B 7: Gagates nigrum Succinum exustum, & induratum videtur, splendet politum, sed succino gravius olet odore sulphureo.... Gallis vocatur Gagates aget, Germanis Schvvartzer agstein.... Kalkabre est Gagates, Albert.

M 8: Gagates es een steen al swart,

Lichte ende ne bure hart.

In Licia es hi eerst vonden,

Ende in Bertaengen, dat ter stonden

Inghelant hiet, vintmene mede.

Wrijft mene, hi heeft op die stede

Caf ende paelgen van stro.

Die twater laden ende staet also,

Dien radic wel dat sine draghen.

Hi doet vaste staen tande die waghen.

Ghenet in watre ende dan ontsteken,

Vrouwen dien manne ghebreken,

Die doet hi te hant ghenesen;

Maer wachte hem wel van desen

Die van den groten evele es besmit,

Es dat hi in den roeke sit,

Hi mach harde lichte vallen.

Daer die quade gheeste uut callen,

Si swighen, rieken si den roec.

Jeghen toeverie es hi goet oec.

Vrouwen die gaen in aerbeide,

Hem waer nuttelec datmen leide

In een water III daghe desen,

Droncsijt, si soude daer ghenesen.

Metten watre ist, alsmen seghet,

Datmen maeghde te proeven pleghet.

[p. 59]

Ga 7: Lapis gagates colligitur in Lycia, circa ripā fluminis quod Gages appellatur: et est colore niger, et aridus, et quasi latus, leuis ualde: Cuius est melior qui ad lucernā accēditur facile, et odorum asphalti habet. Potest autem remissus ex aqua dentes qui agotantur restringere et stabilire.

En 1 in De Gagate: Gagates lapis, et non gagites, dicendū est. nam gagitis est aëtites, secundum Plinium..... Gagates uero lapis, de quo hic agimus, a Germanis dicitur ein gagathstein, gagetstein, agetstein, bornstein, bernstein. Fit in mari et flumine gagas, procul dubio, ex petroleo, id est, naphtha subtili, uel liquido bitumine naturali: sicuti altera gagatis species lapis Thracius schwartz bornstein, oder aagetstein, fit ex nigra naphta aut bitumine. - P 5: Gagates.... niger est, planus, pumicosus, non multum a ligno differens. - Ba 1: Gagates est lapis rudis et tn̄ preciosus.... Est aūt duplex sc.. glaucus et niger. - Ba 8: Gagates. - Ba 5: Gagates. - Bal 1: gagate. - Ca 6: Gagates (p 517): De hoc lapide S. Isidorus lib. 16. originum, c. 4. Plin. lib. 10. cap 3 & lib 36 cap 19. Galenus lib 9 de facultatibus simplic. medicam. pag. 93. Dioscorides lib 5 c 99 & ibi Matthiolus ad c 103. Maiolus colloq. 18 p 309. Nicolaus Caussinus lib 11 de lapillis, symbolo 34. Zanardus de univers. elementari, p. 53. - M 1: Gagates. De Gagate Plinius lib 36 cap 19. Solinus cap 34. Galenus li 9 cap 8. Auicenna lib 2 Albert. lib 2 ca 7. Vincent. lib 9 cap 23. Nacitur in̄ Lycia lapis et.. ppe.. gēma Gagates, Sed genus eximiū soecunda Britannia mittit.

Ma 8: Lapis Gagates. - V 6: De Gagates heeft zo groote verwantschap en overeenkoominge met de Barnsteen, dat sommige de Gagates niet te onregt de zwarte Barnsteen hebben geheeten.... Bij Sylvaticus word hij Lithodaemon, dat is Duivelsteen, en bij het gemeene volk, om dat hij al de werkingen van de Barnsteen doet, zwarte amber genoemt. De Gagates bestaat uit Bitumen. - Bo 2: Gagates. Atqui cousque vi naturae perfectum, ut evadat nigrum; durum; terrenum; scissile; politum; graveolens; resplendens; Gagatem lapidem, vel Thracium Nicandri, conficere videtur. - L 3: Gagates, in 't Fransch Geest of Jays of Jaijet, nederl. git, is een leemachtige, harde, zwarte, gladde steen.... De naem van Gagates komt van Gaga, eene rivier en stad van Lycië. - Be 2: Gagat, Gagates, schwarzer Bernstein, succinum nigrum (Ordnung Feste Erdharze, Bitumina solida). - W 3: Gagat, Gagas, Jalis of Jayet. Ist ein reines

[p. 60]

stark verhàrtetes Bergpech. - K 2: Gagates. Is so seer geen steen, als wel een verbrande Jodelijm. - Lo 5: Gemeenlyk noemt men deeze Stoffe zwarte Barnsteen, in Engeland Cunnelcoal, in Vrankryk Jais of Jayet, waar voor men in 't Hollandsch Git zegt; des ik ze Gitsteen tytel. Het is de Gagas of Gagates der Ouden. - I 8: Gagates lapis primum inventus est in Cilicia, Gagatis fluminis fluore rejectus.... Est autem niger, planus, lenis, & ardius igni admotus. - VV 5: Gagaet; ook gagates, benaming van een gesteente. Van lat. gr. gagates, hd. glanzkohle, berchpech, gagat; ook schwarzer bernstein geheeten; ndl. git; eng. jet (welke beide woorden uit gagat zijn overgenomen); fr. jayet, jais. De steen heet naar de stad Gagae in Lycië.... Wel te onderscheiden van den achates, ndl. agaat, hd. achat, waarmede hij wel eens verward is. - Gm o: gagat. - Lo 1: Gagates, E collo suspensus melancholicas imaginationes creditur auertere. Cum uino decoctus dentium dolori medetur. - J 2: Gagates lapis. Fit in mari & flumine Gagas, procul dubio e petroleo, id est, naphta subtili, vel liquido bitumine naturali. Sicuti altera gagatis species, lapis Thracius, fit e nigra naphta aut bitumine cum stillat vel fluit in mare vel flumina, prope maria, bitumen vel naphta liquida, petroleum illud. - P 6: Gagates lapis primo inuentus est in Sicilia: fluore fluminis gigatis reicitus: Est autē niger: planius leuis. & ardens igni admotus: ex eo scripta fictilia non delentur: incensus serpētes fugat: daemoniacos prodit: uirginitatem depraehendit: aqua accenditur: oleo restringuitur. - R 2: Gagates lapis, & non gagites dicendum est: nam gagites est aetites secundum Plin 1. 10 c.z. Gagates vero lapis, de quo hic agimus, a Germanis dicitur, ein Gagatstein, Gage-stein, Agetstein, Bornstein. Aagetstein, Bernstein, Birnstein, Succinum, electrum, Aagstein, Brennstein. - J 9: In de hoofdstukken 163 tot 166 (van De Boodt) wordt de asphalt beschreven onder den naam gagas.... In De Boodt's tijd vervaardigde men de rozenkransen vaak uit kralen van asphalt.

Wild en Visser W 9 zeggen: Gagat of Git. Dit is bitumineushout en dus ook fossiel. De kleur is zwart. Vroeger gebruikte men het in Engeland, waar het ook werd gevonden, voor rouwsteenen. Het is evenals barnsteen zeer licht. Tegenwoordig is echt Git niet meer te krijgen. Soms kan men hier in Nederland op het strand stukjes in de kolenkalk van de golfbrekers vinden. Ook in Frankrijk kwam het voor. Gagat of git is nauw verwant met steenkool.

[p. 61]

Nitrum.

Wordt niet genoemd in A 1, ook niet in A 5, wel echter in A 9: Nitrum etiam accedit in lapidis coagulationem, est autē subpallidum, &.... - En 1 De nitro, Cap. XV: Baurach, sal petrosum, nitrū, a Germanis salpeter, bercksaltz, quasi sal petrae, cal. et sicc. 2 grad. Estq; nitrum res cognata sali, et quasi est species salis. Hunc sal lucidum, sal Alexandrinum, sal anderenae, sal nitrum, unum et idem sunt. Fit autem nitrū ex coagulato humore. - Ba 1: Nitrum est lapis subalbidus.... - Ba 8: nitrum. - Ba 5: Nytrum. - Bal 1: nictre, nitre, nittre (in tabel). - V 6: Sommige leiden nitrum (dat ook sal Petrae, sout van de rotsteen en Bergsout word genoemt) van nitor, zuivere blinkendheid, af. - Bo 2: nitrum hodiernum, vel sal Petrae, crystallos prismaticas formans octohedras.... solvitur in aquae 6 1/3. - L 3: Nitrum, Sal nitrum, Salpetrae, fr. Salpêtre of Nitre, Nederl. Salpeter. Is een tendeele vlug, en tendeele vast bergzout, dat men halt uit de steenen en aerde van oude vervallen muren, gebouwen..... Het nitrum der Ouden is ons onbekent; dit was 't Salpeter niet; het kreeg zynen naem van een Land van Egypten Nitrum genaemt..... Men gelooft dat 't de Anatron was. (Natron, sive anatron, fr. soude blanche, nederl. witte zouda.... het konde wel 't Nitrum of Salpeter der Ouden wezen). - Be 2: Der Salpeter, Nitrum (Ordnung Mittelsalze, Salia media). - W 3: Salpeter, nitrum, nitre. - Lo 5: De benaaming Salpeter is zo algemeen aangenomen, dat men (zonder onduidelyk te worden) naauwlyks een andere in 't Nederduitsch gebruiken kan, voor dit zo bekende zout, dat in Vrankryk en Engeland den naam voert van Nitre, naar den Latynschen Nitrum, die van 't Grieksche Nitron afkomstig is. Zy verstonden er echter, oudtyds, een ander en wel waarschynlyk een kalkzout (natrum) of een steenzout (Sal Gemmae) door, en daar het misschien dien basterdnaam, als Sal Petrae of Rots-zout bekomen. Want het gedagte Natrum wordt dikwils aan de kanten van Rotsen, Steenen en Muuren, uitgroeijende gevonden. Sommigen willen, dat het Nitrum der Ouden de Borax zy geweest (Stahl chym. Phys. pp 567, 568; Hofmann Opusc. Phys. Med.). - J 2: Nitrum, Baurach, sal petrosum, nitrum quasi sal petrae cal. & siccum in secundo gradu. Nitrum est lapis salsus, id est sulphur album. Nora etiam est nitrum. Nataron, sal nitri. Sal rubeum Indiae,

[p. 62]

est nitrum rubeum. Barach panis est nitrum salis. Borax est affronitrum attinchar, nitrum cabulator est sal nitrum. Sal alabrot est nitrum atrum. Sal amarum, alcali & nitri. - R 2: Nitron, id est, fex vitri. Nitrum, Baurach, sal petrosum, nitrum a German. Salpeter, Bergsaltz. Nitrum est lapis falsus, id est, sulphur album. Nitrum, Baurach, Niter, Sago, Talck, Tincar, sal albus, scil. baurac. - P 6: Nitrum de aqua sit ex nimio solis calore in palestina. Nitrum species est salis ex aqua & terra factū luuenitur in aegypto. - Ma 8: nitrum, spuma nitri.

Er heerscht verwarring betreffende nitrum: het kan gewoon zout, natriumchloride zijn; ook borax of tinkal, met samenstelling Na₂HBO₃. 3 H₃BO₃. 5H₂O; het zou eigenlijk salpeter, kaliumnitraat KNO₃ moeten zijn, het zout dat op vochtige muren ontstaat. Waarschijnlijk wordt hier het zout bedoeld dat reeds in vroegere tijden in Egypte gekend was onder den naam trona of natron, een natuurlijk natriumcarbonaat Na₂CO₃. NaHCO₃.2H₂O. Een verwarring op de woorden natron en nitrum is begrijpelijk.

Corallus.

A 1: Item wildi alle tempeesten / doen stillen / Ende alle wateren ouerpasseren. Neempt eenen steen Corallus gheheeten / ende is root / die sommighe wit / Ende het is beuonden dat het bloet stelpt dien dragen dien verdrinct de sotticheyt en̄ geeft wijsheyt / en̄ dat is van sommighe vandē onsen versocht. En tis goet teghen onweder en̄ perikel vant water. - A 9: Corallus lapis est duarum specierum, a mari.... extractus.... una eius species est rubea.... alia vero alba. - A 5: Corallus.... est rubeus, aliusque albus..... - T 5 en T 7: Corallium. - Ba 1: Corallus nascit in mari rubro. - Ba 8: Corallus. - Ba 5: Corallus, corael. - Bal 1: Courail, corail (in tabel).

M 8: Corallus es een steen al roet,

Van desen vindewi al bloet,

Dat et cruut es langhe stont

Ende wast op der ze gront,

Ende alsment in die lucht brenct uut,

So ontfatet des steens virtuut.

[p. 63]

 

Omtrent Sardaenge in die zee

 

Vintmen dit cruut ende nauwer me.

295

Lanc so vintmen dese stene

 

Halfs voets ende langher ghene.

 

Jeghen blixeme ende tempeest

 

Es hi nuttelec verheest.

 

Dies plaghen douderinghe dicken,

300

Dat si corael braken te sticken,

 

Ende woerpent up tfelt met den sade

 

Jeghen des weders onghenade,

 

Ende an olive boeme hinghen sijt,

 

Ende al omme des haghels strijt.

305

Quade gheeste scuwen al.

 

Hi es goet jeghen menech misval.

 

Ghesont es hi den lechame

 

Jeghen der fleumen mesquame.

Ca 6 (p 530): Corallium. De hoc Plinius lib 32 cap 2. Isidorus lib 16 cap 8. Dioscorides lib 5 cap 93 & ibi Matthiolus cap 97. Rueius lib 2 de gemmis cap 19. Brasauolus in examine lapidum p 436. Martinus Delrius sect. 26 speculi Mariani p 316. Daniel Mylius lib 4. Basilicae chymicae, cap 25 p 424. - En 1 in De Corallio: Sequuntur nunc gemmae. Bassad, besed, bassath Arabice, Latinis corallium dicitur, et a nonnullis Λιϑόδενδϱον. Metrodorus uocat γοϱγιαν a fabulosa forsitan eius origine de capite Gorgonis.... Hinc et dicitur a nonnullis coeralium, ciralium, curalium. Est autem corallium nihil aliud quam frutex marinus.... De origine coralliorum Ouidius.... Sic lapis lyncurinus ex urina lyncis aere congelatur in saxum: veluti illa planta marina congelatur aere in gemmam corallium. Encelius geeft op het einde van het hoofdstuk het volgende schema:

Corallium {	Natiuum {	Ex planta maris indurata area. {	Rubrū lithodendron, rot Nigrum antipathes, swartz Album, weiss.
Corallium {	Natiuum {	Ex uiscositate terrae indurata calore proprio et aquae.
Colrallium {	Factitium arte, et adulterinum.

[p. 64]

M 1: Corallium. De Corallio Plin lib 36 § 19 et lib 32 § 2. Solin. cap 8. Diodo. lib 5 cap 129. Alber. lib 2 cap 3. Avicenna canone. I. Hanc gemmam eleganter describit Naso 4. Transfo. Et Isido. in cap. de rubis gemmis. Bar. Angli. lib. 16. Diosc. in proprio cap.

Corallus lapis est, dum uivit in aequore uimen Retibus auulsus vel caesus acumine ferri. Corallus nos dicimus, ueteres corallium, quidam Pyritem uocāt, quoniā sit plurimus ignis illi. - Ga 7: Corallus est colore rubro, quasi arbustum. Vires autem habet stypticas: unde sanguinem ex creantibus mire proficit. - B 7: De Corallis. Hactenus de omnibus gemmis, vel lapidibus, qui annulis, auro, vel argento inclunduntur.... Frutex Coralli e mari extractus lapidescere dicitur; ob quam causam a nonnullis Lithodendron, & Dendritis a Plinio vocatur, aliis Gorgonii nomen habet, Europaei Latinum nomen retinent. - V 6: Het Koraal word van sommige onder de zeeheesters, van eenige onder de steenen, en eindelijk van andere oude de pekzwavels vermeld.... Derhalven word het Coralium of Corallum of Corallus geheeten. Dog dit naam-woord moet met een eenige L geschreeven worden, teegen het gemeene misbruik. Waarom zoude het niet Coralium konnen genoemt worden, gelijk als het geene dat het hart voed? Eindelijk Antipathes is de naam van zwarte Coraal.... Daar word ook wit Koraal gevonden.... de nieuwe schrijvers hebben verscheide onderscheidentheeden, ten aanzien van de verf gestelt, namentlijk rood, wit, zwart, groen, geelagtig, aschgraauw, bruin, en met andere gemengde verf geteikent. - L 3: Corallum, Corallium, Corallus, Lithodendron, fr. Corail, nederl. Korael.... drie soorten, eene roode, eene witte, en eene zwarte. - Be 2: Versteinerungen von Korallen. Litophyta.... Röhrenkorallen, Tubiporitae; Sternkorallen, Madreporitae; Punktkorallen, Milleporitae; Zollenkorallen, Celleporitae. - W 2: Korallenversteinungen. Corallia, Lithophyta. - Lo 5: Korallieten.... Rood Koraal of Bloedkoraal. - Bau 1: Corallium, Gorgonia Plinii, Lithodendron Dioscoridis, herba marina fere lapidea ramosa.... Corallium album, corallium rubrum.... - Be 3: Corallum. - Lo 1: Corallium, Talrijke krachten waaronder: Sanguinem excreantibus, et dysentericis sunt salutaria. Lippientibus oculis illinuntur. Tonitribus et tempestatibus resistunt. Excrescentias carnis cohibent. Oculos confortant. Hulcerum cicatrices pellunt. Intestinorum splenisque apostematibus

[p. 65]

opem ferunt. - J 2: Arbor maris, est corallum, quod fruticis instar in mari crescat vegetetque. Gorgonion, Dendires, Lithodendron, coralion. Azuc est corallus rubens. Corallus, corallium, Bassad, beseth, bassath est nihil aliud quam frater marinus, qui alto extractus induratur atque emergit, & protinus concrescit ab fuso aëre. Mergen bassech est corallus. Bolesis est corallus. Helnesed est corallus. - R 2: Corallus, corallium, Bassad, Besed, Bassath, belisis arabice. Corlias est corallus. - I 8: Corallium gignitur in mari, forma ramosum, colore viride, et maxime rubens: venae ejus candidae subaqua, et molles, detractae confestim durantur, & rubescunt, tactuque protinus lapidescunt. - Ma 8: Corallium. - VV 5: Corael. Mhd. Koralle, Koral; hd. Koralle, ndl. Koraal, Kraal. Van lat. gr. coralium, corallium. Daarnaast staat als benaming van een edelen steen ook mlat. corallus; mhd. koralis, mnl. corallus.

Koraal is geen mineraalgesteente, wel takvormige poliepenstokken, vooral samengesteld uit calciumcarbonaat, evenals de schelpen der weekdieren en de paarlen.

Lincuris.

Lincuris blijkt in verband met Corallus, en bestaat zooals Corallus uit calciumcarbonaat. Deze steen wordt niet genoemd door A 1 en A 5, wel in A 9.

A 9: Lincuris lapis est, qui fit ex urina lincis.... Dicit autem idem Plinius quod est rubens, scintellans ut Carbunculus, praeter hoc quod non lucet de nocte.

M 8: Ligurius es een steen diere,

Die coemt van linx den diere,

Van sire orine dat et laet,

Also alst hier voren staet

In den boec van den dieren.

Linx pleghet ere manieren,

Alst sine orine maect te hant,

So worptet daer op dat sant,

Om dat benijt des menschen bate;

[p. 66]

 

Maer niet en diet hem die ate,

 

Dies daer verhaert so te stene.

770

Sine vaerwe dies ghemene

 

Roet ende een deel bruun der mede,

 

Plinius seghet over waerhede,

 

Dat hi roet es over een

 

Ghevaerwet als die carbonkel steen,

775

Maer dat hi nachts niet en es claer.

 

Lapidaris seyt over waer,

 

Dat hi es van vaerwen groene.

 

Nuttelec es hi te menighen doene,

 

Maer alremeest die den lechame

780

Bestopt hevet ende die mesquame,

 

Op datmene met watre dwaet,

 

Hi doet dat die mesquame tegaet;

 

Ende dien sine vaerwe es ontfallen,

 

Hi ghevetse hem weder met allen.

785

Paelgen trect hi ende ontfaet,

 

Ghelijc dat doet de ghegaet.

Varianten voor ghegaet van vers 786: gagaet, gagathes.

En 1 in De Corallio Caput III: Sic lapis lyncurinus en urina lyncis aere congelatur in saxum: valuti illa planta marina congelatur aere in gemmam corallium. In De lapide Lyncurio Caput XXVII: Lyncurius, vel lapis lyncis, fit ex urina lupi ceruarii, scilicet lyncis, in syluis et montib. coagulata, in terra. e maribus fuluus et igneus fit, e foeminis candidus ac languidior..... Non est autem electrum, uel succinum pterygophoron, pennas et floccos ad se trahens, ut quidam uoluere, quia lyncurius gemma coloris fului, ut gagates, et ignei reperitur... Huius gemmae Ouidius.... egragie meminit, cum inquit: Victa racamifero lyncas dedit India Baccho. - T 5 en T 7: Lyncurium. - P 5: Lyncurium.... Fieri autem ex urina quidem lyncis.... - Ba 1: Ligurius lapis est in colore electro similis. dictus vt dicit Isid .. a lince bestia. ex cuius vrina inter arenulas generatur. - Ba 8 en Ba 5: Ligurius. - Bal 1: Ligure. - M 1: Lyncurius. De lyncurio Albert. lib 2 cap 10. Mineralium, ubi scriptum est Lygurius. Ed idem de animalibus, lib 22. Solinus cap 8. Plinius lib 37 cap 2 § 3 lib 8 cap 38.

Vertitur in lapidē qui stillat ab inguine lyncis: Lyncuriū

[p. 67]

dicūt, lapis est tamē hic preciosus. - B 7: In officinis horum lapidum nonvulli Lyncurii vocantur, praesertim illi qui succini Falerni colorem habent, & pellucent..... Lynce est lapis ab urina lyncis generatus, verū a Lyncurio, vel lapide Lyncis differt.... Colorem album nigro commixtum habet. - L 3: Belemnites, sive Lapis Lymis, sive Dactylus Idaeus, fr. Belemnite of Pierre de Lynx, nederl. Linxsteen, is een steen bynaer zoo lang en dik als een vinger.... somtyds wit, somtyds graeuw, somtyds bruin.... Belemnites, graece βελενιτης α βελος sagitta, omdat dees steen naer een pyl gelykt. Lapis Lyncis, sive Lyncurius, omdat men geloofde, dat hij uit de piss' van een' Logt voortkwam. Dactylus idaeus, omdat hy de gedaente van een vinger heeft, en eertyds op den Berg Ida gevonden werd. - Be 2: Versteinerungen von Schalenthieren. Conchyliolithi..... Der Belemnit, Luchsstein, Teufelskegel, etc Belemnites, ein pfeilfôrmiger.... Rôhrenstein. - W 3: Belemniten oder Luchssteine, zoophytolithi Belemnitae.... Zoophytolithi Vermium Alcyonii Lyncurii. - Lo 5: (Cf A 9 Ceraunius). De Lapis Lyncis was by de Ouden een edele steen, doorschynend, rood of vlammig van kleur, zonder bepaalde figuur. (Bertrand. Diction. uit Theophrastus, by wien 't Lyncurium gegraven Barnsteen schynt te zyn, als uit de Pis van den Los geboren. De Lapid.) (Zie ook Hyacinthus: sommigen willen dat het de Lyncurius der Ouden zy)..... Tourmalin. Blykbaarer zyn de benaamingen van Aschtrekker, Aschmagneet of Aschsteen, in 't Fransch Tire-Cendre; wegens gezegde hoedanigheid daar aan gegeven. Zonderling is 't dat de Hoogleeraar Gmelin, (ook misschien door verkeerd overschryven) zegt dat men hem Aschendreker in de Nederlanden noemt. Dit heeft Bruckmann beter, spreekende van Aschentrecker by de Hollanders. In 't Fransch noemt men hem ook Turpeline, dat mooglyk eene verbastering van de uitspraak zyn zal, en in 't Hoogduitsch, ik weet niet waarom, Trip. Sommigen willen, dat het de Lyncurius der Ouden zyn zou, en eenigen noemen hem, eenvoudiglyk, Lapis Electricus, dat is Elektrische steen; 't welk zyn voornaame Eigenschappen aanduidt. - Bau 1: Lapis corneus tenerior, semi pellucidus, vel diaphanus, flavus, Lyncurus vocatur..... Belemnitae, Dactyli Idaei, lapides lyncis, Luxsteine, coniformia petrificata holothuriorum sunt. - La 3: Lyncurius. - I 8: Lyncurius vocatus, quod fiat ex urina lyncis bestiae tempore

[p. 68]

indurata. Est autem sicut & succinum, fulva, attrahens spiritu folia propinquantia.

Lincuris heeft met urine van den los of lynx niets te maken; het is een versteening uit calciumcarbonaat, van een pijlvormigen inktvisch. Het is aldus een minerale zeeproductie, van de zelfde samenstelling als koraal.

Draconites.

A 1: Item wildy uwe vyanden verwinnē. Neemt eenē steē die Draconites gheheetē is / van thooft van eenē drake / Ende werdt dye steen van eene leuende Drake wtghetoghen / soo is hy goet teghen alle fenijn / ende die hem draecht onder den slincken arm hi sal al zijn vyanden verwinnen. Draconices (in titellijst).

M 8: Dyacondites, dits ware sake,

Es een steen, coemt uten drake.

Hi nes weder scone noch goet,

Ensi datmen hem levende uutdoet.

Datmene met dustanen doene:

Lieden, die stout sijn ende coene,

Merken dat al van den drake,

Ende als hi slaept doen si die sake,

Dat si hem thovet breken sciere,

Ende werpen uut die gemme diere.

Men seghet, dese gemme fijn

Es nuttelec jeghen venijn,

Ende daertoe sine maniere

Verjaghet venijnde diere.

Desen steen, dat weetmen wale,

Minnen die coninghe horic in tale,

Ende hebbenre in ghenoechte groet.

Claer sijn si ende bernende roet.

Met de varianten Dracontides, Dracondides.

A 9: Dracontes autem lapis est, a capite draconis extractus....

[p. 69]

- A 5: Accipe lapidem qui dicitur Draconites, a capite draconis. - En 1 De Draconite: Draconites, sive dracontias, sive drachates gemma est, testo Plinio.... quae fit e cerebro draconum. - Ca 6 (p 605): Dracontites, sive dracontia sive dracontias, sive draconites, est gemma quae exciditur a cerebro draconum. - P 5: Dracontites, sive dracontia, e cerebro fit draconum. - B 7: Draconites, sive Dracontia a cerebro fit Draconum.... Albertus magnus, vanitate plenissimus, maximum Draconem hunc lapidem habere putat. - Be 2: Versteinerungen von Korallen. Litophyta. Sternkorallen, madreporitae.... Mit zusammengesetzten Sternen.... unterschiedliche Sternsteine, M. Astroitae, Draconitae. - Draconitios, drakensteen. - Be 3: Dracontias. - J 2: Draconites, seu drachates gemma, quae fit e cerebro draconum. - R 2: Draconites sive dracontias sive drachates gemma est. - I 8: Dracontites ex cerebro draconis eruitur, quae nisi viventi abscisa fuerit, non ingemmescit: unde et eam Magi dormientibus draconibus amputant.

Deze steen blijkt calciumcarbonaat te zijn, onder fossielen vorm, dat alleen door verbeelding uit de hersenen van draken afkomstig zou zijn.

Echites.

A 1: Item wildy liefde doen wassen tusschen twee Neemt eenen steen Echites geheeten. Ende dye sommighe heeten hem Aquileus / want dē Arēt stelt oft sedt alsulcken steen in sinē nest / hi is vā purpurder colueren. Ende men vinten by die zee ende somwijlen in Persen / Ende hi heeft in hem altijt eenen anderen steen / die geluyt geeft alsmē roert / Daer wert gheseyt vanden ouden Philosophen dat desen Steen aenden slincken arm gedraghen maeckt liefde tusschen man ende wijf ende is goet teghen die vallende sieckte. Ende dye Chaldeen segghen / ist dat in eenighe spijse venijn is / Ende men desen steen daer in doet / het verbiet dat die spijse dat venijn nyet en mach in slickeen / ende wert dē steen wech gedaen het sal terstont het venijn in flinden. - A 9: Ethites gemmarum optima est coloris punicei, & vocatur a quibusdā Aquileus, ab aliis Erodialis. - A 5: Accipe lapidem qui Echites dicitur & a quibusdam dicitur Aquileus....

[p. 70]

 

M 8: Echites dats een steen,

 

Dienmen vindet al in een

505

Int nest daer die aren broet,

 

Ende lettel ieman es vroet,

 

Die wet wanen brinct die aren.

 

In hem selven heeft hi te waren

 

Eenen steen, dat machmen horen,

510

Diene lotert voer sine oren.

 

Goet es hi sere, zonder waen,

 

Vrouwen die in pinen gaen,

 

Want hi cort haren arebeyt;

 

Ende oec waentmen voer waerheit,

515

Dat hi levende behout dat kint.

 

Suverhede hi sere mint,

 

Ende hi maect den sinen seghevri,

 

Rijchede so meerset hi.

 

Men seghet dat Castor Pollux

520

Bi desen hadde vele ghelux.

Ca 6: Aetites. De hoc lapide Plinius lib 10 cap 3 p 171 n 15 & lib 30 cap 14 p 550 num 20 & lib 36 cap 21. initio, & lib 37 cap 11 num 10. Isidorus lib 16 cap 4. Dioscorides lib 5 cap 100 p 616 & ibi Matthiolus cap 118. Rueius lib 2 de gemmis cap 23. Brasauolus in exam. lapidum p 443. Mylius lib 4. Basilicae chymicae, cap 21 p 389. Coussinus lib 11. symbolo 17. Maiolus colloq. 18 p 308..... Volgens Brasavolus: apud nos duo genera sunt, album unum, alterum nigrum, vel cineritium.... - Ma 8: Lapis aetites. - En 1 in De Aetite caput XLVII: Aetites a Germanis dicitur ein adlerstein, vel propter colorem, vel propter virtutem illam, quod aquila sine illa parturire nequeat. In De echite caput XXXVIII: Echis, id est uipera masculus, echidna id est, uipera foemina, echiees catuli, seu filii echidis. estq. echis serpens quae a nobis dicitur eyn natter oder atter.... A uipera ergo echide gemma echites nomen habet, seu quia similis sit colora echidi, vel forma, habens maculas uipereas. - M 1: Aetites. De Aetite Plin. lib 37 cap 11. Isido. lib 16 cap 4. Et iterum Plin. lib 10 cap 3. Solin. cap 50. Diodo. lib 5 cap 148. Serapio. cap 402. Albert. lib 2 cap 5 ubi male scriptum reperies Ethices. Inter praeapuos lapides numeratur Etites, quem petit extremis orbis Iouis ales ab oris, Custodem nidi, defensoremq..

[p. 71]

futurum. quo valeat pullis dubios auertere casus. - P 5: Aetitae lapis.... Reperiuntur in nidis aquilarum. - Ba 1: Echites lapis.... colore puniceo.... vnde et bini semper in nidis aquila inveniuntur. - Ba 8: Echites. - Ba 5: Echites, erites (in tabel). - Bal 1: Ethice. - B 7: Aetites lapis.... Germanice Adlerstein vocatur. Nomini causam dedit aquilae industria, quae ut partum promoveat fertur aëtiten in nidum ferre, alias absque eo parere non posse. Colore est albo, cinereo, pullo, vel fusco. Aquileus est aëtites. - K 3: Aetites.... non equidem in aquilarum nidis sed in fluminibus, rivis, oceano ejusque littore, agris, montibus.... - V 6: Aetites een eeldelgesteente, genoemt van een Arend met een witte staart, en een andere is Aetites een steen, van de welke teegenwoordig word gesprooken, die bij de Grieken de steen Aetites of de Arendsteen word geheeten, moogelijk omdat hij in de nesten der Arenden word gevonden. - Be 3: aetites. - La 3: aetitis. - Lo 1: aetites. - P 6: Ethytes lapis qui reperitur ì nidis aquilarum vel quod aquilae colorem habeat. Etites lapis alterum lapidem cohibens ìtrinsecus δεβος enim aquila. - I 8: Aethitae lapides reperiuntur in nidis aquilarium.... Horum masculus, durus, similis gallae, subrutilus: foeminus vero pusillus, ac mollis. - L 3: Aetites Lapis, fr. Pierre d'Aigle, nederl. Arendsteen is een steen, die gemeenlyk rond, of eirond is, van grootte als eene groote noot, en somtyds als een kleen hoenderei, graeuw of donker van kleur, in 't midden hol, en als een steenagtig pit besluitende, 't welk geluid maekt als men hem schud: dit pit heet men Callimus.... Aetites, ab αέτος Aquila, omdat men geloofde, dat de Arenden hunne nesten van deze steenen voorzagen, om hunne jongen te bewaren voor de ongemakken van 't weder. - Be 2: Gebildete Steine. Lithoglyphi.... Die Adlersteine, Aetitae. Die eigentlichen Klappersteine sind gemeiniglich ablangrunde, inwendig hohle Steine. - W 3: Adlersteine, Aetitae, Aetites (Gegrabne Steine oder Holsteine). - K 2: Aetites, Arend-steen. - Lo 5: Den bekenden naam Aetites geeft de Heer Linnaeus aan dit geslagt, waar in hy niet alleen de Adelaar- of Kloppersteenen, welke een losse rammelende kern hebben; maar ook die Steenen, welke als eene kern van Krystallen of Krystalletjes bevatten, somtyds Meloenen van den Karmel geheten, als ook de Krystal-Kogels en dergelyken, begrypt. Deeze laatsten zouden, wegens de aangegroeide kern, onechte of basterd-Adelaarsteenen zyn. Ik beschryf ze liever, altemaal,

[p. 72]

onder den naam van Kernsteenen. - Bau 1: Aetitis (Adler-Stein, Klapperstein) ab aquila nomen habens,....

Over aetites werden de volgende verhandelingen geschreven:

Aetites, lapis aquilae, Adlerstein.

1627. Guil. Laurenbergii, historica descriptio Aetitis sive lapidis aquilae, acc. Aug. clutii tract. de Lapide Calsuve sive lapide nephritico. Rostoch 1627 in 12.

1664. Joan. Laur. Bausch tractatus de lapide Haematite et Aetite. Vratislaviae 1664 in 8.

1715. Chr. Frider. Fischeri Par lapidum Aetites et Bufonites. Regiomont 1715 in 4.

Echites of arendsteen vormt stalactieten van calciumcarbonaat, met yzerhydroxyde, ook silexkogels met een holte met calciumcarbonaat gevuld.

Etyndros.

Etyndros of elydros schijnt calciumcarbonaat te zijn. Niet genoemd door Albertus 1581 en door Albertus 1625, wel door Albertus 1659. A 9: Etyndros lapis, est Cristallo in colore similis.

M 8: Elydros, dat vintmen wale,

Es een steen ghelijc cristale,

Daer altoes water of druupt mede,

Dat goet ghenut es jeghen den rede;

Ende dats wonder, datmer of telt,

Die steen en mindert noch en smelt,

Maer hart blijft hi ende gheheel,

Ende hine weect oec selve niet een deel.

M 1: Enhydros. De Enhyd. Pli. li 37 ca 11. Solin. ca 50. Albert. li 2. Tract 2 ca 5. Etyndros habet. Isido. uero Enydros. Perpetius fluctus lacrymis distillat Enhydros, qui velut e pleni fontis sacturigine manant. - B 7: Etindros Alberto est lapis crystallo similis. - V 6: Enhydrus word bij de Grieken uitgelegt dat geene, het welke in zig water begrijpt.... watersteen. -

[p. 73]

W 3: Wasserstein, Porus aquaeus, fr. stalactite. - K 2: Enhydros, watersteen. - Lo 5: Deeze eigenschap des Waters komt hier thans in byzondere aanmerking: alzo zy de oirzaak is van de Stalactieten en Tufsteenen, waarvan onze Ridder twee Geslagten maakt; terwyl Wallerius die beiden begrypt onder den naam van Porus, en ze alleen door den bynaam Aqueus van de Vulkanische Produkten onderscheidt. - En 1 in De aetite:.... Tertia est praegnās aqua quae posita in loco calido sudat et enydros dicitur. - Be 3: etindros, enhydron. - Br 1: enhydre of enhydros. - La 3: enhydros ou calcedoine globuleuse et creuse dans son intérieur. - I 8: Enhydros ab aqua vocata. Exudat enim aquam, ita ut clausam in ea putes fontaneam scaturiginem.

Margarita.

Margarita is de paarl, calciumcarbonaat van organischen oorsprong. Niet genoemd door Albertus 1 en Albertus 5, wel door Albertus 9. A 9: Margarita lapis est in obscuris conchilibus inuentus....

M 8: Margarita es over een

Een dorpressius steen,

Ende heet sine musselen diene draghen.

Solinus horic ghewaghen,

Dat die musselen zonder waen

Die si van den douwe ontfaen;

Ende na dat die tijt es int jaer,

Donker roet of wit of claer

So es die margarita ghedaen.

Men hevet dat niet verstaen,

Datmen noyt in enech lant

Meer dan een te gadre vant,

Dies heetmen steen uniden.

Sin vaerwe es best in dit doen,

Dat hi wit es ghelijc alune.

Sine cracht es wit int commune,

Datmer of mach maken doen

[p. 74]

 

Specie dyamargaritoen,

805

Dies cranken maghen goet,

 

Dus seghet Plinius, die was vroet.

 

Pays verleent hi ende vrede,

 

Ende ghevet grote ghesonde mede.

 

Hi maect den sinen reyne ghemoet,

810

Onder haer hovet als sijt ne voet.

 

Ghemenelike ende over een

 

Heitewi perle desen steen.

Met de varianten margarite, margrite, perle.

Ca 6 (p 591): De margaritis, sive unionibus. Plinius lib 9 cap 35. Solinus c 66 Polyhistoris. Isidorus lib 16 originum c 10. Albertus Magnus lib 2 miner. tract. 2 c 11. Ulysses Adronandus lib 3 de testaceis c 42. Brasauolus in examine lapidum p 435. Rueius lib 2 de gemmis c 13. Mylius lib 4 Basilicae chymicae cap 22. Caussinus lib 11 de lapillis symbolo 64. Maiolus colloquio 18 p 318. Alcasar in cap 21. Apocalypsis versic 21 notatione 37. Pierius lib. 41 hieroglyphicorum. - T 5 en T 7: Margarita. - Ba 1: Margarita omniū gemmar.. candida.. est precipua.... margarite nomine est vocata. quia in conculis maris hoc genus lapidis inuenitur. - Ba 8: Margarita. - Ba 5: Margarita. - Bal 1: Margarite, Marguerite (in tabel). - B 7: Margaritae & Uniones, seu Perlae, etiamsi inter gemmas referri non deberent, quod in terra non nascantur, ut aliae omnes, sed in animalibus conchis videlicet.... Margaritae itaque omnibus notissimae, Perlae etiam vocantur, & dum magnae sunt, uniones: Arabibus, & Persis lulu, Indis moti, Malabaribus mutu, Lusitanis Aliofar, a portu Persiae Iulfar appelantur. - En 1 in De Unionibus seu margaritis Caput XXXI: Margaritas preciosas mittit oceanus Indicus.... margarita seu unio nihil aliud, quam genitura seu partus conchae margaritiferae.... spiritus confortant, ualēt cōtra fluxus sanguinis, itē lienteriā, diarrhoea. Cōferūt uisui retinēt mēses, abstergāt dētes, clarificāt sanguine, prosunt melancholicis, cōfortāt cor. - L 3: Margaritae, Uniones, Perlae, fr. Perles, nederl. Paerlen.... die in zekere oesteren, wier schulpen van verscheide grootte zijn, voortgebracht worden. - Be 2: Die Perlen.... Ordnung kalkartige Steine, Lapides calcarei.... In Amerika sind die Insel Margaritha.... wegen den Perlen berùhmt. - Lo 5: Margarita, Paarlen. Diersteen van

[p. 75]

schulpvisschen. - Be 3: margarita. - Lo 1: Unio, alias Margarita. Spiritum uitalem confortant. Cordis tremorem capitisque vertiginem pellunt. Miscetur saccharo, quod uulgo manum christicum perlis vocant, aduersus animi defectionem. Oculis insertae, omnes eorum sordes expurgant. Valent adversus sanguinis fluxum, et dysentericis opitulantur. Menstrua cohibent. Dentes purgant. - I 8: Margarita, prima candidarum gemmarum, quam inde margaritam ajunt vocatam, quod in conchulis maris hoc genus lapidum inveniatur. Inest enim in carne Cochleae calculus natus, sicit in cerebro piscis lapillus.

Be 6 brengt margarite onder de silicaten en aluminaten in zijn ‘tableau des espèces minerales’ (p 142), als verbinding van calcium, aluminium en silicium. Aan margariet wordt de chemische samenstelling CaO. 2 A1₂O₃. 2 SiO₂.H₂O, aldus een calcium-aluminium-silicaat.

De paarlen echter zijn hoofdzakelijk uit calciumcarbonaat samengesteld.

Nichomar.

A 1: Item wildy victorioos zȳ / ende blijschap hebben by allen menschen. Neempt eenen steen Nichomai gheheeten / ende is alleens ghelijc witte Aelbast steen / ende is vant gheslachte van marmer ende is wit doorschijnende / ende daer maecktmen af Salue om die dooden mede te begrauen. - A 9: Nichomar idem est quod Alabastrum, quod quidem est de genere marmorum.... - A 5: Nichomar.... est idem quod alabastrum & est de generi marmorum, & est albus nitens. (In titellijst Nicomai).

Wordt door van Marlant niet genoemd.

En 1 in De Lapide Alabastrite, Caput XXII: Alabastrites, alabastersteyn, a patria alabastria regione.... Estq; lapis ex speciebus marmoris notus Venetiis. Eius tres sunt species. Prima candicat, quae a Germanis dicitur weiss alabasterstein, de quo olim fiebant imagines sanctorum, et monumenta sepultorum. Secunda eius species habet nigras maculas bundschwartz alabastersteyn. Tertia in ruffo interdum candicat, propterea onyx dicitur (rothlecht alabastersteyn) quia unguis humani colorem reproesentat. - L 3: Alabastrum seu Alabastrites, sive Onyx, fr. alabatre, nederl. albast, albaster. Is een zeer witte en

[p. 76]

teedere steen.... ab α en λαμβάνω corripio, omdat men uit 't Albast zoo fyne en dunne vazen maekt, dat menze naeuwlyks in de handen nemen kan, zonder ze te breken. - Be 2: Der Alabaster, Alabastrum, ist ein feiner Gypstein. - W 1: Alabaster, alabastrum, fr. albastre. - Lo 5: Gypsum alabastrum. Alabaster. Fr. albatre. ital. alabastro.

Nichomar is de albaststeen, of calciumsulfaat.

Falcones.

A 9: Falcones quod alio nomine Arsenicū vocatur, & a vulgo auripigmentum, idem significat. Est autem de genere lapidum Curinum & rebeum.... - L 3: Auripigmentum, arsenicum flavum, fr. Orpiment, Orpin, Arsenic jaune, nederl. geel Rottekruid, geel oprement. Is eene soort van Rottekruid.... in harde vaste stukken, van verscheide grootte, gedaente en kleur; sommige zyn goudgeel, blinkende en glinsterende, andere roodachtig geel, andere groenachtig geel. - Be 2: Das Operment, auripigmentum is eine gelbe, zuweilen in das grùne und auch in das rothe spielende, blàttrichte oder glimmerichte, aus Arsenik, Schwefel und etwas Erde bestehende Bergart. - W 3: Operment, Arsenik auripigmentum, fr. Orpiment. - Lo 5: Van het Latynsche woord Auripigmentum, dat eene Verwstof betekent die Goudkleur geeft, zyn de basterd-woorden Oprement en Orpiment afgeleid, waar mede dezelve by ons en elders bedoeld wordt. Eenige Autheuren noemen het ook wel Arsenicum citrinum, omdat de kleur in 't schilderen meer naar Citroengeel trekt en, dewyl het een Stoffe is, die veel Rottekruid in heeft, hebben sommigen het tot het Geslagt van Arsenicum betrokken. - En 1 in De Sandaraca:... a Germanis dicitur berckrôte, reissgelb, rossgelb. estque arsenicum et auripigmentum rubrum, natura magis excoctū: roterschwefel, feüerschwefel, rot opermenth.

J 2 en R 2: Falcanos, alio nomine, est arsenicum, vulgariter auripigmentum.

Falcones blijkt dus operment te zijn, een verbinding van arseniek 61% en zwavel 39%, in kleine hoeveelheden in de nabijheid der vuurbergen aanwezig.

[p. 77]

Borax.

Niet genoemd door Albertus 1551 en door Albertus 1625, wel door Albertus 1659. A 9: Dicunt etiam quidam quod lapis, qui vocatur Borax a quodā bufone dicitur.... est duorum generum: unum album, aliquantulum fuscum; aliud nigrum....

M 8: Borax dats der padden steen

Van III manieren of van tween.

Een deel sprakic van der vormen

In den boeke van den wormen.

Som sijn si wit ende som bruun.

Die witte coemt selden int commuun,

Maer et es die beste te voren;

Want die witte, als wijt horen,

Heeft die mensche in enech quaet,

Ende hi dan den steen ontfaet,

Ende swelghet in gheheel,

Hine laet niewer gheen deel

In den daerm, hine gaetet duere,

Ende purgiert die nature,

Ende hi coemt beneden uut,

Onghescaet sire virtuut.

Eenen andren swarten met enen oghe

Sietmen onder wilen toghen,

Ende die es goet jeghen venijn.

Die derde es buere fijn,

Hi es swart ende sonder oghe,

Ende van prise ne buere hoghe,

Want hi es sonder medicine:

In Wals heetmene crappandine.

Fransch crappandine, met de variante carpaudine. Verwijs citeert den latijnschen tekst van Thomas van Cantimpré: Gallici crapodinam vocant.

En 1, in De gemmis rubetarum: Phrynus, bufo, seu rubeta, eyn irdische krotte, oder pathe, ut vocant Saxones, tam foedum animal, degens in antris, non sine gemmis est. Huius enim species in Gallia et Hispania, quae cornuta, maculis croceis et

[p. 78]

nigris liuentibus, nomine borax, in capitibus gemmas fert eiusdem nominis, die krottensteyn, coloris interdum in candido fusci.... Vulgo tales lapides cropodinas uocant. - Rhazes 1509 (Venetiis LXV) vermeldt baurach als volgt: ‘Baurach nomen arabicū est: et est duarum specierum armenicū et egyptianū et armenicum est melius: et est de minera et non invenitur apud nos: tamen egyptionū dr̄ baurach panis: et est sal lapideus eu ius color declinat ad rubedinem et cū salsedine est quedā amoritudo in sopore et appellat.. baurach panis q.. in ultra marinis cu.. eo colorant sup.. ficiē panis ut fiat splendida: et baurach est de spē salis et est sal multa.. spe..: et sal indianus est albus quasi esset nitrū de hirac et hūc sequit sal petroleonis cui.. color est lazulews: et hunc sequit.. sul gēme et est alb.. et vitreus et splendidus: et sal panis ē aque.. gelata ex sole in ultimo estatis: et nitrum est de specie salis et est lapideus.. sal splendidus generat.. de materia nitri humiditate plūbi et caly. et dictū ē de eis ī capitulo littere mim: et littere num: ubi loquitur de sale et nitro.’. Dit schijnt weinig in betrekking met borax. - B 7: De lapide Bufonis, seu Garatronio. Bufonis lapis, quem alii Boracem, Chelonitin, Batrachiten, aut Crapaudinam a Gallico vocabulo vn Crapaut, quod Bufonem significat, alii Garatronium vocant, Germanis appellatur Crottenstein.... Habet enim maculas obscuras, & colorem stellaris lapidis, nisi quod cinereus, & griseus color ad rubedinem tendat.... Hunc aliqui Batrachiten vocant, alii Brontiam, seu Ombriam (cf Colontes, chelonites). - K 3: Bufonius lapis non in capite bufonum, unde falso etiam crapaudina dicitur, sed etiam in calcariis petris, saxis, fungi instar nascitur.... qui improprie Germanis Krottensteine vocantur.... quidam eorum figuras testudinum cheloniis assimilant, unde ipse chelonitides dicuntur, quod testudines nuper ex ovis exclusas & in lapidem conversas inepte credant. Sic vocatur quaedam eorum species ovum anguinum, quod a serpentibus constetur, Brontia, quod tonitru, Ombria, quod imbribus detrudatur.... - V 6: Van de Bufonites, paddesteen. Daar is geen naam van een steen, die met grooter twijffelzinnigheid word ontwonden, als deeze steen van de Padde.... Men zegt dat in het hoofd van de zelve een zeekere steen groeit, die Bufonites en Batrachites kan geheeten worden. Deeze steen dan is gelijk een halve haaselnoot, niet teegenstaande sommige derzelver de gestalte van lupijne.... en de kleinste de gedaante van linse

[p. 79]

hebben. Deeze steenen verschillen van verf, gehalte en grootte. - Bo 2: Tertius Borax, vel chrysocolla, appellatur; fossiles; figurae variae.... ad ignem facile fluens. - L 3: Borax, chrysocolla, capistrum auri, auricolla, gluten auri, nederl. Boras, Goudsoudeersel, a βοη clamor en ϱέω fluw, alsof men zeide, ik vloei met groot geraes, omdat men meent dat 't Boras gemeenlijk groeit, naerby geweldige waterstroomen, tusschen de bergen, alwaer het water in 't nedervallen veel gedruisch maekt. Chrysocolla van χϱύσος aurum en colla, alsof men zeide goudlym, omdat 't Boras van de Goudsmeden gebruikt word, om de smelting van 't goud tot kalk of poeder voort te zetten, en het door middel van 't vuur weêr tot een lichaem te brengen; dit is dezelve reden, waerom met het gluten auri, Capistrum auri et Auricolla noemt.... Is een minerael zout, dat de kleur en doorschynendheit van steenzout, en een' ziltigen smaek heeft. - L o 5: Bufonites, Chelonites, Batrachites, Borax, fr. Crapaudine, nederl. Padesteen. Is een soort van kostelyk Gesteente, waervan twee soorten zyn, de eene rond, de andere lang. De eerste is rond in haren omtrek, aen eene zyde hol, aen de andere zyde bol als eene kleene leere muts of kalot, aen haeren grond omtrent een halve duim breed, zeer glad, somtijds donkergraeuw, dan zwart, somtyds wit, dan eens groen of van verscheide kleur. De tweede is meest al een duim lang, en vier of vijf linien breed; zy is aen de twee eindens, rondachtig, op de wyze van eene goot of drinkbak uitgeholt, en van boven gekromt of gebochelt, glad als de ronde, van kleur graeuwachtig-bruin, en met eenige roodachtige vlekken gemarmert. De grootte van deeze steenen is genoeg om die genen, welke gelooven dat ze voortgekomen zyn uit de hoofden der Padden, uit hunne dolinge te helpen. Men vind ze in de bergen en velden, alwaer zy voortgebragt zyn.... Bufonites, a Bufone, padde, omdat men geloofde dat dees steen in 't hoofd van eene padde groeide. Batrachites a βατϱαχος; rana, alsof men zeide, een steen, dien men uit eene soort van kikvorsch haelt. (cf. Colontes). - - P 4: borras. - R 2: Borax ist chrysocolla, wie batrachium. - Be 2: Borax, Sal Tincal (Mittelsalze, Salia media). Kròten- oder Froschstein, Bufonites (Versteinerungen von Fischen, Ichtyolithi).... ist vermuthlich nichts anders, als ein versteinerter Zahn eines brasilianischen Meerfisches, oder, wie andere wollen, des Meerwolfes. - W 3: Borax, Tinkel, Tincal.... Krôtensteine oder Bufoniten,

[p. 80]

Ichthylithi dentium molarium Bufonitae, fr. Bufonites ou Crapaudines. - K 2: Borax, als zout. - K 2: Bufonites, paddesteen. Werd in padden gevonden. - Lo 5: Versteeningen der Maaltanden van Visschen. De Paddesteenen (Bufonites) ook Crapaudines naar 't Fransche woord Crapaud 't welk een Padde betekent, en somtyds Batrachitae dat is Kikvorsch-steenen, genaamd, voeder dien tytel, dewyl men zig wys maakte, dat zy van bejaarde kikvorschen of Padden uitgespoogen werden, wanneer men die op een roode Lap plaatste.... maar men twyfelt thans niet of zy hebben een andere afkomst. Deeze Steenen zyn rond als knoopen, doch met eene meer of min diepe holligheid van onderen, die ze naar Dopjes gelyken doet. De grootte van sommigen is als de Nagel van een Vinger, van anderen als Erwten, en zy vallen zelfs kleiner. Krystallen van Borax of Lymzout. Borax, Tincal.... Die naam schynt afkomstig te zyn van het Baurach der Arabieren, waar mede het Borech of Borak der Persiaanen.... De Latynen hadden denzelven van de Grieken ontleend, die het verwarden met de Chrysocolla, een natuurlyk Spaansch Groen of Kopergroen.... Sommigen noemen het echter Lymzout, en houden het voor de Tinkal of Tinkar der Arabieren, daar die tot Soldeeringe des Gouds gebruik van maakten. - Bau 1: Bufonitae, Batrachitae, Brontiae ova anguina, vel Ombriae, quod tonitru aut imbribus detrudantur, Chelonitae, Kroeten-Frosch-Schwalben-Steine, dentes piscis marini petrificati sunt. - Cr o: Borax (onder Salzarten), Tinkal. - VV 5: Crappaudine (-dijn). Van ofra. fra. crapaudine. Benaming van een edelen steen, die volgens het volksgeloof zich bevond in den kop eener pad (fra. crapaud), paddesteen.

Borax of tinkal is een natriumboraat met chemische samenstelling Na₂HBO₃. 3 H₃BO₃. 5 H₂O dat door de warmte water verliest en aanleiding geeft door smelten tot een glasachtige massa. Door borax wordt door de oude schrijvers zeer waarschijnlijk een fossiele steen van dierlijken oorsprong verstaan, in betrekking met de padden. Er heerscht verwarring met celonites.

Celonites.

A 1: Item wildy propheteren van toecomende dinghen. Neemt eenen steen die Celonites geheetē is / Ende is van purpuren coluere / Ende mē vintē int hooft vader Schiltpadde /

[p. 81]

Wie desen steē onder zijn tonghe heeft / hy sal toecomende dinghen weten te segghen. - In A 1 vindt men voor Silonytres een beschrijving die met deze voor Celonites overeenkomt. - Van Maerlant beschrijft als Selonites een steen die ook een purpere kleur vertoont, zonder iets te vermelden van schilpadden;

M 8: Selonites es over een

Een utermaten diere steen,

Purperin, roet- groene ende wit.

In India, wi vinden dit,

Si draghen die grote slecken. Enz.

A 9: Colontes lapis est, purpurei coloris.... Dicitur in corpore testudinis inueniri.... - A 5: Accipe lapidem qui Silonites vocatur, & nascitur in gremio testudinis Indici & esse varium dicitur, albo, rubeo, purpureque colore. Hetzelfde als Celonites, est purpurei, variique coloris & invenitur in corpore testitudinis. - Ma 8: Lapis selenites. - Ca 6: Selenites. De hoc lapide Plinius lib 37 cap 10. S. Augustinus lib 21 de civitate Dei, cap 5. S. Isidorus lib 16 originum cap 4. Dioscorides lib 5 cap 110, p 615 et ibi Matthiolus ad c 116. Zanardus de universo elementari q. 53. Ioannes Daniel Mylius lib 4. Basilicae chymicae cap 28 p 460. Maiolus colloquio 18 p 313, lit D. Nicolaus Caussinus lib 11 symbolo 58. - M 1: Chelonites. De Chelonite Plin lib 37 cap 10. Albert. lib 2 cap 3 sed male scriptum est Celontes. Vincent lib 9 cap 54. Siluat. Pandect. cap 402. Indiae testudo lapidem mittit Chelonitem, Gratum purpureo uarioq.. colore nitentem. - M 1: Selenites. De selenite Dioscorides lib 5. Plin lib 37 cap 10. Auicennae, lapis lunae dicitur lib 2 cap 412. Solinus cap 50. Albert. lib 2 cap 17.

Nec Selenitem fas est omnino taceri,

Quae uelut herba uirēs & Iaspidis nemula gemma,

Lunares motus & menstrua tempora seruat.

B 7: Chelonitis, Brontias, seu Ombrias, Germanice gros Krottenstein vocantur, alias donnerstein, vel Wetterstein.... Scribit Plinius Brontiam capiti testudinum esse similem, sed mihi testudinis corpus potius referre videtur.... Deinde eum habent plerumque colorem. (cf. Borax). Colontes Alberti est Chelonitis. - V 6: Chelonites, Schildpaddesteen, paddesteen. Deeze steen word Chelonites van de Schrijvers genoemt, of omdat hij naar het hoofd van een schildpadde gelijkent, of eenige gelijkenisse met deszelfs dekzel heeft. Hij word ook Brontias en Ombrias

[p. 82]

geheeten, paademaal men bij het slegte volk gelooft, dat hij met den donder, en met den reegen needervalt. Agricola stelt dat deeze steenen de hoofden der schildpadden gelijkenen, geelägtig van verf, somtijds groenägtig, bij wijlen roodägtig, en al te met bruinägtig, van gestalte bijna als een halve kloot, zelden lang, steets van grootte als en ei. Nogtans zijn deeze steenen meest altijt kleinder, met scherptens en overhoogtens uitpuilende. (cf Borax). - L 3: Brontias, Chelonitis, Ombrias, fr. Pierre de Tonnerre, Pierre de Foudre, nederl. Dondersteen. Is eene soort van steen, die men gemeenlyk gelooft dat door den donder of stormregens is nedergevallen.... Hy is doorgaens zoo groot als een ei, en somtyds kleener, geel of groenachtig of bruin met verscheyde strepen of stralen geteekent.... Men noemt dien gemeenlyk Ombrias, welken men gelooft alleen met regen zonder donder gevallen te zyn. - Be 2: Schlangenàuge, Chelonitae (zie A 9 Caelidonius). - W 3: Versteinerte Fròsche und Kròten. Amphibiolithes ranae. Crapaud petrifié. - L o 5: Schildpadden, die mede zeer knobbelig zyn, als 't ware met veele Pokken bezet; zo dat die van Turquin dezelven Pokkesteen heeten.

Deze steen wordt hier vermeld, omdat zij in betrekking schijnt met borax.

Melochites.

Niet genoemd door Albertus 1581 en Albertus 1625, wel door Albertus 1659. A 9: Melochites quem quidam Melonitem vocant, lapis est Arabicus, grossa viriditatis, sed non translucides sicut smaragdus, & est mollis....

M 8: Melonites es vonden

In Arabia bi stonden,

Donker groene zonder waen,

Een deel na die miraude ghedaen

Maer niet so doerclaer.

Dese steen besceermt, dats waer,

Kindre in hare jonchede

Voer onghevalle in menighe stede.

[p. 83]

M 1: Molochites. De Molochite Albrt. lib 2 cap 11. Plin. lib 37 cap 8. Solin. cap 45. Siluaticus Pandect. cap 448.

Dat lapidi predum uirtus aimulata decore:

Crassum quippe uirens similis solet esse Smaragdo. Molochites a colore Maluae nomen accepit, si Plin. credimus. - P 5: Non translucet molochites, spissius virens, et crassius quam smaragdus.... Ba 1: Merochites gemma est viridis smaragdo similis. Spillioris tamen et grossioris est viroris q.. smaragd.... nascitur in Arabia. - Ba 8: Merochites. - Ba 5: Melotes. - Bal 1: Melorite. - B 7: Molochites ad Iaspidis, vel Prasii species referri potest. Opaca est malvae intar viridis, unde nomen habet. Venis albis plerumque ornatur, caeruleusque color intermixtus.... (ook Malachites). Melochites id est Malachites. - K 3. Malachites. Zie bij Jaspis. - V 6: Dit donkere eedelgesteente Malachites (maluwe-steen, keesjes-blade-steen) is gelijk het groen van de blaaden van het keesjes-kruidt. Schoon hij somtijts met witte aderen versiert is, de blaauwe verf geeft hem al te met bevalligheid. - L 3: Armenus Lapis, seu Lapis Armenis, seu Melochites, fr. Pierre Armenienne, nederl. Armenische steen, is een steen van verscheide gedaente en grootte, maer die gemeenlyk rond, oneffen, hobbelachtig en zoo groot als eene Hazelnoot is, van eene gemengelde kleur, blaeuw, groen, wit, blinkende. Hy verschilt van den Lazuursteen daerin, dat hy zoo blaeuw niet is. - Be 2: Kupfergrùn, Cuprum viride.... Wenn es dunkelgrùn und dicht ist, das er sich poliren làsst, heisst es Malachit, Malachites, Schreckenstein, von einer alten Fabel, da man es den Kindern in Gestalt eines Herzens wider den Schrecken anhāgt. - W 3: Malachit, Cuprum Malachites. - K 2: Malachites, Pappelsteen. Is een soort van Porreysteen, is groen als Pappelblaren, daarse na genaamt werd, is met verscheide aders doorsaid. - L o 5: Cuprum Malachites, Malachiet.... By de Romeinen heette hy Molochites; niettegenstaande die naam van de Maluwe of Kaasjes Bladen, in 't Grieksch Malaché, wegens de groenheid, afkomstig was, zo Plinius schryft. - Bau 1: Malachites, Pappelstein, a colore Malvae foliis simili sic dictus. - En 1 De Molochite, Caput LXIX: Molochites gemma est non translucens, spissius uirens quam smaragdus, a colore maluae nomine accepto. Contra omniū infantiū pericula singulari dynami ualet. mittit eam Arabia. In tēplo ad ostiu Tangroe, in arce, molochites cōspiciūtur mediocris magnitudinis.

[p. 84]

Vide de molochite Plinium lib 37. cap 8. Solin. in Polyhist. cap 36. Albertum et Euacem in Lapidarijs. - Be 3: Molochites. - La 3: Melochites. - J 2 en R 2: Molochites, gemma est non translucens, spissius virens quam smaragdus. - I 8: Molochites spissius virens & crassius, quam smaragdus, a colore malvae nomen accepit, in reddendis laudata signis. Nascitur in Arabia. - Cr o: Kupferglas, Kupfer-Lebererz, mit gips gemischt, der ordalische Malachit.

Wij kunnen met Wild W 9 besluiten: Melochites is malachiet, een edelsteen die ook metaalerts is. De chemische samenstelling is koperhydrocarbonaat Cu CO₃. Cu(OH)₂.

Balagius.

A 9: Balagius qui & Palacius dicitur, est gemma coloris rubei, valde lucidae materiae & substantiae valde transperentis.... - B 7: Hic Rubinus qui Balassius, aut Pallacius vocatur, inde nomen habere putatur, quod pallatium, seu mater Rubini veri ante descripti.... - K 3: Zie rubinus bij A 9 Carbunculus. - Be 2: Der rosenfärbige, oder bleichrothe Rubin wird Balas, Balassus, genannt; andere nennen ihn auch Pallast, Palatius, weiler òfters gleichsam das Haus, oder die Mutter der hochrothen Rubins ist. - L 05: men vindt er (Orientaalsche Robynen) die bleek zyn, genaamd Balassius, in 't Fransch Rubin balais, welke benaaming (hoe zeer ook sommigen zig bemoeijen, om die van Palatio of van Balassia, dat een Koningryk in Indie zou zyn, af te leiden;) buiten twyfel eenvoudiglyk van pallens of pallidus, in 't Latyn bleek betekenende, herkomstig is. (Men behoeft maar op te merken, hoe weinig pallens in uitspraak verschille van balais). - Bau 1: Rubinus ex rubro flavescens Rubicellus, ex rubro fuscus Almandinus, Troezenios Plinii, colore roseo vel, carneo praeditus Balassius, atque ex rubro valde pallidus Spinellus dicitur. - Be 3: Ballassius seu Pallacius.

Men kan veronderstellen dat Balagius, in betrekking met de robijnen, zooals deze steenen, samengesteld uit aluminiumoxyde met 47% zuurstof en 53% aluminium.

[p. 85]

Carbunculus.

Niet genoemd door Albertus 1581 en Albertus 1625, wel door Albertus 1659. A 9: Carbunculus qui graece antrax et a nonnullis rubinus vocatur, lapis perlucidissimus et solidus est, habens se ad alios lapides, sicut habet aurum ad ceterea metalla.... - Ca 6 (p 555). De carbunculo Plinius lib 37 cap 7. Isidorus lib 16 c 13. Albertus magnus lib 2 mineral. tract. 2 cap 3. Rueius lib 2 de gemmis cap 11. Zanardus de mundo elementari q53. Caussinus lib 11 symbolo 25. Maiolus colloq. 18 p 318. Cornelius a Lapide in cap 28. exodi, versic 18. Ribera lib 3 de Templo cap 11 num 11. Brasauolus in examine lapidum p 448. Mylius lib 4. Basilicae chymicae, cap 4. Alcasar in c 21. Apoc. versic. 20 natatione 10 & 12. Idem Alcasar in Apoc. cap 2 parte 3 versic 16 & 17. Carbunculi varia nomina: lat. Carbunculus, ital. carbonchio, graec. anthrax, pyropus, apyrotus, rubinus, chalcedonius, adamas.

M 8: Carbunculus es een steen,

Die ghelike heeft engheen,

Die selsienste dien men vint,

Ende daermen of die waerheit kint,

Dat hi heeft alre stene macht.

Hi maect in den dach die nacht

Sdaghes es hi als die cole roet,

Snachts so gheeft hi claerheit groet.

In Libien ter Tragoditen

Vintmense, segghen die viten,

Drieerhande sire maniere:

Die riect ghelijc den viere;

Rubith mach die ander sijn,

Die wi heten den robijn.

Hie es roet, mar niet soe recht,

Dat hi maect dat donker lecht.

Balustrus dats die derde maniere,

Hi es roet gelijc den viere,

Maer donker violetten roet;

Dcch es sine waerdicheit so groet,

Dat waerder es sine maniere

Dan die jasper of die saphiere.

[p. 86]

Met de variante carbuncalus.

En 1 in De Carbunculo: Carbunculi gemmae preciosissimae ab ignis similitudine nomen habent, cum ipsi ignem non sentiant, propterea dicuntur apyrustae, apyroti, uel acausti.... Horum carbunculororu species seu genera sunt uaria. Primum sunt carbunculi Indici et Garamātici, quos Carchedonios uocāt. Indici sunt sordidi, fulgoris retorridi.... Secundo sunt carbunculi Aethiopici pingues, lucem non emittentes, flagrant conuoluto igne. Tertio sunt Alabandici scabri reliquis nigriores. Quarto nascuntur et in Thracis, in Orchomeno Arcadiae, teste Theophrasto, et in Chio, nigriores. Quinto sunt Troezenii uarii interuenientibus maculis albis. Sexto sunt corithij, ex pallido cadidi. - T 5 en T 7: Carbunculus. - P 5: De carbunculis. - Ba 1: Carbunculus lapis est preciosissimus sic dictus quia ut carbo ignitus. Cuius fulgor nec nocte vincit. luc.. em̄ in tenebris adeo vt flammas ad oculos vibret. - Ba 8: Carbunculus. - Ba 5: Carbunculus, carbunckel, carbonckel (in tabel). - Bal 1: charboncle. - B 7: Magna lucere; fortassis quia Pyropus, seu Anthrax appellatus a veteribus fuit.... non dubium tamen est, quin Rubinos, Granatos, Almandinos, Hyacinthos nostros, aliasque rubentes gemmas omnes hic descripserit [Plinius], & Carbunculi nomine appellarit. - K 3: Rubinus (quem.... cum Plinio carbunculum appellare non veretur....) coccineo seu sanguineo colore.... Balatium dicta, varietate, varias post appellationes sortitur, nimirum Balasius dicitur, quando exiguam valde habet rubedinem, spinellus quando rubicundior balassio, Rubicellus quando ex his duobus mixtum colorem habet, Rubinus vero proprie vere rubeus & diaphana gemma, per tenebras in speciem blandae cujusdam scintillae micans. (Cf A 9 Balagius). - V 6: De Karbonkel (robijn) is een eedelgesteente, en word bij sommige Diamant genoemt, naademaal hij, als de volmaakste, een witte glans verspreit. Andersins word de naam van Karbonkel aan dit eedelgesteente toegeëigent, omdat hij zijn glans als een geglomme kool uitschiet. Anders word hij bij de Latijnen Robijn geheeten, om de uitsteekende roodheid, waar van hij is opgepropt. Bij de Grieken word hij Anthrax genoemt, om dat men met dat woord een kool beteekent. Hij word ook Apyrotus geheeten, om dat het vuur op hem geen kragt heeft, als meede Pyropus, om dat hij er vuurig uit ziet. - L 3: (in bladwyzer)

[p. 87]

carbunculus, zie Rubinus. Rubinus, Pyropus, Carbunculus, Anthrax, fr. Rubis of Carboncle, nederl. Robyn of Robynsteen. Is een schoon, doorschynend edelgesteente, dat zeer hard, devyl wederstaende, schitterende, en zoo rood als bloed van kleur is, met een weinig blaeuw gemengt.... Rubinus a rubro colore, omdat dees steen eene schoone roode kleur heeft. Carbunculus, dat is gezegt kleene-kool.... omdat hij in de zonne schynt en straelt als eene kleene koolvuurs. Pyropus a πυϱ, ignis, omdat dees steen stralen vuurs van zich schynt te geven. Anthrax is een Grieksch woord, dat kool beteekent. - Be 2: Die Alten haben sonst alle rothe durchsichtige grosse Steine, die einen feurigen Glanz haben, Karfunkel genannt. Der violette Rubin, Carbunculus amethystizon Plinii, ist wegen seiner schònheit, Hàrte und Seltenheit theuer. - W 1: Karfunkel, carchedonius, Anthrax und Pyropus. - K 2: Carbunculus of Pyropus of Rubinus, Kolesteen. Is so genaamd van het ligt dat se als een glimmende kole geeft. - L 05: Gemma Rubinus, Robyn, Deeze heeft zyn Latynschen naam, Rubinus, waar van de Italiaansche Rubino, de Fransche Rubis, de Engelsche Ruby, de Duitsche Rubin, en de Hollandsche Robyn afkomstig zyn, zekerlyk van de roode kleur, daar hy in uitmunt. Somtyds is die zo hoog en sterk, dat hy as een gloeijende kole schittert; waar van de Ouden hem Carbunculus genoemd hebben of Karbonkel. Somtyds valt hy geheel bleek, somtyds paarsch, somtyds ook donker en bruin rood. - I 8: Omnium ardentium gemmarum principatum Carbunculus habet. Carbunculus autem dictus, quod sit ignitus, ut carbo, cujus fulgor nec nocte vincitur. Lucet enim in tenebris, adeo ut flammas ad oculos vibret. - In Verwijs en Verdam VV 5: Carbonkel(e) (Carbunkel), znw. m. Van lat. carbunculus; fr. écarboncle; ndl. Karbonkel; hd. carbunkel, Karfunkel; mhd. Karbunkel; eng. carbuncle. 1) Benaming van een edelen steen. Karbonkel, hoogroode robijn. // Van brasinen, van sardinen, van carbonclen ende alabondinen waren die lijsten al beset, Troyen 5432. Deen (pilaer) was ghemaect van een latoene, dander van enen jaspre groene, die derde Karbonkel.... ende vierde aghates 5444. - Ook in de samenstelling carbonkelsteen. // Daer vant hi hangende ene lanterne, daer een karbonkelsteen in lach; in allen steden scheent daer dach: dat dede die cracht van den stene, Ferg. 3746. In die zale, die so claer sceen, so stont een fijn carbonkelsteen....; van hem so quam algader tlecht, Sp. IV₂, 29,

[p. 88]

47 (vgl. 57 den carbonkele en 72 den carbonkel). Alle sijne clenodien, golt, sylver ende sijne krone ende een casteel (1. costel; var. costelijc) Karbunckelsteen, Cron. v. Benn. 151. Upten scedel stont een carbonkelsteen, Flor. 662. Zie nog Bloeml. 2, 2, 13; 3, 102, 27. - Be 3 en La 3: Carbunculus. - Lo 1: Carbunculus, goed tegen besmettingen. - P 6: Carbunculus gemma dicta: quod in ortu suo rubet ut ignis; post niger fit ut carbo extinctus. hujus genera sunt multa. - R 2: Carbunculus zeblicius = ophites, C. aethiopicus = ein Orientischer Granat, C. paruus ruber = ein Spinell, C. anethystizon = ein Rubin, C. Lychnites = ein gilblichter Rubin, C. alabandicus ex Asia = ein Almandin. - J 2: Carbunculus, sumitur pro gemma.

Robijn is een korund, uit aluminiumoxyde A1₂O₃ samengesteld, bevattende 53% aluminium en 47% zuurstof. Deze edelsteen dankt zijn roode of paarse kleur aan sporen chroom, titaan en ijzer. Behalve voor sieraad wordt de robijn ook voor lagersteenen in uurwerken en nauwkeurige meetwerktuigen, als gevolg van zijn hardheid, gebruikt.

Saphirus.

A 9: Saphirus lapis.... Est aute in colore perspicuus flauus sicut coelum serenatum, sed vincit in eo flauus color, & ideo est melior qui est nō satis perlucidus: Optimus autem q.. nubes habet obscuras ad rubedinem declinantes. Inuenitur etiam bonus q.. albedas habet nubiculas, si substantia sua sit sicut fusca nubes, aliquantulum transparens.... hic lapis alio nomine Sirites, vel ut aliis placuit Sirtithes vocatur, eo quod in Sirtibus inuenitur. - A 1: Item wildy tot vrede raden. Neemt eenen stee dye Saphirius gheheeten is / Ende coempt van Orienten in Indien / en̄ dē blauwe is dē bestē die niet soo blinckende en is / het maeckt pays ende Concordie / het maecke die siel reyn / ende deuoot tot onsen Heer / en̄ doet den mensche vercoudē vā die barnende hitte van binnen. - A 5: Accipe lapidem qui vocatur Saphyrus.... & flavas est melior, qui non est tam lucidus.

[p. 89]

 

M 8: Saphirus es een edel steen,

 

Hemelblau es hi over een.

 

Die beste comen van Indi,

1000

Nemmermeer doerscinen si.

 

Den lechame es goet datmense draghet.

 

Hitte van binnen hi verjaghet,

 

Hi doet oec dat sweet verdroghen.

 

Sere goet es hi den oghen,

1005

Die voerhoeftswere doet hi ghenesen,

 

Jeghen ronge mach niet beter wesen.

 

Dat swaer evel gheneest hi, dats mere,

 

Dat heet Noli me tangere;

 

Maer hi ontfanghet al daer mede.

1010

Jeghen nijt ende boeshede

 

Es hi nutte ende jeghen vaer;

 

Te paise es hi goet over waer.

 

Maer diere wille op hebben ere,

 

Moet hem houden reyne sere.

1015

Men vint saphire al nu

 

Tonser Vrouwen, heet Ampu (*),

 

Maer hem die meneghe, alsmen seghet,

 

Lettel virtuut anleghet;

 

Maer some vintmense ghedaen wale

1020

Na safiere orientale,

 

Die sijn van doegheden bekent.

 

Some saphier van Orient

 

Sijn ghemane mettien robijn;

 

Dat seghemen dat die besten sijn.

Met de variante sophiere.

(*) Verwijs geeft als inlichting: dat heet Anpu of dat heet Apud. In Ypoyo lapides saphiri sunt. Konr. V. Megenberg, 458: Ez sint auch saphir pei der stat ze Poi gegen der sunnen underganch.

Cr o: Der Sapphir. Saphyrus gemma, durchsichtig von blauer Farbe. - En 1 De Saphiro, Caput LXXII: Saphirus lapis a Germanis dicitur ein saphyr. uicina species iaspidis.... Estq; lapis aureis punctis collucens, cuius aliae species sunt

[p. 90]

coeruleae, aliae mixta purpura.... Coeterum saphiri uirtutē volant esse, reddere hominem castrum, pium, stabilem. utimur hodie et saphiro in corde confortando, et in corpore interiori refrigerando. Unde vetus hoc carmen loquitur: Corporis ardorem refrigerat interiorem Saphirus, et Cypriae languida nota facit. Veteris astrologi saphiricum dicarunt Veneri. - Ca 6 (p 557). De sapphiro Plinius lib 37 cap 9. Sanctus Isidorus lib 16 originum cap 9. Albertus lib 2 mineral. tract. 2 cap 17. Dioscorides lib 5 cap 100 p 615 & ibi Matthiolus cap 114. Galenus lib 9 de facultatibus simplicium medicamentorum, Brasauolus in examine lapidum p 445. Rueius lib 2 de gemmis cap 2. Mylius lib 4. Basilicae chymicae cap 3. Caussinus lib 11 Symbolo 53. Maiolus colloquio 18 p 318 lit D. Cornelius a Lapide in cap 28. Exodi, versic. 18. Viegas in cap 21. Apocalypsis, sect 3. Ribera in cap 21. Apocalypsis, num. 44 & lib 3 de Templo, cap 11, num 11. Alcasar in cap 21. Apocalyps. vers. 20. notat. 8. Pierus lib 41 hieroglyphicorum. - M 1: Sapphirus. De Sapphiro Diosc. lib 1 cap 146. Plin. li 37 ca 9. Gal. lib 9 ca 19. Alber. li 2 cap 7. Arist. in lap. suo.

Corporeis etiam morbis lapis iste medetur:
Salicet ardorem refrigerat interiorem,
Sudorem stringit nimio torrente fluentem.

T 5: Saphyrus. - T 7: Sapphirus. - P 5: Sapphiros.... quae sunt ex iis cyanei coloris, mares existimantur. - Ba 1: Saphirus est gemma cerulea celo sereno in colore simillina. - Ba 8: Saphirus. - Ba 5: Saphirus, saphire, van den Saphiere (in tabel). - Bal 1: Saphir. - B 7: Sapphirus apud omnes fere gentes hoc nomen obtinet. Indis tamen Nilaa vocatur, & a loco ubi nascitur Podia. Quam gemmam Plinius sapphirum vocat, Cyanus est, seu lapis Lazuli. Gemma haec caeruleo colore, pellucida, & diaphana est, ac florum myosotidis, aut scorpioidis colorem refert. - B 7: De lapide Lazuli. Opacus est hic lapis sapphiri colore, aut florum Cyani, aureis punctulis aut flammulis exornatus. Hunc Plinius videtur Sapphirum vocare: .... a Plinio caeruleum vocatur, a Germanis Bergblau,.... Lapis Lazuli.... a Latinis caeruleus lapis, ab Arabibus Hager aut azul, unde nomen Asuri, aut Lazuli deductum est, appellatur. Ex hoc lapide fit color ille Cyaneus, quem Ultramarinum vocant, auro pretiosor.... Lapis Armenius laevis est, colore coelesti, bene unitus friabilis tamē, qua nota a lapide Lazuli distinguitur.

[p. 91]

- K 3: saphirus.... coelesti coeruleo colore conspicuus est. - V 6: De Saffier gelijkt naar de verf zo vanden hemel-boog, als van de bloem van de Iris.... Albertus heeft hem Syrtites, van de geboorte-plaats genoemt. - Bo 2: Saphirus albus Adamanti congener. - L 3: Saphirus, Sapphirus, fr. Saphir, nederl. Saphiersteen. Is een schoone, blinkende, heldere, weerschynende edele steen.... De saphiersteen heeft zynen naem gekregen van eene plaets, in 't Grieksch Σαπφειϱ genaemt, waer vandaen men ze eertyds kreeg. - Be 2: Der saphir, saphirus. - W 1: Saphir, Gemma Saphirus (Edelsteine). - K 2: Sapphirus, de Sapphir. - L 05: Gemma Saphirus, Safier. De oorsprong des naams Saphirus; van deezen steen, die Kuanos by de Grieken genoemd wordt, is zo blykbaar niet, als van den laatst gemelden, van zyne kleur, naar die van het Firmament gelykende, afkomstig. De Ouden evenwel, hebben, onder die benaamingen, zo 't schynt, den Lazuursteen begreepen. - I 8: Saphirus caeruleus est cum purpura, habens pulveres aureos sparsos, apud Medos optimus, nusquam tamen perlucidus. - Ma 8: Lapis sapphirus. - VV 5: Saffier (safier, saphier, soffier), Mhd. saphir, saphire; eng. sapphire; hd. saphir; ndl. saffier. Van lat. gr. sapphirus et dit uit het Oosten. Benaming van een donkerblauw edelgesteente (mhd. saphirblâ). Kil. saffier, sapphirus, syrtites et cyanus, gemma colore caeruleo. Teuth. saffyr, saphirus. - Be 3: sapphyrus. - Br 1: saphir. - Ki 1: saphir. - La 3: sapphyrus. - Gm o: sapphir. - Lo 1: Sapphirus, gestatus hilares, religios, pacifiosque reddit. Cor confortat: Venereos motus compescit. Contra iracundiam, inuidiam, fraudes, tristitiam, plurimum valet. Corpus auget. Cordis oculorumque uires reficit, eorumque excrescentias et pustulas inhibet. Venenis, intestinisque exulcerationibus in potu resistit. - P 4: Saphyre est une terre qui se prend és mines d'or, laquelle est terre fixe autant comme l'or mesme, et d'icelle on fait une couleur d'azur, en esmail. - R 9: saphirus est lapis ferugigi. - J 2: Sapphyrus lapis, est lapis aureis punctis collucens, cujus aliae species sunt coeruleae, aliae mixta purpura. Dicitur reddere hominem castrum, pium, stabilem. - P 6: Saphirus lapis est aetherei coloris. Saphirus ceruleus est cum purpura ferui coeli similis: solis radiis repercussus ardentem fulgorem emittit. - R 2: Saphirus vel sapphirus lapis a Germanis dicitur ein Saphyr. - W 9: Saffier, behoort tot de korundgroep, bestaat uit aluminium-

[p. 92]

oxyde en dankt zijn kleur aan het chroom of titaanijzergehalte. - H 8: Saphir.

Saffier is evenals robijn een harde edelsteen uit aluminiumoxyde samengesteld, met blauwe kleur, soms ook geel, violet, groen en wit, hetgeen aanleiding heeft gegeven tot de benamingen gele saffier, padparadscha, purpersaffier, groene saffier en witte saffier; de uitdrukking saphir is echter van hebreeuwschen oorsprong, hetgeen blauw beteekent. Daarom zou het beter zijn, volgens W 9, van gele korund, violette korund, groene en witte korund te spreken.

Turchois.

Niet genoemd door Albertus 1561, Albertus 1625 en van Maerlant 1878, wel door Albertus 1659. A 9. Turchois lapis est coloris flaui & lucidi candentis. - Ca 6 (p 601) Turchois, seu turca. Turchois genoemd door Mylius, Albertus Magnus, Rueius, turca door Caussinus. - En 1 in De Jaspide, Caput LXXI: Jaspidis proculdubio et est species gemma illa tanti precijiam apud nos, quae dicitur turchus, vel, ut uolunt, turchoys, eyn turckes. Coloris ad coeruleum tendentis: nonnunquam flaui, nitidi, candidi, ac si lac penetraret in colorem flauum. - Be 3: turcois, turchesia, turquesia, turcosa, turchina. - Br 1: turquoise. - Gm o: turkis. - Lo 1: Turchois. Vires eius sunt, uisum et cor confortare, et ab omnibus noxiis externis casibus custodire: Hilaritatem ac prosperitatem gestandi efficit. - Ba 1: Turgotis sive turrois est lapis flau.. in albidū colorē vergens.... - Ba 8: Turgotis, turchoge (in tabel). - Ba 5: Turgo, vanden steen turgo (in tabel). - Bal 1: Turcoyse, turcoise. - B 7: De Turcoide. Inter opacas gemmas omnium nobilissima est Turcosa, vel Turchesia, Germanice ein turkes.... Multi inter Iaspiles numeratum olim existimant, eamque esse, quam Plinius Boreā,.... olii Calaidem appellant, quamque Mesues (In descriptione Electuarii de Gemmis) Feruzegi corrupto nomine.... a peruzaa, quod Turcoiden Arabica lingua significat, vocat. Colorem haec gemma, ex viridi, albo, & ceruleo compositu habet.... - K 3: Turcois.... gemma est non translucida, ex viridi, albo & coeruleo colore misto quasi composita. - V 6: Van de turkoois. De Turchesia,

[p. 93]

bij andere Turcosa, en Turchina, word gezegt, bij alle volkeren, met deeze naam heel wel bekent te weezen: om dat hij uit de Turksche landen word gebragt. Hij heeft natuurlijk een verf uit groen, wit, en blaauw te zaamen gevoegt: waardoor hij eeniger maate naar de verf van kooperroest moet hellen. Deeze steen heeft geen doorschijnendheid. - L 3: Turchesia, Turchina, Turcosa, Tarkaia, Turcica gemma, fr. Turcoise, nederl. Turkois, Turkois steen. Is een kostelyke ondoorschynende steen van kleur, gemengt met groen, wit en blaeuw.... Dees steen heeft zynen naem gekregen van Turkyë, van waer hy tot ons gebragt word. - Be 2: als besondere Fischsteine verdienen angemerkt zu werden, a) der Tùrkis, Turcoides, der sonst fàlschlich für einen Edelstein is ausgegeben worden. Es ist nichts, als ein versteinerter Zahn eines unbekannten Thieres, vermuthlich eines Fisches.... ist undurchsichtig, gemeiniglich himmelblau, etwas in das Grùne spielend, oft auch gelblicht und weisslicht. - W 3: Tùrkiss, zoolithus Turcosa, fr. Turquoise. Mit Kupfer durchdrungne Zàhne vierfüssiger Thiere, von himmelblauer Farbe, welche sich wie Edelsteine poliren lassen. - K 2: Turchesia, Turkois. - L 05: Zoolithus coerulaeus. Turkois. Dat'er Beenderen in 't Aardryk gevonden zyn, die Hemelschblauw geworden waren, is niet vreemd.... De geheele Hand in Turkois veranderd, welke zig in het Naturaliën Kabinet des Konings van Vrankryk bevindt, zo Bomare verhaalt, was daar van een onbetwistelyk bewys.... Blaauwachtige Jaspis, welke men meent de Aërizusa en Borea van Plinius te zyn, Turchina by anderen genaamd, is veel harder dan Lazuursteen, waar door hy zig zeer duidelyk onderscheidt. - Bau 1: Turcoides. - P 4: Turquoise. - P 6: Turculanus lapis a loco italiae dictus. - D 3: Turchesius, Turchina, Turkesius, Turcoisius, Turchisca Lapis pretiosus, Turcica gemma, Gall. Turquoise. - VV 5: Torkois (turkois). Van ofra. turquois. Turkoois, naam van een ondoorzichtig blauwgroen gesteente, fra. turquois, mhd. turkîs, turkoys, is uit het Mnl. geen voorbeeld opgeteekend. Kil. turkois, iaspis, aërizusa, iaspis caspia, eranus, cyanos; lapis turcinus, turcini S. caerulei coloris. - J 9: Onder de ondoorzichtige edelgesteenten werd de turkoois (2 A1₂O₃. P₂O₅ + 5 H₂O) het hoogst geschat. De oostersche is meer blauw dan groen, de westersche lichtgroen gekleurd; .... Hoe diep ook De Boodt nog stak in het bijgeloof omtrent den bijzonderen, wonderdadigen invloed der edelgesteenten, blijkt

[p. 94]

weer opnieuw uit zijn verhaal in cap. 116 van het tweede boek, waar hij vele bijzonderheden meedeelt van een door hem gedragen ring, welke een turkoois bevatte, en van de wonderlijke bescherming, die daarvan uitging voor zijn persoon.

De turkoois is een waterhoudend aluminiumphosphaat met koperoxyde, dat de blauwe kleur veroorzaakt, met de volgende samenstelling: CuO. 3 A1₂O₃. 2 P₂O₅. 9 H₂O. Die edelsteen wordt meest in ronde, druiventrosvormige of niervormige knollen gevonden, soms echter ook in dunne platen, die als spleetopvullingen in het gesteente liggen. (W 9).

Ematites.

A 9: Ematites lapis.... ferrugeniei, habens venas sanguineas....

M 8: Emachites machmen copen

In Arabia ende in Ethiopen,

Ende es ghelike den roestmale,

Met roden adren gheminghet wale.

Desen steen ghemalen te sticken,

In watre ghenut, heeft hi dicken

Den ghenen ghewesen goet,

Die van evele spuwen bloet.

Men sal op enen groeven wetstene

Desen maken harde clene,

Ende drinken gheven dient so staet,

Dat hi bloet ter camere gaet

Jof noese of wonde bloet,

Et stopt te hant die rode vloet.

Of sijtwolle ghenet int stof,

Datmen slipen mach daer of,

Gheleyt op die noesegate

Jof op wonden, gheeft die bate,

Oec stoptet den vrouwen tbloet.

Alsmen sijn pulver in wine doet,

Doetet ghenesen scoerf sere

Ende ghe venijnde beten mere.

Ist datmen sijn stof oec som

[p. 95]

 

Doet in een colirium,

 

So maectet die oghen claer.

 

Dat stof ghedronken oec, dats waer,

 

Mach den steen in die blase breken,

500

Ende doet vleesch, dat men siet steken

 

In wonden, bitet die steen uut:

 

Dustane so es sine virtuut.

Met de varianten Emathytes, Emathites.

En 1 De haematite: Haematites, sedeneg Arabice, a Germanis blutsteyn, propter colorem sanguineū quo tingit, et etiam spectatur, praecipue qui fossilis est infodinis, et propter effectum etiam quem habet in sistendo sanguine, in omni fluxu sanguineo.... Est et diuersus haematites, simollitiem et duritiem eius consideras. - M 1: Haematites. De Haematite Pli. li 37 ca 10 et lib 36 cap 20. Soli. cap 42. Galen. li 9 simpliaū in cap. Sedeneg. Serapio aggregat cap 421. Albert. lib 2 cap 5.

Sumpsit Haematites graecum de sanguine nomē,

Naturae lapis humanae feruire creatus,

Stiptica cui uirtus permulta probatur inesse.

Ca 6 (p 521): Hemathites. De hoc lapide Plinius lib 36 c 16 p 645 num 30 & cap 20 & lib 37 cap 10 p 668 num 22. Isidorus lib 16 cap 4. Dioscorides lib 5 cap 97 & ibi Matthiolus cap 101. Galenus lib 9 de facultatibus simplicium medicament. p 94. Rueius lib 2 de gemmis cap 25. Brasauolus in examine lapidum p 439. Mylius lib 4. Basilicae chymicae cap 17 p 366. Maiolus colloquio 18 p 312. Bij Plinius haemathites. Haemathitarum quinque sunt genera, Aethiopicus oculorum medicamentis utilissimus. Androdamas, qui in se trahit aurum, argentum, aes, ferrum. Quartum genus est ille haemathites, qui quandiu est crudus, vocatur elatites, coctus vero dicitur miltites. quintum genus schiston hoemorrhoidas reprimens. - T 5: Aematites. - T 7: Haematites. - P 5: haematites.... sanguineo colore. - Ba 1: Emachites lapis est rufus ferrugineus affricus et indic.. ac arabicus sic dictus eo q.. cruore resolutus in colorem sanguineum mox erumpit. - Ba 8: Emachites, emathites (in tabel). - Ba 5: Emachites. - Bal 1: Emathice, mathice (in tabel). - B 7: Haematites a sanguine nomen habet.... Germanice Bluetstein vocatur. - K 3: Haematites a virtute sistendi sanguinem.... dictus, - V 6:

[p. 96]

De Latijnen hebben deeze de Bloedsteen genoemt, en de Grieken ook Haematites, nademaal hij van een bloedroode verf is. Want de Bloedsteen gebrand zijnde, zo als Brasavolus schrijft, word in Minium verandert. Deeze steen is hoog zwart van verf, hard, gelijk, en met geen vuiligheid besmet, met geen deurloop van kringen geteikent, als meede wrijfbaar. Daarenboven verschilt de verf van deezen steen: want behalven zwart, word hij somtijts geel, en ijsserroestig gezien.... de gebrande Zeilsteen word in Bloedsteen verandert. - L 3: Haematites, Lapis sanguineus, fr. pierre sanguine, pierre hematite, Feret d'Espagne, nederl. Bloedsteen. Is een harde, vaste, zware steen, die iets van 't yzer in zich heeft, en als spitse draden of naeldens geschikt, en roodachtig bruin van kleur is, maer zoo rood als bloed word naermate men hem tot poeder maekt.... Haematites ab αιμα sanguis, omdat hy, tot poeder gebragt zynde, eene bloed kleur heeft, en om dat hy de bloedingen stuit. Feret om dat dees steen in de yzermynen gevonden word, en iets van dit metaal in zich heeft. - Be 2: Der Glaskopf, Blutstein, Haematites, ist ein mehrentheils rother, auch schwarzer, brauner, Stahlgrauer, und gelber, auf der Oberfläche glatter, im Bruche gemeiniglich schimmernder, schwerer und reicher, aber strengflüssiger Eisenstein.... Den Namen Blutstein hat er, weil er gemeinglich einen blutrothen Strich giebt; oder weil er nach der Alten Meinung das Blut stillen soll. - W 2: rother Blutstein, Ferrum Haematites ruber, Hematite rouge. - K 2: Haematites, Bloedsteen. - L 05: Ferrum Haematites. Bloedsteen. Onder den naam van Glaskopf of Blutstein is deeze Soort in Duitschland algemeen bekend, wordende ook in Engeland Blodstone, dat is Bloedsteen, wegens de kleur; in Vrankryk Hematite, in Italië Ematita genoemd, naar den Griekschen naam Haematites.... Sommigen geeven er ook den naam van Schistus Ferreus, wegens de splytbaarheid, anderen dien van Rooden IJzersteen aan. - Bau 1: Haematites, ferrum intractabile fibris centralibus rubris Linn.. Blutstein, est minera martis argillosa. - Ma 8: Lapis haematites. - Ga 7: Lapis haematites est naturalis qui ab Aegypto, & India, & Hispania affert: durus est extrinsecus, & levis, & ueluti colori liuidus intus, deinde sanguineus: Cuius maxime idoneum indicamus qui tritus in cote ex aliquo humore in modum sanguinis inficitur. Verum potest uiscide stringere, & tamen sine magna acrimonia. - Be 3: haematites. - Lo 1: Haematites, Blutsteyn.

[p. 97]

Oculis cruore suffusis confert. Vericae et serpentum ictibus opem adfert. Oculorum lachrymas ex lacte demit, procidentesque oculos naturali quadam ui continet. - J 2 en R 2: Ematites est lapis sanguineus. - Cr o: Blutsteinerze, haematites. - I 8: Haemathites appellatus, eo quod cote resolutus, in colorem veniat sanguinis. Est autem admodum lividus. Est & ferrigineus. - W 9: De hematiet, die ook wel bloed- of staalsteen genoemd wordt is een ijzeroxyde Fe₂O₃. De hematiet wordt in groote massa's verslepen. In kristalvorm komt het in Zwitserland en Roumenië voor, als ijzerrozen op Elba, in Rusland en in Brazilië als Yzerglans en in Zweden bij Gellivara als minder compact materiaal, dat alleen als ijzererts van belang is.

Ematites is dus hematiet, ijzeroxyde met Fe₂O₃ als samenstelling, bevattende 70% ijzer.

Magnes.

A 1: Wildi weten oft u wijf suiver is. Neemt eenen steen Magnes geheeten, en̄ is yser root verwe / en̄ men vinten in die Indische zee, en̄ somwijlē in duytschlāt in die prouincie Francia Orientalis geheete Legt desen steē opt hooft van eend' vrouwē / is si suyuer / si sal haren man om grijpen / ende ist soo nyet / si sal terstont vanden bedde vallen / Ende noch / ist dat ghy desen Steen legt op Colen in vier hoecken vanden huyse / ghepuluert / Ende op dye Colen ghespreyt / dye daer slapende zijn sullen vlien wt den huyse / ende sullent al achter laten / Ende dan moghen dye dienen nemen al dat si willen. - A 9: Magnes sive Magnetes lapis est, ferruginei coloris.... Virtus autem eius est mirabilis in attractione ferri, ita quod virtutem eius transmittat in ferrum, ut illud etiam attrahat, .... - A 5: .... qui Magnes vocatur. Est autem ferruginei coloris.... - M 1: Magnes. De Magnete Albert lib 2 cap 11. Beroald. in annotation. in Galenū. Plin. lib 36 cap 16 & lib 34 cap 14. Augustin. de ciuitat. Dei lib 21. Constantinus in lib. graduum. Serapio 394. Galenus lib 9 cap 10.

Magnetes lapis est, inuetus apud Troglodytas:
Quem lapidum genitrix, nihilominus India mittit.
Hic ferruginei cognoscitur esse coloris,
Et ui naturae uianum tollere ferrum.

[p. 98]

 

M 8: Magnes es sonder waen

 

Als een isermael ghedaen.

815

Sijn nature es sulc ghemect,

 

Dat hi iser an hem trect,

 

Ist datter een seilsteen si;

 

Maer esser gheen seylsteen bi,

 

So seghemen dat hies niet en doet.

820

Ter toeverien es hi goet,

 

Ende oec heeft hi ene cracht,

 

Diemen over wonder acht.

 

Wie hem dies ontsiet te vele,

 

Dat sijn wijf met andren spele,

825

Sal hi legghen den magnet,

 

Omme tondervinden bet

 

Alsie slapende leghet sochte.

 

Es sie van reynen ghedochte,

 

Si sal slapende als ende als

830

Haren man nemen om den hals.

 

Die onghetrouwe sal met allen

 

Neder van den bedde vallen.

 

Dese steen die maect den vrede

 

Tuschen vrouwen ende mannen mede.

835

Ghewreven ende met melke begaet

 

Es hi goet hem diet water laet.

 

In India lesic datmen vant,

 

Ende in Tragoditen lant.

 

Ysidorus seghet int leste,

840

Dat die gheleuste sijn die beste,

 

Ende dat hi glas ende yser bede

 

An hem trect wel gherede.

Met de varianten seilsteen, seylsteen.

En 1 in De Magnete:.... Hinc Lucretius inquit: quem magnete vocant patrio de nomine Graij, magnetum quia patrijs in montibus ortus. Porro magnes vocatur lapis sideritis, qui ferrum attrahat, nam Graecis σιδεϱος ferrum significat.... Germanis a latino uocatur magneth, et a Saxonibus ein segelstein, lapis nauticus: quia eius usus est permagnus in nauigationibus, ut sciunt nautae.... Est autē lapis.... colore uergente ad coeruleum

[p. 99]

(optimus semper est coeruleus) densus, non admodum grauis, attrahens ex naturali quadam dynami ferrū, ut gemma sagda attrahit lignum: uel ut gagates, et succinum, stipulas et fila.... Docuimus autem in praecedentibus, magneti magnam esse cognationē cum hcematite. nam hoematites Plinio magnes dicitur, qui est species hoematitis Aethiopici. et magnes combustus sine calore terrae, sine igni artificiali, fit hoematites. - Ga 7: Lapis magnes inuenitur circa littus Oceani, colore coeruleo, qui probatur. Hic quoq; ferrum ad se trahit et tenet. Vires autem et purgatorias habet: propter quod hydropicis in potu datur, et omnem humorem per uentrem eministrat. - Gm o: Magnet. - Lo 1: Magnes, Potui iniectus aluum laxat, crassosque humores soluit. - Ma 8: Lapis Magnes. - Ca 6 (p 532): De magnete. De hoc lapide S. Augustinus lib 21 de ciuitate Dei cap 4. & ibi Ludouicus Viues, S. Isidorus lib 16 originum cap 4. Dioscorides lib 5 c 100 & ibi Matthiolus cap 105. Galenus lib 9 de simplicium medicamentorum p 93. Plin. lib 20 in prooemio, & lib 34 cap 14 p 609 n 29-30. 31-32. & lib 36 cap 16 & lib 37 cap 3 p 657 num 7. ibid cap 4 p 658 num 16 & lib 36 cap 26 p 651 num 20. Joannes Baptista Porta Neapolitanus lib. Magiae naturalis septimo, per totum, Brasauolus in examine lapidum p 451. Albertus magnus lib 2 mineralium tract 2 cap 11. Rueius lib 2 de gemmis cap 24. Zanardus de universo elementari quaest. 53. Daniel Mylius lib 4. Basilicae chymicae cap 18. Caussinus lib 11. Symbolo 44 & 45. Maiolus colloquio 18 pag 310. Alcasarius in cap 2. Apoc. notatione 8. Lucretius lib 6 rerum nat. sub finem. Plato in Timaeo, vel de natura, p 509 & in Io p 592. - T 5 en 7: Magnes. - P 5: Magnes. - Ba 1: Magnes lapis est indicus ferruginei coloris.... ferrum trahit. - Ba 8 eu Ba 5: Magnes. - Bal 1: Aymant. - B 7: Magnes proprie dicitur lapis qui ferrum, vel alium magnetem ad se trahit, vel a se reiicit, ac plagas mundi ostendit.... Magnes colore plerumque est ferrugineo ad caeruleum tendere. - K 3: Magnes (ita dictus a Magnesia regione ubi primum inventus).... attractio magnetica fit.... - L 3: Magnes, Lapis, Hieraclius, Lapis Syderitis, Lapis nauticus, fr. Aymant, pierre d'Aymant, Nederl. zeilsteen, noordsteen, magneetsteen. Is een minerale, vaste, harde, tamelijk zware steen, van eene zwarte of bruine of donkerblaeuwe kleur.... Magnes a Magnesia, omdat men in Magnesia, Provintie van Lydië eertyds vele zeilsteenen vond; of omdat, zoo als Nicander wil, een Herder Magnes genaemt de eerste

[p. 100]

was, die hem op den berg Ida door 't yzer van zynen herderstaf en door zyne schoenen, waer in hy spykers had, ontdekte. Lapis Heraclius, omdat men eertyds dezen steen in Heraklea eene stad van Magnesia vond. Lapis sideritis, a σιδηϱος, ferrum, omdat dees steen 't yzer naer zich trekt. Lapis nauticus omdat zy, die ter zee reizen, door de naeld, die met den zeilsteen bestreken is, geleidt worden. Aymant omdat hy 't yzer, waer aen hy zich zoo innerlyk vasthegt, schynt te beminnen. - Be 2: Der Magnetstein, Magnes. Bergmann maakt een duidelijk onderscheid met Magnesia alba, Bittersalzerde eu Magnesia nigra, Braunstein. Het mangaan uit bruinsteen, pyrolusiet, werd alleen in 1774 door J.G. Gahn als element ontdekt. - W 3: Magnet, Ferrum magnes. - K 2: Magnes, Seilsteen. Heeft haar naam van 't landschap Magnesia, daar se gevonden werd. - L 05: Onder den naam van magneet of zeilsteen, van 't Latijnsche woord Magnes afkomstig, is by ons die stoffe bekend, welke in Duitschland Magnet, in Italie Magnete, in Frankrijk Aimant of Pierre d'Aimant, in Engeland Loadstone geheten wordt. Zy behoort tot de Yzer-Ertsen, en is de eenigste soort, van welke het Yzer aangetrokken wordt. - Bau 1: Magnes est dives ferri metallum.... ferrum attrahens atque repellens, & mundi polos indicans. - Cr o: Magnetische Eisenerz, Minera ferri attractoria, magnes, magnet. - V 6: De magneetsteen is een zwaare steen.... dat hij het ijzer trekt, en zig altijt, naar het noorden wend.... Magnes, zeilsteen. - P 6: Magnes lapis indicus ab inventore eiusdem nominis dictus: cui tanta uis est ut ferru ad se trahat g.. si iuxta eum adamas posit.. fuerit. - V V 5: Magneet, ook magnet en magnees. Benaming van een steen met eene aantrekkende kracht, genoemd naar de stad Magnesia in Thessalië. Mhd magnes en magnete, magnet; hd. magnet; enz. magnet; ndl. magneet. - V 5: Magneet, magneetsteen, zeilsteen, marmersteen, rotsteen, eedelgesteente. J.B. Porta heeft gemeint, dat hij magnes van grootheid is genoemt geweest, niet ten aanzien van het beslag, maar van de kragt (deugd). - J 2: Magnes, materia alba. Magnes dicitur lapis Herculeus, & syderitis, quia ferrum attrahit. - I 8: Magnes lapis Indicus ab Inventore vocatus.... Est colore ferrugineus, sed probatur cum ferro adjunctus ejus fecerit raptum. Nam adeo apprehendit ferrum, ut catenam faciat annulorum. Unde & eum vulgus ferrum vivum appellat.

[p. 101]

Magneet of zeilsteen is ijzeroxyde van samenstelling Fe 3 O 4, bevattende 72.4% ijzer, als iets meer dan hematiet.

Marchasita.

A 9: Marchasita, siue Marchasidavi quidam dicūt, est lapis in substantia, & habet multas species, quare colorem accipit cuius libet metalli, & sic dicitur Marchasita argentea & aurea.... - L 3: Marcasita, fr. marcasite, is een Bergsteen, waer in metael gevonden word, en waer van verscheide soorten zyn, want alle steenen, die een weinig of veel metael hebben, worden met dezen naem genaemt, doch men verstaet doorgaens door de Marcasiten drie soorten van Bergsteenen, genaemt Goud-Marcasite, Zilver-Marcasite, Koper-Marcasite. Bismuthum, sive Marcasita, fr. Bismut of Etain de glace, Nederl. Marcasite, Bismuth. Is eene bergstoffe, die veel overeenkomst met het tin heeft.... en eenen glans geven gelyk als kleene spiegelglazen. Deze stoffe is gehaelt van een grof en onzuiver Tin. - Be 2: Krystallisirter Schwefelkies, Markasit.... Ordnung feste Erdharze.... Der Wissmuth, Wismuthum, auch Markasit genannt, ist ein weissgelblichtes, etwas ins rothliche spielendes, im Bruche blàtterichtes Halbmetall.... Ordnung feste Halbmetalle. - W 3: Markasit. Sulphur marcasita, fr. marcasite. Ist ein regelmässig krystallisirter Schwefelkies. - K 2: Wanneer in de voortbrenging des steens een swavelige stof, met metalige geesten beswangert, door de stof dringt, het is seker dat er dan Marchasit, van wat soort die ook mach zijn, gebooren werd, zijnde van een middelslagtige aart tusschen Steen en Metaal; want de reuk en de brandigheid der Marchasit leeren beneffens de Schei-konst, daar door overvloedig swavel uit de Marchasit gehaald was, dat de selfde swavel is. Hier uit onstaat die merkelijke verscheidenheid der Marchasiten, daar van sommige goud, andere silver, eenige lood of kooper nabootsen.... Marchasit of Vuur-steen. - L 05: Pyrites Crystallinus. Markasiet. Tot deeze soort behooren alle de kies-krystallen, die men gemeenlyk Markasieten noemt, volgens den Franschen naam Marcasite, terwyl menze in Engeland Brasil of Basi heet en Juan Blanco in Spanje. De zo berugte Piedra d'Incus of Koninglyke Steen der Peruviaanen, behoort hier toe. Het Latynsche woord Marchasita is by de Alchymisten

[p. 102]

voor allerlei kies in gebruik geweest. Men wil, dat het van Arabischen oorsprong zy. In de Apotheken voert de Bismuth dien naam. - En 1 in De chrysolitho, Cap LXIIII: Facit autem idem eius species esse marchasitam auream quam uocat, et alium lapidem coloris coerulei, et rubei. - J 2: Marcasita plumbea, est antimonium. Pyrites et marchasita idem. Magnesia communiter est marcasita. Markasita est calcitheos. Zinck est metallica marcasita. Zuitter, vel zytter, est marcasita. - P 4: Marcassites sont métaux imparfaits. Les matières d'iceux se forment quelquefois en façon quarrée comme un dé, quand elles sont congelées et formées dedans les eaux. - R 2: Marcasita alba heist Silberkiess, oder Wissmat. Ein Kiess hat viel rots Schwefels, Feurstein, Kupfferstein, Kupffer.

Markasiet is, evenals pyriet, de verbinding ijzerdisulfide Fe S₂ bevattende 46.6% ijzer en 53.4% zwavel. Markasiet of speerkies kristalliseert in het rhombisch stelsel en heeft een soortelijk gewicht 4.9, aldus lichter dan pyriet.

Perithe.

Alleen vermeld door Albertus 1659. A 9: Perithe siue Peridonius lapis est fului coloris.... - Ga 7: Lapis pyrites est purissimus & grauissimus, colore aeris: et si ferro percutiat, scintillam et ignē mittit. Vires habet acres, et ad similitudinem cadmiae, et proprie ad oculorum claritatem. - Ca6: de pyrite. De hoc lapide Plinius lib 36 cap 19 et lib 37 c 11. S. Augustinus lib 21 de civitate Dei cap 5. S Isidorus lib 16. Originum, cap 4. Dioscorides lib 5 c 96 et ibi Matthiolus cap 100. Galenus lib 9 de facultatibus simplicium medicam. p 93. Zanardus de Mundo elementari, quaest, 53. Maiolus colloquio 18 p 309. Pyritis bij S. Augustinus: dicit pyritem esse lapidem Persicum....

M 8: Pirides of peridonius

Es een steen ende heet aldus,

Blont, als men over waer hout,

Ende some ghedaen na den crisout^(*)

In groene in die ghelike.

(*) Crisout, met de varianten corisout, crisolitus.

[p. 103]

 

Dese gheneset daer titike;

935

Ende es nochtanne te wonderen mere,

 

Ist datmen desen duwet sere,

 

Dat hi smenschen hant bescout:

 

Soetelike wil hi datmene hout.

Met de varianten piridius, pirites.

En 1 in De Pyrite, Caput XIIII: Pyrites et marchasita idem sunt. Nam idem quod Latini et Graeci pyriten dicunt, Arabes uocant marchasitam, et zeg nigrum: ut dicemus suo loco de uitriolis. Ab aliis dicitur et lapis luminis, ab affectu: et marchasita capparosa, et lapis aerarius, et chalcitis etiam prima significatione. Et omnia quae Graeci de pyrite scripsere, Arabes sub marchasitae nomine in suam linguam transtulerunt.

Dicitur auté pyrites, quia ex eo plurimum ignis excuditur: unde iam a nostris etiam generali nomine uocatur feüersteyn. Et illo utuntur milites iam ad inflammandas bombardas. Deinde uel dicitur pyrites, quod igneus persaepe ipsis sit color. Alias a Germanis pyrites simpliciter uocatur Kyss, od' Kupfersteyn, Kupfferertz quā uis haec nomina magis sunt generalia.

Sunt autem et reperiuntur in nostris fodinis variae species pyritis: nempe pyrites coloris argentei (cyn wasser kys od' weisser kys, pyrites argentarius ex quo excoquitur argentum), fere aurei (gelber Kys, od' gelber Kupfferkyss, Kupfferstein, Kupfferertz), prorsus aurei, galenae similis, cineracei coloris, item et ferri coloris. - Ma 8: Lapis pyrites. - Feî cf Marchasita. - M 8: Pirides (Pirites) of peridonius Es ein steen ende heet aldus, Blont, alsmen over waer hout.... - Ba 1: Pirites est lapis fuluus aeris simulans qualitatem cui plurimis ignis inest. - Ba 8: Pirites. - Ba5: Pyrrites, pirrites, porrites (in tabel). - Bal 1: Pirice, pirisse (in tabel). - B 7: Pyrites, alias pyrimachus proprie vocatur, quia plurimus illi ignis. sed est alius etiamnum Pyrites similitudine aeris. In Cypro eum reperiri volunt, & in metallis, quae sunt circa Acarnaniam, unum argenteo colore, alterum aureo.... Pyritum Germanice Kiesen.... Aliqui aureo colore tincti sunt, unde marchasitae nomen habent. Alii rubro colore, aut aurichalci, quos Kupferkies Germani vocant. Perithe sive Peridonius fulvi coloris.... Albertus cum Pyrite confundit, ut ex capite de Pyrite facile colligi potest. Sed nec Pyrites, nec

[p. 104]

alius lapis manum adurit. - V 6: De Latijnen hebben, met een naamwoord van de Grieken getrokken, Pyrites gezegd. Andere de Grieksche naam veragtende, hebben hem de Brandige - van branden, of de Vuurige - van het vuur, en de Haard -, of de Vuur-draagende - steen geheeten.... De Vuursteen grenst aan de metallijke natuur, om dat hij met een gedaante van goud, en somtijts van zilver, en meest van messing word gezien, nogtans van een steenagtige zelfstandigheid.... De vuursteen word groen, blaauw, purper en aschgraauw gezien. - L 3: Pyrites, Pyrimachus, Quis, fr. Mondique, Pierre à feu, Pierre d'Arquebusade, Nederl. Vuursteen. Is eene soort van koperachtig marcasite of een harde, zware steen, die vuur geeft, als hy tegen het yzer geslagen word; zyne kleur is graeuw, met kleene gele en flikkerende vlekken bezaeit.... Pyrites a πυϱ ignis, omdat dees steen vuur geeft, als hy tegen 't yzer geslagen word. - Be 2: Die vorzùglichsten endlich und eigentlichsten Mùtter des Vitriols sind die Vitriolkiese, Pyritae (Ordnung Mittelsalze).... Der mehrste Schwefel wird durch die Gewalt des Feuers aus den schwefelhàltigen Erzen, besonders aus dem Schwefelkiese, gezogen. Dieser, Pyrites.... (Ordnung feste Erdharze, Bitumina solida). - K 2: Pyrites, Vuursteen. Dese steen noemt men ook Marchasit, is bequaam om vuur te slaan. - L 05: Onder den naam van Pyrites, die eigentlyk een zeer ligt Vuur vattende Stoffe betekent begrypt onze Ridder [Linnaeus] hier niet oneigen de algemeene bekende Zwavel, gedeegen of natuurlyke zwavel by veelen getyteld, om ze van die stoffen, welken ook zwavel inhouden en uitleveren, te onderscheiden. Dus noemt menze Soufre natif in Vrankryk, in Italia Solfo, in Engeland Brimstone, in Duitschand Schwefel, en in de Scheikunde wordt zy dikwils Sulphur vivum geheten, dat is Levendige Zwavel.... Pyrites ferri, Yzerkies. Dit is de eigenlyke Kies, die men ook Yzerhoudende Kies noemt en Zwavel-kies, by Wallerius Pyrites sulphureus getyteld. Sommigen noemen haar, ook wel, wegens het vonken aan 't staalslag, Vuursteen, en by de Ouden is zy Pyromachas genoemd geweest. Men zoudze teregt Zwavel- Vuursteen kunnen heeten: want, hoewel alle Pyrieten zwavel in hebben, wordt die inzonderheid uit deeze gehaald. - Lo 1: Pyrites. - V 5: pyrites, vuursteen, pyrites van Grieken en Latijnen. - J 2: Panes ex pyrite & cadmia conflati. Pyrites et marchasita idem species: 1. Pyrites argentei coloris, quae argentum continent

[p. 105]

& aes.... 2. Pyrites, fere aurei coloris, est proprie pyrites.... 3. Pyrites prorsus aureis coloris, plus videtur habere sulphuris.... 4. Pyrites, colore similis galenae.... 5. Pyrites cineracei coloris.... 6. Pyrites coloris ferrei. Lapis Hephestionis, i.e. Vulcani, qui & Pyrites dicitur. - Cr o: Kies, pyrites. - I 8: pyrites Persicus lapis, fulvus, aëris stimulans qualitatem, cujus plurimus ignis: siquidem facile scintillas emittit.

Pyriet of ijzerkies is ijzerdisulfide FeS₂, met 46,6% ijzer en 53,4% zwavel, evenals markasiet, waarvan het echter verschilt door den kristalvorm (cubussen) en het soortelijk gewicht 5,2.

Urites.

A 1: Item wildy yemants hant verbarnē sonder vier. Neempt eenen steen die gheheeten is Unces den welcken wy eerst geseyt hebben een Prince te zijn Apii / twelck is vier / en̄ het is als vier. In dyen yemant desen steen sterckelijckē wrijft terstont verbrant hy dye hant allelcens oft van een materiael vier verbrant werde / twelck wonderlijcken is. - A 9: Urites est gemma qua supra Piritem diximus. Color autem eius est fulgens ut ignis.... - A 5: Accipe lapidem qui vocatur unices quem prius diximus principem apii, quod est ignis, & est ut ignis (in titellijst Vrices). - A 1: Neempt eenen steen die gheheeten is unces den welcken wij eerst geseyt hebben een Prince te zijn Apij, twelck is vier, en̄ het is als vier (in titellijst urices). - B 7: Virites, id est pyrites.

Volgens Albertus Magnus en Boetius de Boot is urites, of unces, of unices, of urices, of virites niets anders dan pyriet, ijzerdisulfide FeS₂.

Manesia.

A 9: Manesia, quem quidam Magnosiam vocāt, lapis est niger. - Cr O: Braunsteinarten, magnesias; weich, zerreiblich, schwarz, magnesia friabilis, terriformis, verhàrtet, magnesia indurata.

[p. 106]

Zwarte magnesia is bruinsteen of pyrolusiet, mangaandioxyde MnO₂ bevattende 63% mangaan en 37% zuurstof.

Alabandina.

A 9: Alabandina a loco, in quo secundum plurimum generatur, sic vocatur, hoc ab Epheso quae labandia vocatur alio nomine: est autē ruborem habens fulgentem, & est lapis clarus fere ut Sardinus.

M 8: Alabandina es ghenant

Also, wantmense in een lant

Vint dat heet Alabandia,

Ende es int lant van Asia,

Diere ende scoen utermaten,

Een deel ghelijc der ghernaten,

Noch het ghelijc den robine.

So verjueghet therte sine,

Diene narenstlike ansiet:

Dats datmer an te prisen pliet.

Met de variante Alabondine.

En 1 in De carbunculo: Tertio sunt alabandici scabri reliquis nigriores. - Ba 1: Alabandina est gemma.... cui.. color similis est calcedonio sed rarior.... est gemma clara et subrufa.... (in tabel Alabandina). - Ba 8 en Ba 5: Alabandina. - Bal 1: Alabandine. - B 7: Almandini ambigunt inter Granatos, &Rubinos, ita ut Rubini nigriore colore tincti videantur.... olim Alabandici vocati fuerunt. - V 6: De steen Alabandicus en Alabandinus heeft de naam gevonden van Alabanda een stad in Caria. De verf van deeze steen is zwartägtig uit het ros, en deurschijnende gelijk vuur. - Be 2: Der dunkle (Rubin), ein Mittelstein zwischen dem Granat und Rubin, heisst Almandine, alamandinus, Alabandike. - L 05: Kwartzige of krystallyne steenen.... Ondoorschynende zwarte vallen enkeld in Bohemen, en in Sweeden Bruine; die aan de kanten slegts wat doorschynende zijn, vindt men los in Provence en in 't Markgraafschap Baden. Hier zal misschien dat bruinroode krystal, 't welk uit den rooden zwart-

[p. 107]

achtig was, naar gestold Bloed zweemende, kunnen t' huis gebragt worden. (Crystallus colorata rubro-fusca. Wall. Syst. Min. I p 232. Lapis Alabandinus. (Aldrov.). Dit, meent men, was de Alabandiner Steen, van Plinius, die in Klein Asie gevonden wordt, en tot Glas gesmolten.

VV 5: Alabondine (alabandine). Eene soort van edelgesteente, aldus genoemd naar Alabanda, eene stad in Carië. M lat. alabandina, ook alavandina, en veelal alamandina; ofr. alamandine. - Be 3: alabandicus. - D 3: Alabandina, alavandina, alamandina.... cum gemmis alavandinis in oculos. - V 5: Alabandise steen uit Alabanda, stad in Caria. - I 8: Alabandina dicta ab Alabanda Asiae Regione, cujus color ad Carchedoniam vadit, sed parus.

Alabandine of mangaanblende is mangano-sulfide MnS bevattende 63% mangaan en 37% zwavel.

_**_*

De volgende vier steenen, Ceraunius, Celidonius, Cegolites of Gecolites, Bena of Iena zijn fossielen, en hoofdzakelijk samengesteld uit calciumcarbonaat.

Ceraunius.

A 9: Ceraunius lapis esse fertur Cristallo similis, infecto colore caeruleo, q.. dicitur cadere aliquando de nube cum tonitruo & inuenitur in Germania, et Hispannia: sed Hispan.. est candens ut ignis, p.. vocat dulcos somnos ut dicūt, et ad praelia et caussas vincēdi & contra periculum tonitrui dicitur operari.

M 1: Cerauneus. De Ceraunea Pli. lib 37 ca 9. Albert. lib 2 ca 3 ubi perperā scriptum est Ceraurus. Anglicus Ceranius scribit lib 16. Coranis habet Siluat. ca 404.

Ventorum rabie cum turbidus aestuat aër,
Cū tonat horrēdū, cū fulminat igneus aether,
Nubibus illisis, coelo cadit iste lapillus,
Cuius apud Graecos extat de fulmine nomen.

[p. 108]

 

M 8 Ceranius dats over een,

 

Datmen heet den donresteen,

 

Want hi valt metter blexeme neder,

420

Men soeke desen vord ende weder,

 

Maer al eenlike in Almaenghen

 

Vintmen ende int lant van Spaengen.

 

Den Duutschen dienmen vint groene,

 

Den Spaensen van roden doene.

425

So hart es hi, men canne wale

 

Ghewinnen met yser noch met stale.

 

Men seghet, waer so es dese steen,

 

Datter donre scaet engheen.

 

Meesters segghen hier of me,

430

Ist onweder op tlant of in die zee,

 

Dat dese steen van alre pine

 

Es sonderlinghe medicine.

Met de varianten Cerannius, Cerannus, Ceramus, Ceranimus. Van Maerlant spreekt van donresteen met variante dondersteen.

En 1 in De Ceraunia: Inter gemmas candicantes referūtur hae frequentes.... Est et inter candidas quae ceraunia uocatur, rapiens fulgorem siderum: et ipsa est crystallina splendoris coerulei, in Carmania nascens.... Sotacus et alias species Cerauniae addit, scilicet nigras, rubentesq;... Hae cerauniae lapides sunt quos Germani uocant donnersteyne. Cadunt de nubibus cum tonitruo.... Harum uim esse praedicant, prouocare dulces somnos, et ualere contra fulmina, item facere ad proelia et causas uincendas. - Be 3: Ceraunia. - J 2: Cerauno Cryson, est aurum fulminans. - R 2: Ceraunia Donnerstein. - V 5: Ceraunia, blixemsteen, dondersteen, vermaagdschapt aan de rotstongen. - I 8: Cerauniorum duo genera sunt: Unum quod Germania mittit crystalli similem, splendet tamen caeruleo, & si sub divo positus fuerit, fulgorum rapit siderum. Ceraunium alterum Hispania in Lusitanis littoribus gignit, cui colore Pyropo rubenti, & qualitas, ut ignis. - P 5: Ceraunia.... Ipsa crystallina, splendoris coerulei.... - Ba 1: Ceraunius est lapis cristallo similis ceruleo colore. - Ba 8: Ceraunius. - Ba 5: Ceraimus, ceranus (in tabel). - Bal 1: Ceroine, cerayne. - B 7: Ceraunias....

[p. 109]

ex eo nomen invenit, quod cum fulmine, ut vulgus credit, decidat.... Germanice Straalhamer, Donnerstein Schlegel, Donnerkeil, Stralkeil, Stralpfeil, & Stralstein appellant, imo aliqui gros Krottenstein vocant.... Ceraunie genera coloribus distinguuntur. Nam alii sunt candidi, & pellucentes: alii fusci, nigri, vel rubei.... Ad Albim Germaniae inveniuntur crystallo similes infecti colore coeruleo.... - V 6: Ceraunia, blixemsteen, dondersteen. De Dondersteenen zijn vermaagschapt aan de Rotstongen. Maar men moet aanmerken, dat deeze naam (Ceraunia) een bijgevoegt naamwoord is, het welke beteekent al dat geene het welke naar de gestalte van den blixem gelijkt. Gesnerus verhaalt, dat het kristal, in sommige plaatsen van Zwitserland, Blixemsteen word genoemt. - L 3: Ceraunias, fr. Pierre de foudre, nederl. Blixemsteen, Dondersteen. Is een steen, die nu eens rond, dan eens vyf vingers lang, en een duim dik is, nu de gedaente van eene spits, dan van een' kegel, nu weer van een' beitel of wigge heeft; hy is zwaer, hard vooral in 't midden, gelyk de vuursteen, glad, zacht in 't aenraken, wit van kleur', blinkende, of bruin, of zwart, of rood, of groen.... Ceraunias a κεϱας cornu, omdat sommige Dondersteenen bykans de gedaente van een' horen hebben. - Be 2: Cerauniae (bij Opal, glasartige Steine besproken).

K 2: De locht verschaft de Ceraunium of Donder-steen, die in de wolken is verhard en op de aarde geworpen, beneffens meer andere Steenen, daar van in 't vervolg van de Steen-regen breeder gehandeld werd. - L 05: Versteeningen van Conchyliën.... Belemnieten.... Dat zy het Lyncurium of de Lapis Lyncis der Ouden zyn, is nog niet volkomen uitgemaakt. Men noemtze gemeenlyk Pylsteenen, Straalsteenen of Dondersteenen; welke laatste benaaming afkomstig is van het ongerymde denkbeeld, dat zy met het Onweer uit de Wolken zouden nedergeschooten worden. Die van Pylsteenen zou wel de eigenste zyn, als met het Grieksche woord Belemnites, dat op de uitwendige spitse spiesachtige gedaante ziet, overeenkomstig. Straalsteenen kunnen zy heeten, wegens de straalige verdeeling van binnen die zig in de breuk openbaart. Men heeft ze ook Raavensteenen genoemd, als naar een Raaven-Bek gelykende en Tover-kaarsen, wegens de gestalte. Dit alles strook beter dan de naam van Los-Steen (Lapis Lyncis): om dat zy, zo veel men weet, geen de minste betrekking hebben op het dier van dien naam. (Cf. A 9 Lincuris).

[p. 110]

Celidonius.

A 1: Item wildy ouer al villecome ende behaechlijck zijn. Neemt eenen steen die Celidonius heet ende hy is swert ende root / Ende hy wort ghetrocken wt den buyck der swaluwé. Dye in root ghewonden in een lijnen cleedt oft in caluer leer. Ende onder den slinckeren arm ghedraghen is goet tegen raserije / ende oude Cranckheden / ende teghen quelende sieceen / Ende teghen die peste. Euar die Meester seyt: dat dien steen den mensche maeckt wel sprekende / Ende dancbaer ende behaechlijck swert is hi goet teghen wreeheyt ende gramschap / ende men moeten wt trecken in dye Oogstmaent / en̄ men vinter gemeynlijck twee in een swaluwe. - A 9: Caelidonius duas habet species.... Rufus.... Niger. - A 5: Chelidonius.... est niger & rufus. - M 1: Chelidonius. Haec gemma Plinio Chelidonia dicitur lib 37 cap 10. Albertus autem habet Chelidonius lib 2 Tract 2 cap 3. Diosco. in propio cap. Vincentius in specu natu. lib 9 cap 53.

At Chelidonius lapis est que gignit hirundo,

Vetre geres preaú quo digna sit ipsa necari,

Nec de fulgentū numero lapis esse putatur.

M 8 Celidonius, alsmen seghet,

Es die in die swalewe leghet.

Leleec es hi ende ne bure hart,

Sulc es roet ende sulc swart.

Swalewen jonghe, die hebbene inne,

Leric datmense dus bekinne:

Die bec jeghen bec sitten in een

Hebben inne desen steen.

Die rode es goet ghedraghen ane

Hem, die pliet ter niewer mane

Quade gheeste te hebben inne.

Hem die woert oec buten sinne

Entie langhe quale draghet,

So draeghine, alsmen hier ghewaghet,

In een linen cleet ghewonden,

Ter luchter hant ten selven stonden.

Alsmen oec den swarten vint,

[p. 111]

 

Es mede nuttelec datmene bint

 

In een linen cleet, ende die es goet

 

Hem die coemanscep doet,

 

Ende boetscap draecht in verren lande.

340

Gramscep so sacht hi te hande.

 

Met watre ghedweghen, dat waer,

 

Maect hi donker oghen claer.

 

In een bruunroet cledekijn

 

Wil hi somwile ghedraghen sijn,

345

So es hi goet jeghen den rede

 

Ende jeghen quade humoere mede.

En 1 in De Chelidonio: Chelidonius lapis uel gēma Chelidonia reperitur in uentriculis hirundinū, captis pullis hirundinū.... Ruffus seu purpureus ualere dicitur contra insaniam, epilepsiam. dicitur et conciliare gratiam. Niger sedat iras, et facit contra febres, malos humores. Cōducit oculis. reliqua magica omitto. Encelius schijnt dus weinig van tooverkunst te houden. - P 5: Chelidoniae duorum sunt generum: hirundinum colore: et altera parte purpureae nigris interpellantibus maculis.... - Ba 1: Celidonius lapis est modicus tamen preciosus. Huius due sūt species sc.. niger et rufus. De ventre yrundinis extrahunt. - Ba 8 en Ba 5 : Celidonius. - Bal: Celidoyne. - Be 3: Chelidonius. - La 3: Chelidonia. - Lo 1: Chelidonius (Schwalbenstein): Rufam sub ala sinistra gestatam, lunaticos, comitiales, insanos et languidos sanare ferunt: Facundos item et gratos efficere: nigram uero contra noxios humores, iracum diam et febres conducere; felicem item omnium rerum successum, et exitum prabere; oculorum dolori cum aqua tritam mederi. - R 9: celidomum = celidonia. - I 8: Chelidonia ex hirundinum colore vocata, & duorum est generum, quarum una ex altera parte purpurera pura, & altera purpurea nigris intervenientibus maculis. - B 7: Chelidonius, vel Chelidonia, German. Schvvalmenstein, lapillus est opacus, aspectu ingratus, figura hemisphaerica.... In ventre invenum hirundinum reperitur. - L 3: Men vind in de maeg ‘van eenige jonge Zwaluwen een’ kleenen steen zoo groot als eene linze, men noemt hem in 't Latyn Chelidonius of Chelidonia, fr. Pierre de Hirondelle. - Be 2: Die ganz kleinen [Versteinerungen von Fischen, Ichtiolithi] heissen Schwalbensteine, Chelidonii, und von ihrer Gestalt Schlangenàugen, Che-

[p. 112]

lonitae. - W 1: Mineralischer Schwalbenstein, Achates Chelidonius mineralis, Achate lenticulaire ou pierre d'hirondelle. - L 05: Versteeningen van visschen. Wat de zwaluwsteenen (Chelidoniae) aangaat, welken men zig verbeeld heeft dat in de maag van jonge zwaluwen zouden voorkomen: het gene men dus noemt zyn Versteende Tanden.

Gecolitus.

A 9: Gecolitus lapis est ut, fertur, Orientis ossis oliuae similis. Cuius virtutem esse dicunt, quod tritus & cum aqua haustus lapidem frangit, & educit de vesica & renibus.

M 8 Gecolicus coemt van Orient,

Ende es ghedaen, alsmen bekent,

Na den oliven Kerneel, ic wane.

Ondiere es hi in dier ghedane,

Maer van crachten es hi diere.

Men wriven in sticken, ets sijn maniere,

Met watre, ende men drinkene dan,

Want hi den steen breken can,

Dien men in die blase draghet,

Ende die gravele hi verjaghet.

Met de varianten Gecolitus, Godolicus.

L 3: Cf Lapis judaïcus, bij A 9 Cegolites. Gecolithus corrupte scribitur pro Techolitus. - A 9: Cegolites lapis est in colore & quātitate similis ossi oleuae de quo referunt quod est expertum, quod dissolutus in aqua & rasus & sic haustus dissipat lapidem in renibus & vesica. - B 7: Cegolites Alberti magni est Tecolithus Plinii. - L 3: Lapis Judaicus, Lapis Syriacus, Phoenicites, Tecolithus, fr. Pierre Judaique, Nederl. Jodensteen. Is een steen van verscheide grootte en gedaente; doch de gemeenste is gemaekt als eene kleene Olyf.... Hij is van buiten graeuw en somtyds roodachtig van kleur, van binnen witachtig, en blinkende. (Cf Gecolites). - Be 2: Meerigelstein, Echinites (Versteinerungen von Wurmern, Helmintholithi), Seeàpfel.... Von ihrer Figur haben sie folgende Beynamen: Echinocorytes,

[p. 113]

Echinoconites, Echinobryssites, Echinospatagites, Echinometrites, Echinantites, Lapides judaici, Judensteine. - W 3: Versteinerte Seeigelstacheln: Judensteine oder Olivensteine. Echinorum claviculae lapideae. Lapides judaici. Thecolithi f. Phoenicitae. Pierres judaiques. - L 05: Helmintholithus Echini. Echinieten. Zo zeldzaam als de Versteeningen van Zee-Sterren voorkomen, zo gemeen zyn die der Zee-Appelen, welken men Echinieten noemt. - En 1, in De Lapide ivdaico: Thecolithos lapis Judaicus dicitur, quia in Palaestina et terra Judoeorum reperitur.... Est que duplex scilicet, maior et minor. Maior similis est glandi.... et dicitur phoenicites, quia in Phoenicia reperitur.... Porro dicitur et pyrena, quia similis nucleo oliua.... habet et alia nomina, ut uocatur Thecolithos, quia oleae nucleo similis, et quod lingentium calculos frangat, pellatque. Praeterea uocatur Eureostriata concharum modo non adeo candida.... Er sihet wie ein klein Mülstein. - M 1: Tecolithus. De Tecolith. Plin. lib 10. Solin. cap 50. Alber. lib 2 cap 3. sed perperam ibi scriptum est Cegolites.

Tecolithus nucleo similis perhibetur oliuae:

Aspectu uilis, naturae ui preciosus.

Bena, Jena.

A 1: Item wildi eenighe toecomende dinghen te voren weten. Neempt eenen steen Bena gheheeten die welcke is gelijck eenen tant vā een beest ende doeten onder u tonghe / Ende ghelijck Aaron ende die oude Philosophen segghen: Alsoo lange als ghy hem so houdt ghi sult Prophetere Ende ghy en sult in gheender manieren daer in faelgieren. - A 9: Iena lipis est a bestia quae uocatur Hyena, sic dicta, eo quod ex oculis eius, cum in lapidē vertūtur, tollitur, Aiunt tamē antiqui Enac, & Aron, quod positus sub lingua cōfert diuinando praedicere futura. - A 5: Bena qui est sicut dens a bestia.

M 8: Iena hevet dien name

Van ere beeste onbequame,

Daer ic of sprac hier te voren.

Uut sinen oghe, als wijt horen,

Neemt men desen dieren steen.

Meesters draghen over een,

[p. 114]

 

Dat hi doet voerweten dien

 

Diene draghet wat sal ghescien,

 

Ende dan moetmene, horic ghewaghen,

660

Emmer onder die tonghe draghen.

M 1: Hienia. De Hienia Plinius lib 37 cap 10. Albertus lib 2 cap 8 sed legitur Iena. Solinus cap 39 in Pandect. cap 434.

Tollitur ex oculis lapis extollendus Hieniae,
Dictus Hienia: quē ueteres (si credere dignū)
Fatidicum numen memorant inferre gereti:

En 1 in De Lapide Bezaar Cap XLIX: Lapis bezaar,.... primum significat omne medicamentum conueniens alicui ueneno.. Secundo in specie significat lapidem qui generatur in oculis ceruorum (sicuti legimus totos oculos hyaenae lapidescere. hinc gemmae hyaeniae dicuntur apud Plinium) in Oriente. - P 5: Hyaeniae, ex oculis hyaenae. - Ba 1: Ienia est gemma qui in oculis hiene inuenitur. - Ba 8: Ienia. - Ba 5: Hyena, hyeena (in tabel). - Bal 1: Yene. - B 7: Hyeniae ex oculis hyaenae.

_**_*

Van de volgende steenen uit het Lapidorium van Albertus Magnus geef ik hierna terug wat ik daarover vinden kon; de aanteekeningen laten echter niet toe voor die soorten in de moderne mineralogie een duidelijke plaats te geven.

Allectorius.

A 1: Item wildi yet verweruen vā yemant. Neemt eenē steen gheheeten Allectorius / tis eenē stee diemen vindt in dye maghe van eene Haen / als hy vier iaer ghesneden is / ende is wit blinckende ghelijck Cristael / ende dye sommige segghen datmen nae een Iaer wt treckt / ende is vander grootten van een boen / tmaeckt den mensche volstandich ende vriendelijc / ende onder die tonghe ghedaen lescht den dorst / en̄ dat leste is versocht en̄ seer subtijlijck vernomen. - A 9: Alectorius est gemma, quae vocatur lapis gelli, & est albus nitens cristallo obscuro similis... -

[p. 115]

A 5: .... qui Alectorius dicitur, & est lapis gallinacei vel galli, & est albus ut chrystallus. - M 1: Alectorius. De Alecto. Solinus cap 4. Pli. lib 37 cap 10. Alb. lib 2 tract 2 ca 1. Bar. Angli. li 16. Diosc. in ca Alector. - Ca 6 (p 527): Alectoria gemma. Plinius lib 37 cap 10. Isidor. lib 16 originum cap 13. Caussinus lib 11 symbolo 18 & Mylius lib 4. Basilicae chymicae cap 29. - J 2 en R 2: Alectoria est gemma cristallo similis, vel aquae limpidae.

M 8: Allectorius es over een

Dat wi heten den capoensteen,

Als ghi moeghet ondersoec

Hier voren doen in der voghel boec

Van der grote dat es een bone,

Ghedaen na dat carstal scone,

Anders dan hi donker es.

Diene in den mont draghet, sijt seker des,

Hine laet ghenen dorst hem naken an:

Dus proeft men of hi vrai es dan.

In wighen es hi seghevri ter were,

Ende bejaghet prijs ende ere.

Sinen draghere maect hi lief ende wijs,

Ende meest vrouwen, die mesprijs

Van haren mannen moeten ghedoghen,

Doet hi die manne Vrientscap toghen

Alsture vordel an wiet jaghen,

Moestune in den monde draghen.

Met de variante Electorius.

P 5: Alectorias vocant in ventriculis gallinaceorum inventas, crystallina specie.... - Ba 1: Alectoria sive allectoria est lapis qui inuenitur in vētriculis gallinaceis, cristallo obscuro similis. - Ba 8: Allectoria. - Ba 5: Alectoria, Allectoria. - Bal 1: Alectoire. - B 7: Alectoria, vel Alectorius lapis, Latine lapis Gallinaceus, aut Caponis appellatur. Plinio teste, in ventriculo galli aut caponis decrepiti reperitur.... Colore variat. interdū enim Chalcedonio, & Crystallo obscuro similis est, interdum fuscum, vel cinereum colorem habet. Interdum sanguineis venis distinguitur. Germani Capaunenstein vocant. - En in § De Alectorio: Alectoria est gemma, teste etiam Plinio libro tricesimo septimo,

[p. 116]

capite decimo, crystalla similis, uel aquae limpidae. - Be 3: Alectorius. - Lo 1: Alectorius, quasi dicas Gallinaceus, Capaunensteyn: Valere aduersus pericula creditur. Inuictum praeterea reddere, et sitim arcere in ore retentum ferunt: Autoritatem et gratiam facundiamque gestanti praestare: Constantiam praeterea adferre: Venerem ciere: Mulieribus quoque uirorum gratiam conciliare.

Amandinus.

A 9: Amandinus vero gemma est coloris varis.... - B 7: De Amandinis. Hi a Plinio Troezenii vocantur, variisque coloribus interstinguentibus maculis albis rubent. - Bau 1: Rubinus ex rubro flavescens Rubicellus, ex rubro fuscus Almandinus, Troezenios Plinii, colore roseo vel carneo praeditus Balassius, atque ex rubro valde pallidus spinellus dicitur. - En 1: De amandino lapide.Lapis seu gemma amandina coloris est uarii. extinguit haec omnia uenena, et reprimit. quare non est gemma comemmenda. dequa consule Albertum. - J 2: Amandivus lapis est gemma varii coloris. - R 2: Amandinus lapis est gemma coloris varii.

Onder den naam Almandinspinell beschrijf W 9 een soort roode granaat (magnesium-aluminiumoxyde).

Andromanta.

A 9: Andromanta lapis est coloris argentei.... et durus sicut Adamas.... - M 8: Andramanda (Andromanda) es na silver ghedaen Ende viercante sonder waen, Harde ghelijc den adamant. - B 7: Andromadas argenti nitorem habet, ut Adamas quadrata.... Eaden sit an alia Argyrodamas authores non explicant.

M 8: Andramanda es na silver ghedaen

Ende viercante sonder waen,

Harde ghelijc den adamant.

In die Rode zee lesic datmene vant.

[p. 117]

195

Dese sacht des menschen moet,

 

Die altemale dinct verwoet.

 

Daer toe es hi were groet

 

Jeghen der luxurien noet.

Met de varianten Andromada, Andramada, Andromanda.

Ca 6: Androdamas. De hoc Plinius lib 36 cap 20 et lib 37 cap 10 p 666. Isidorus lib 16 cap 4. Caussinus lib 11 symbolo 22.... Ita etiam Albertus Magnus lib 2 miner. tract. cap 1. - P 6: Androdama, gemma argenti.

Calcofanos.

A 9: Calcofanos lapis est nigri coloris....

M 8: Calsofanus heeft swart ghedane.

Heeften een suver man ane,

Hi doet wel singhen ende claer mede,

Want hi verdrivet die heeshede.

Alsmene met yser aanslaet,

Soete gheluut van hem gaet.

Met de variante Celcapharus.

P 6: Calcophomos lapis: qui pulsatus ut aes sonat. - R 2: Calcokenmenos, aes ustum, Kupfferschlag.

Het product zou koperoxyde zijn.

Crisopagion.

A 9: Crisopagion gemma est ab ethiopia veniens, hoc dicitur lucere in tenebris & euanescere à lumine superueniente, ita quod non retment nisi colorem hebetem obscure & quasi subternui colore operti, auri & fit in ipso secundum diuersitatem luminis & tenebrarum reciprocatio coloris non determinati, velut in quercu putrefacta & nocticuluca. De omnibus autè̄ his in lib. de anima dabimus rationem perfectam & veram. - B 7: Chryso-

[p. 118]

pagion Albertus magn., in tenebris lucere, ac in luce colorem amittere scribit.

Dionysia.

A 9: Dionysia lapis est niger ut ferrū intermicans rubeis guttis & spirat vinum, & de odore ipsius, vini fugatur ebrietas, quod mirabile multis apparet. Caussa autem, quia vinum non odore sed vapore opilando inducit debilem ebrietatem, lapidis autē odor simplex apertinus est & expulsinus vaporis vini.

M 8: Dianisia es bekent

Een dier Steen in Orient,

Met witten droplen doersait dicken.

Es datmen desen wrivet te sticken

In watre, et riect als wijn,

Nochtan es die nature sijn,

Dat hi dronkenscap verdrivet:

Dits wonder datmen van hem scrivet.

Met de variante Dyonisya, Dyonisia.

M 1: Dionysias. De Dionysia Vincentius lib 9 ca 65. Pli. lib 37 ca 10. Isido. lib 16. Albert. lib 2 cap 4.

Nigra micat rubeis Dionysia consita guttis.

Ca 6: Dionysius lapis. De hoc Plinius lib 37 cap 10. Isidorus lib 16 cap 4. Maiolus colloquio 18 p 317. lit. E. Caussinus lib 11 symbolo 32.... Est gemma nigra, ac dura, mixtis rubentibus maculis. Ex aqua trita saporem vini facit, & ebrietati resistere putatur. - En 1: Dionysius lapis, seu dionysias gemma, a Baccho nomē hābēs, est gēma nigra, seu fusca, dura, mixta seu sparsa rubentib. maculis, guttulis, seu notis, quae trita ex aqua saporem uini et odorem facit. Unde resistere fertur ebrietati, qui resoluit et expellit uapores a quibus sit ebrietas. - J 2 en R 2: Dionysius lapis, seu gemma, a Baccho nomen habet. - I 8: Dionysias lapis fuscus, & rubentibus notis sparsus, Vocatur autem ita, quia si aquae mixtus conteratur, vinum flagrat: & quod in illo ardore mirum est, ebrietati resistit. - Ba 1: Dionisius (ook dyonisius) lapis est niger vel fuscus rubentib.. venis sparsus.

[p. 119]

Vocatur aūt ita q.. si aqua mixtus conteratur vinū flagrat. - Ba 8: Dionisius, dyonisus (in tabel). - Ba 5: Dyonisius. - Bal 1: Dyonise. - B 7: Dionysias, nigra ac dura mistis rubentibus maculis. - L 3: Dionysia, sive Dionysias, Plinii. Is eene soort van zeer harden, zwarten, kostelyken steen, die met roodachtige vlekken gespikkelt is. Men zegt dat hy fyn gewreven zynde een wynsmaek geeft aen 't water, waer in men hem heeft laten weeken, en dat hy de dronkenschap belet. Dees steen is genaemt Dionysias, wegens zynen wynsmaek, zinspelende op een van de Cycladische Eilanden Naxos, of gemeenlyk Niosia genaemt, en dat Plinius zegt Dionysias genaemt te zyn geweest.

Epistrices en Terpistrites.

A 1: Item wildi water vercoelen dat siedt opt vier / Neemt eenen steen Epistrices gheheeten / Ende daer wordt gheseyt vanden ouden Philosophen waert datment dede in siedēde water / het sal terstont op houden van sieden binnen een lutsken tijts / ende tsal cout werden / en̄ het is eenen steēroot doorschijnende. - A 9: Epistrites lapis est natus in mari, rutilans & rubicundus, in cautionibus autem ex physicis ligaturis dicitur.... Expertumetiam quod oppositus oculo solis ignem et radios igneos emittit. - A 5: Epistrites.... est lapis rutilans & rubicundus. Ook Terpistrites.... rutilans est & rubicundus. - Albertus 1551 noemt ook Terpistrites, Trepistres in de lijst; A 1: Item wildi yemant beschermen ende dat hy is sonder sorghe. Neempt eenen steen dye Terpistrites gheheeten is / ende wast inder Zee ende is doorschijnende rootachtich. Ende mē seyt int Boeck Alcorat, ist Datment draeche voor therte het beschermt een mensche / en̄ het bedwingt alle twist. Ende men seyt oock dattet bedwingt alle Haghel / Neuel / oft Tempeest aen eenighe vruchten ende het is versocht van die oude Philosophen / Ende sommighe van onsen broeders dat hy ghesedt wert tegen die radien vander sonnen / dat hi van hem gaf vierieghe radien / ist dat men desen steen doet in siedende water / terstont salt verbieden te sieden / ende binnè̄ eenen cortè̄ tijt daer na salt sout werden. - M 1: Hephestites. De Hephest. Plin. lib 37 cap 10. Albert. lib 2 cap 5 sed Epistrites ibi legitur. Dioscorides quoq..

[p. 120]

 

Nasatur in bimari preciosior aere Corintho,

 

Dictus Hephestites, rutilà̄s lapis et rubicù̄dus:

Ba 1: Epites est lapillus rutilans et rubicundus. - Ba 8: Epistides, Epistes (in tabel). - Ba 5: Epistites, pistites (in tabel). - Bal 1: Epistice. - B 7: Epistites, aut hephistrites rubet, & splendens est lapis.

Exacolitus.

A 9: Exacolitus autem lapis esse dicitur vatrus et dissolutinus, ut dicunt periti medicorum, propter quod vino permistus & potatus dicitur cōtra cholicam & Iliacam valere passiones.

Exacontalitus.

A 9: Exacontalites aute lapis est saxaginta coloribus distinctus, parvae quàtitatis valde q.. frequentius in Libia inuenitur, et apud Trogloditas, et nocet neruis valde, propter quod etiam oculos hominis dicitur efficere tremulos. - M 1: Hexecontalithos. De Hexecon. Solinus cap 43. Plinius lib 37 ca 10. Albertus lib 2 cap 5. Apud Anglicum, Excoliceros, sed perperam. Hexecontalithos, Lapis ex re nomen adeptus. - Ba 1: Excoliceros lapis est sic dictus eo q.. XLV coloribus est distinct.... - Ba 8: Excoliceros, de exoliceto (in tabel). - Ba 5: Excolites. - Bal 1: Escolitaire, escolitayre. - B 7: Execantholithus, hexecantholitus in parva magnitudine multicolor. Exolicetus lapis est sic dictus eo, quod quadraginta coloribus est distinctus.... Est hexecantholithus Plin. - Be 3: hexacintalithus. - La 3: hexacontalithos. - I 8: hexecontalithus in parva magnitudine multicolor, unde & hoc nomen sibi adoptavit. Tam diversis enim notis sparsus est, ut sexaginta gemmarum colores in parvo ejus orbiculo deprehedantur. Nascitur autem in Lybia apud Troglodytas.

Filacterium.

A 9: Ferunt etium gemmari.. q.. gemma quae vocatur Filacterium eadè̄ sit cum Chrysolito & eiusdem virtutis. - B 7: Filaterius lapis chrysolithi colorem habet.

[p. 121]

Gagatronica.

A 9: Gagatronica est lapis diuersi coloris sicut pellis Capreoli, Cuius virtutem Auicēna dicit esse quod victores reddat se gestātes. Expertum autem dicūt esse in Alchide principe quodā, q.. quotiens hūc lapidē secum habuit, semp.. vicit in terra et mari, quotiè̄s autē caruit fertur hostib. succubuisse.

Galasia.

A 1: Item wildy eenen Steen maken dat hi nymmermeer warm en werde. Neemt eenen steē Galasia gheheeten / ende hy heeft die figure van haghel / ende die coluere ende herdicheyt van eenē Diamant / waert sake dat diē steen in sterck vier gheleyt werde / hi en soude nimmermeer warm werden ende dat is de sake / want hy heeft zijn materie soo vast in een geuoecht / ende bedwonghen / dat die warmte nyet comen en can in d.. lichaem des steens. Oock seggē Aaron en̄ Euar dat den steē gedragē versaecht gràschap / luxurie eū alle ander warme passien. - A 9: Gelosia dicitur esse lapis habens figuram grandinis, & colorem, duriciae Adamantis similis. Et tantae fertur hūc esse frigiditatis, ut abigne vix vel nunq.. calefieri possit. Cuius caussa est nimia pororum constrictio, nō permittens inde ignem ingredi. Aiūt etiam hunc iram & luxoriam et ceteras huiusmodi calidas passiones, et desideri, mitigare.

M 8 Gelasia es over een

Ghedaen na den haghelsteen.

Nemmermeer in ghere maniere

En verwaermt hi van den viere,

Maer ewelike blijft hi cout.

Dese verdrivet met sire ghewout

Gramscepe ende quade seden

Ende luxurie daer mede.

Met de varianten Galasia.

A 5: Gallasia est habens grandinis figuram & colorem & duritiem habet adamantis (In titellijst Balesia). - A 1: Galasia....

[p. 122]

heeft die figure van haghel, ende die coluere ende herdicheyt van eenē Diamant. (In titellijst Galesia). - M 8: Gelasia es over een Ghedaen na den haghelsteen. - Ba 1: Gelacia gemma est candida habens speciem grandinis in figura. - Ba 8: Gelacia. - Ba 5: Gelaria. - Bal 1: Galase. - B 7: Gelosia, Chalasias, Chalazias grandinum & colorem, & figuram habet, Adamantinae duritiei.... Barbari auctores Gelosiam vocant. - (Zie A 9 Balagius).

Gratides.

A 1: Item wildy oordeelen ende segghen dye gepeynsen ende meyninghen van een ander mensche. Neempt eenen steen die Gratides gheheeten is / ende is van swerter colueren / Ende in de mont ghehouden / doet den ghenen dien draghē vrolijck ende blijde zijn / ende graciues bi allē mēschen. - A 9: Gerachides lapis est, ut fertur, nigri coloris.... - A 5: Accipe lapidem qui vocatur Beratides, & est nigri coloris.... (In titellijst Beatiden).

M 1: Hieracites. De Hieracit. Plin. lib 37 cap 10. Albert. lib 2 ca 7 sed corrupte ibi legitur Gerachides. Aristot. in lapidario suo. Barpth. Angl. lib 16.

Et Hieraatem uetus experientia laudat:

Iste colore niger, superat uirtute colorem:

M 8: Gerachides es een swart steen,

Beter es hi over een

Van crachten dan hi es ghedaen.

Eerst sal een sinen mont dwaen,

Ende in den mont den steen dan draghen,

Hi mach weten sonder ghewaghen

Al dat een in sinen sin

Van hem veinst, ist meer, ist min.

Hi maect lief wie sone draghet.

Dus proefmen, alsmen hier ghewaghet:

Bestrijc met honeghe enen man,

Hevet hi den steen met hem dan,

Alle vlieghen sullene vlien:

Aldus machmen sine cracht besien.

Met de varianten Gerachites, Gerarchites, Hieratides.

[p. 123]

Ba 1: Geraticen lapis est niger sed superat virtute colorem.... - Ba 8 en Ba 5: Geraticen. - Bal 1: Geraticen. - B 7: Galachides, aut Garatides, Bartholomeo Anglico Ceramites, & Alberto Gerachides, subnigro colore est.... Geratides.

Kakaman.

A 9: Kakaman lapis est frequēter albus in toto, vel in parte. Varius enim est in colore: frequētissime inuenitur immistus Onychio. Virtus eius autem fertur esse ex imaginibus, et sculpturis quae inueniuntur in ipso, ex sigillis de quibus in sequentibus habebitur tractatus. - Ba 1: Kamen lapis est in colore nunc alb.. nunc subniger nunc subrubicūdus nunc variis colorib.. distinctus. - Ba 8: Kamen, de Kame (in tabel). - Ba 5: Kamen. - Bal 1: Kamen, Kamey. - B 7: Kaman, aut Ka-Kaman, lapis albus est variis coloribus distinctus.

Lippares.

A 9: Lippares dicitur esse lapis qui frequentius in Libia inuenitur. Fertur autem lapidis virtus esse mirabilis, omnis enim bestia a venatoribus & canibus infestata currit ad eum, & ipsum intuetur quasi patronum. Et, ut aiunt, canes & venatores noscere non possunt bestiam quamdiu lapidem habent praesentem, quod si verū est, mirabile est valde, & obsque dubio coelesti virtute deputādum, quas Hermes mirabiles esse dicit in lapidibus & etiam in plantis, per quas etiam naturaliter fieri posset, quidquid scientijs magicis si virtutes ille bene cognoscerentur.

M 1: Lipares. Plinius lib 37 cap 10. Vincentius lib 9 cap 80. Albert. lib 2 cap 10. In Pandect. 442

Partibus in Libyiis lapis est, Lipares uoa..tatus.

M 8: Lipparia es over een

In Lybia een wonderlec steen.

Alst ghevallet teneghen stonden,

Dat beesten vlien voer die honden,

Natuere leertse daer te vliene,

Als te hem diene van messciene

[p. 124]

 

Al besceermet voer die honde,

 

Want en es die hem ghescaden conde.

Met de variante Lippia.

T 5 en T 7: Liparaeus. - Ba 1: Lipparea (ook liparea) est gemma de sirticis partibus veniens. - Ba 8: Lyparia, liparea (in tabel). - Ba 5: Lipparea. - Bal 1: Lipaiec, lipatec? (in tabel).

Medos.

A 1: Item wildy yemandt zijn vel af villen aen zijn handen oft anders. Neemt eenen steen ghehetē Medos / dat is vant regioen van Meden / Ende het zijn twee speciē dat is swert ende groen, het wordt gheseyt vanden ouden Philosophen / in dien men dē steen die swert is brake / Ende mē hem resolueerde in warm water / ende yemant zijn handen daer in wiesch / terstont soude hem tvel af gaen / Ende waert dat yemant daer af droncke / hi soude terstont vergaen / wtspouwende alle zijn in ghewant. Dye Philosophen segghen oock dat het goet is teghen Tpodagra en̄ blindicheyt der oogen / en̄ het versaecht alle crācke ooghen. - A 9: Medus lapis esse dicitur, qui a regione Medorum ubi plures inueniuntur, sic vocatur. Sunt autem duae species huius, unus niger, alter viridis. Virtutem eius esse dicitur cōtra veterem podagram & oculorum cecitatem & phreneticam:.... - A 5: Accipe lapidem qui vocatur medor.... sunt duae species, niger & viridus. (In titellijst: Medo).

M 1: Medus. De Medo Dioscorides in proprio capite. Plin. lib 37 cap 10. Albert. lib 2 cap 11.

Ast in Medorum regione lapis reperitur,

Diatur hic Medus, mortis dator atq.. solutis.

M 8: Medus es een steen van Meden

Met en lettelkijn groenheden.

Met vrouwen melke, horic ghewaghen,

Die een knapelijn heeft gedraghen,

Salmense malen, men sal mettien

Blinden wedergheven haer sien.

Wrijftmenne met water, so es hi quaet

Hem diere mede sine oghen dwaet:

[p. 125]

 

Hi verliest bede sijn oghen.

870

Drinct hijt, hine can niet ghedoghen,

 

Noch ontflien noch ontscuwen,

 

Hine moet sine longhe spuwen.

Met de varianten Mede.

En 1 De medeae gemma, caput LXXVI: De lapide Medo, qui adfertur a regione Medorum, nigro, sacci cum teritur crocei, supra egimus de haematite, hoc autem loco agendum nobis est de lapide Medeae, seu gemma Medeae. Est aūt gemma media seu medea sic dicta, quia reperta primum est a Medea uenefica. est que nigra, habēs uenas aurei coloris, reddens succum croceū, et saporē uini, immē si effectus contra ebrietatè, et ad amorè conciliandū, ut ferunt magi. Haec proculdubio species est lapidis medi et hoematitis nigri, qui reddit succū croceti. Reperitur est apud nos in Cheruscis, ubi ipse etiam hoematites niger: licet uenae eius non ades sint coloris aurei, sed pallent. Coeterum consule de Medeae gemma etià Plin. èib. 37. cap. 10. - Ba 1: Medus est gemma vel lapis preciosus in medo.. regione rep.. t.. qui qn̄q.. est viridis coloris qūq.. nigri. - Ba 8: Medus. - Ba 5: Medus. - Ba 1: Mede. - B 7: Medus..... Alius niger, alias virides. Etiam Medinus vocatur. - I 8: Medea nigra est a Medea illa fabulos a inventa. Habet venas aërii coloris, sudorem reddit croci, saporem vini.

Orithes.

A 1: Item wildy bewaert zijn van diuersche fortuynen / ende van die Pestilentie. Neempt eenen steen dye Orithes gheheeten is / vanden welckē driederley Specien zijn / deen is swert/ dye ander groen / dye derde / het een deel is scherp / ende het ander effen / Ende zijn coluere is oft plaeten van Yser ware / maer die groene heeft witte placken desen steen ghedraghen bewaert eenē van diuersche fortuynen en̄ periculen der doot. - A 9: Orites habet tres species, quarum una nigra & rotunda, alia viridis maculas albas habens, tertia, cuius altera pars est aspera, altera plana: et est color eius quasi ferri lamina, & talis etià̄ est dispositio corporis eius.... - A 5: Orithes.... cujus tres sunt

[p. 126]

species, una nigra, alia viridis, tertia cujus altera pars est aspera, altera plana.... (in titellijst Orites). - M 1: Orites. De Orite Plinius lib 37 cap 10. Vincentius lib 9 ca 89. Albert. lib 2 cap 13.

Laetiferos morsus niger atq.. rotundus Orites

Quos fera, uel cornu, uel saevo dēte peregit,

Cum roseo mixtus perfecte curat oliuo.

M 8: Orites es een steen groen al,

Goet es hi jeghen ongheval.

Sulke vintmen swart ende rout.

Die van venine es ghewont,

Netten in olien ende striker op desen,

Hi sal te hant wel ghenesen.

Een derde es na iser ghedaen,

Die doet vrouwen kint ontfaen,

Ende draghense kint sonder waen,

Hi doetse ghenesen saen.

Met de variante Orietes.

Ba 1: Orites gemma est nigra et rotunda. Alià̄ est viridis maculas habens. Tertia est cuius altera pars ē aspera. altera vero plana et eius substancia est quasi ferri lamina. - Ba 8 en Ba 5: Orites. - Bal 1: Oriche. - B 7: Orites.... est trium generum. Una nigra rotunda, .... alia species viridis est maculis albis.... Tertia subtilis est laminis ferreis instar.

Quirim.

A 1: Item wildy dat u een mensche al slapede segghe tghene dat hy ghedaen heeft. Neemt eenē steen dye Quirim geheeten is / Desen steen wort geuonden inden nest vander Hoppē. En̄ is eenē steen der verraders. - A 9: Quiricia lapis est q.. inuenitur in nido Upupae aliquādo, quae tota est Auis praestigiosa & multa augurans ut dicunt magi & augures. Est autem lapis hic proditor secretorum, & fantasias commoneus si ponatur super pectus dormientis. - A 5: Accipe lapidem qui vocatur Quirim; invenitur lapis iste in nido upupae.... (in titellijst:

[p. 127]

Quiriti). - Ba 1: Quirin est lapis qui in upupar.. nidulis invenit. - Ba 8: Quirin. - Ba 5: Quirijn. - Bal 1: Quirin. - B 7: Quiris, quirinus, vel quiricia Alberti, est lapis qui in upuparum nidulis invenitur.

En 1 De Lapide Quirite, Caput XLVI: Upupa obscoena auis, crista visenda plicatili contrahens eam, subrigensq; per longitudinem capitis, tota anis praestigiosa, et augurialis, in huius nido reperitur lapis, nomine quiris, qui dicitur esse secretorum proditor, et excitator imaginum in somno uariarum. Sed nos non tractabimus magica pergemus.

Radianus.

A 1: Item wildy van yemanden wat verweruē. Neemt by u eenē stee dye Radianus geheetē is en̄ hi is swert doorlichtende en geeftē teten met het thooft van eenē Hane dye gene die de cleyne pocken hebben daer toe is hi goed. - A 9: Radaim lapidem & donatidem eundem aiunt, dicunt autem quod niger est lucens Ferunt autem quod quādo capita gallorū comedere dantur formicis, q.. aliquando post tempora multam in capite maris galli hic lapis inuenitur. Ferunt etiam hunc valere ad quolibet impetrandum. - A 5: Radianus.... est niger translucens (in titellijst Rodianus). - B 7: Radainus, seu Radain, est nigra gemma, & translucens.

Sirus.

A 9: Sirus est lapis a Siria dictus, ut dicit Isidor, qui integer natat, et comminutus fluctuat. Profectio huius caussa est, quia in poris integrum aërem continet qui euanescit a puluere comminuti lapidis.

M 8: Siries, als ic hore lien.

Es een steen in Surien.

Ysidorus, die niet nes sot,

Seght dat hi in watre gheheel vlot,

Ende hi sinct, es hi tebroeken:

Dit sijn wonderlike sproeken.

Met de varianten Syrus, Sirus.

[p. 128]

Sarcophagus.

A 9: Sarcophagus lapis est deuoratiuus caduerum mortuorū. Graece enim sarcos carnem, phagos autem comedere sonat. Antiqui autem quidam hoc lapide primo fecerunt Archas mortuorum, eo p.. in spacio. 30 direum cadauer comsumit. Ob hoc aūt nostra monumēta lapidea sarcophagi sunt vocata. - Ca6 (p 521): De Sarcophago. De hoc Plinius lib 36 cap 17. Isidorus lib 6 cap 4 & Maiolus Colloquio 18 p 319 lit D & Albert. lib 2 min. tract. 2 cap 17. - Be 3: Sarcophagus. - I 8: Sarcophagus lapis dictus, eo quod corpora defunctorum condita in eo infra quadraginta dies absumuntur.

En 1 in De Lapide Asio, Caput V: Lapis Asius optimus est (teste Dioscoride libro 5. cap 88. qui colore est pumicis, bleych farb, leuis, fungosus, friabilis, scissiles uenas lutet coloris ad imum actas habens..... Vis eius astrictoria est, et modice erodendi, et leuiter corrodendi superflua carnem. hinc et sarcophagus dicitur. et est unus lapis, sarcophagus a potentia.

P 5: Sarcophagus. - B 7: Sarcophagi vulgo hi lapides vocantur quibus mortuorum sepulchra teguntur. - L 3: Asius lapis, sive Assius Lapis, sive Sarcophagus, fr. Pierre d'Asso, Pierre Assiene, is een vooze, ligte, brosse steen als de Puimsteen door en door met gele aderen bezaeit, op zyne oppervlakte met eene meelachtige, ligte, geelachtige of witte bloem' of poeder' bedekt, die ziltig en een weinig prikkelende is.... de Ouden gebruikten hem om er hunne graven van te maken, opdat het vleesch der doode lichamen door dezen steen ras verteert zoude zijn, eer dat het tyd had om te bederven.... Dees steen heeft zyne namen gekregen van eene oude stad van Troas, Asius genaemt, alwaer men er zich van bediende voor de graven der gestorvenen van 't geheele landschap, die men derwaerts bragt. Sarcophagus, a σαϱξ caro en ϕαγειν edere, even alsof men zeide, een steen die 't vleesch verteert. - K 2: Sarcophagus, vleesch-eter-steen. Sogenaamd omdat het vleesch van een dood lichaam, in de selfde gelegt, haast verteert.

Sarmenius.

A 9: Sarmenius lapis est, a Sarmia Insula in qua inuenitur, dictus, hoc autem lapide politur aurum. Fertur autem quod

[p. 129]

potatus vertigenem sedat, & mentem solidat, habere autē hoc vicium dicitur q.. alligatus manu parturientis impedit partum, & cōtinet ipsum in matrice. - B 7: Sarmenius a Sarmia insula in qua invenitur nomen habet. Inservit auro poliendo.

Suetinus.

A 9: Suetinus lapis est crocei coloris, quem graeci Eliciam vocant. Inuenitur enim aliquando translucens ut vitrum, vocabulum autem trahit a materia, quia succo vel gumma arboris nascitur quae pinus vocatur, vulgariter autē lubra vocatur. Confricatus autem trahit folia, paleas, et fila sicut Magnes ferrum. Dicūt autem quod confert portantibus se castitatem. De exp..tis autem est quod fugat serpentes incensus: pregnantibus autem valere dicitur ad facilem parturitionem. Melior autem est q.. fit de succo qui in aestate calida prosilit, obscurior autem qui fit de succo alterius corporis.

Spicularis.

A 9: Spicularis vocatur eo quod ad modum vitri perspicuus fit. Dicitur autem in Hispaniarū urbe Segebia primitus inuentus. Ego autem vidi illum abundanter inueniri ita quod currus inde onerātur in diuersis partibus Theutoniae. vidi etiā in Gallia inueniri cum gipso, quia gipsi extremitas quaedam est, effossus autē scinditur in quaslibet tenues partes, & fiunt inde fenestrae, sicut de vitro, nisi quod loco plumbi oportet ponere tres species eiusdem, unum scilicet lucidū ut vitrum, aliud nigrū penitus quasi attramentum, tertium citrinum, q.. vocant auripigmentum, vel arsenicū sicut supra diximus, quod carius est & nobilius. - I 8: Specularis lapis vocatus est, quod vitri more transluceat, repertus primum in Hispania citeriore, & circa Segobricam Urbem. Invenitur enim sub terra, & effossus exciditur, atque finditur in quamlibet tenues crustas.

Varach.

A 9: Varach quidem dicitur sanguis draconis, secundum Aristot. lapis est. Quidam autem medicorum dicunt quod est succus cuiusdam herbae. Sed quod dicitur, ostēditur in puluere,

[p. 130]

cuius sup.. ficies nitet & aspera est sicut comminutus lapis: est autem rebeus valde, valet autem contra quem libet fluxum, & praecipue sauguinis, & ex eo, & argento vino fit algala.

Vernix.

A 9: Vernix est lapis, qui dicitur Armenicus, est autè coloris subpallidi, valet certissime contra melancholiam, & contra vicium splenis, & epatis & contra cordiacam passionem.

Zigrites.

A 9: Zigrites lapis est coloris vitrei, alio nomine etiam euax vocatur. Et dicitur quod gestatus collo stringit sanguinem, & depellit mentis alienationem. - Ba 1: Singuttes (de zingutte, de zignite in tabel) lapis est vitrei coloris.... - Ba 8: Zingnites, de Zignite (in tabel). - Ba 5: Zyngrites, zingrites (in tabel). - Bal 1: zinguite, Zingite (in tabel). - B 7: Zingnites, alias zingtites secundum Albertum lapis est vitrei coloris.