Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1943

[p. 13]

Het oudste dierengedicht in de letterkunde der Nederlanden
De Quodam Verbece a Cane Discerpto
Van een hamel die door een hond verscheurd werd
Door Prof. Dr. J. Van Mierlo, S.J.
Lid der Kon. Vla. Academie voor Taal- en Letterkunde.

Het oudste dierengedicht, ten onderscheide van de fabel, in de Westeuropeesche literatuur is dat van Sedulius Scotus: De quodam verbece a cane discerpto. Het dateert uit ongeveer het midden der IX^e eeuw en is afkomstig uit het Luiksche. Het behoort derhalve tot de letterkundige geschiedenis van onze gewesten en tot de Nederfrankische cultuur.

De dichter, Sedulius, was van geboorte een Ier. Hij moet een zeer verzorgde klassieke opleiding hebben genoten. Hij was een uitstekend Latinist en kende ook Grieksch. Om 848 kwam hij over naar het vasteland met nog enkele andere gezellen, in verband met een gezantschap van den Ierschen koning aan Karel den Kale. Zoo kwam hij te Luik, waar hij vriendelijk door bisschop Hartgarius werd ontvangen en waar hij zich vestigde. Met hem en met de door hem daar gestichte Iersche kolonie beginnen de scholen van Luik, die in de volgende eeuwen, tot de XII^e, een hoogen bloei zouden bereiken, waardoor Luik al dien tijd het eerste cultuurcentrum van deze landen bleef. Ook met Hartgarius' opvolger, Franco, onderhield Sedulius goede betrekkingen, evenals trouwens met verscheidene grooten van zijn tijd, zooals met de bisschoppen Hildvinus en Gunthar van Keulen, met abt Hatto van Fulda, met bisschop Lantbert van Münster en bisschop Adventius van Metz; ook met Markgraaf Everhard van Frioul. Hierin openbaart zich zelfs een der

[p. 14]

zwakke zijden van Sedulius' karakter: hij vleit ze soms met al te uitbundigen lof, om gunsten van hen te verkrijgen.

Doch reeds na 858 verliest men zijn spoor en is over zijn verder leven niets meer geweten.

Zijn werk omvat, behalve uitvoerige theologische en exegetische geschriften, heel wat humanistische, wereldlijke literatuur: grammatische werken voor het onderwijs; een vorstenspiegel, de rectoribus christianis: een der vroegste politieke geschriften, dat echter voor den schrijver meer een gelegenheid was om voor de Frankische grooten zijn belezenheid in de Latijnsche en ook in de Grieksche literatuur ten toon te spreiden; een collectaneum of verzameling van uittreksels uit allerlei Latijnsche, en ook uit Grieksche schrijvers in Latijnsche vertaling. Verder een reeks gedichten; veel gelegenheidsverzen; maar daaronder ook reeds een strijdgedicht: De Rosae Liliique certamine, waarin Lente de uitspraak doet. En dan het gedicht dat ons hier bezighoudt⁽¹⁾.

_**_*

Bij een eerste, oppervlakkige lezing maakt het gedicht een eerder bevreemdenden indruk. Men weet er soms geen weg mee. Blijkbaar is het heroi-comisch bedoeld en moet het als zoodanig gelezen en genoten worden.

Het onderwerp is waarschijnlijk een werkelijke gebeurtenis uit het leven van Sedulius te Luik: een nietig voorvalletje, dat de Muze van den op hamelbout verlekkerden dichter aan het werk heeft gezet: een ram, die hem door bisschop Hartgar was beloofd, werd gestolen. Een troep honden zetten den vluchtenden dief achterna. De dief weet te ontsnappen, door zijn buit los te laten. Nu vallen de honden den ram aan en dooden hem.

Sedulius heeft het verlies van den hem beloofden ram niet tragisch opgevat. Hij had wel meer zulke geschenken van den bisschop ontvangen en verwachtte er nog⁽²⁾. Hij zag in 't ge-

(1) Volledige lit. over Sedulius bij M. Manitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des Mittelalters, I, München, 1911, blz. 315 vlg. Uitg. der gedichten in Traube, Poetae lat. aevi Carol. III, 166-240. Biographie bij Manitius.

(2) Zie b.v. zijn gedicht De tribus multonibus over drie schapen.

[p. 15]

beurde een gelukkig onderwerp voor een goede scherts, waarop hij zijn bisschop eens hartelijk zou vergasten en die bij de kanunniken en geestelijken, zijn vrienden, bijzonder in den smaak zou vallen. Zij zouden er pret aan beleven!

Zoo verhief hij geheel het gevalletje in de heroïsche sfeer van het heldenlied. Hij begint met den lof van de rammen in 't algemeen, die zoo rijk door den Schepper met eer werden bedeeld en tot leiders van 't blatend volk werden aangesteld. Hij bewondert hun vacht, de sierlijkheid en kracht van hun hoorns, hun dapperheid in den strijd. Toch zijn zij zacht en eenvoudig van aard. Plechtig en met nadruk geeft hij dan uiting aan zijn liefde voor hen. Zijn hoorders zullen begrepen hebben wat liefde hij bedoelde! Bisschop Hartgar had er hem reeds vele ten geschenke gegeven, zwarte en witte.

Maar nu had hij er hem éénen beloofd: de prachtigste, de sterkste, de moedigste van allen. Zoo stelt hij ons in rijke, overvloedige kleuren zijn held voor.

Maar de Ram des hemels was op hem verliefd. Lucina de Maan geraakte verdwaasd op zijn vacht en wilde hem als heldere star in den hemel verheffen. En hij zelf had hem bijzonder lief. Maar een dief, uit het geslacht van Goliath, een Aethiopiër, een Cacus met booze listen, een aterling, roofde hem. Doch een bende honden zag den dief wegrennen met zijn buit. Het wordt een woeste achtervolging. Kortom, de onschuldige wordt gevat, de snellere dief ontkomt in 't duister woud. En zeer dapper nu verweert zich de Ram: een leeuw is 't, meenen de honden. De Ram spreekt hen vriendelijk toe: ‘hij is geen dief, hij is bisschop Hartgar's knecht en een voortreffelijke kuddeleider. Hebben zij het tegen een boosdoener, dichtbij vlucht de dief, laten ze hem samen vatten. Maar willen zij hem den oorlog verklaren, hij zal zich dapper weren!’ Reeds komt er vrede. Maar een blaffer, een Anubis - Oudegyptische hond-god, leider der zielen naar de hel - een Cerberus, uit het geslacht van dien hellehond, spreekt hen toe: Of zij zich door die valsche taal van een schaap zullen laten bepraten? Daarop valt onze ram hem aan, beukt op hem los, en hij zou overwonnen hebben, had hij niet plots, als een overwinnaar, den strijd gestaakt en was hij niet heengerend. Hij struikelt in de distels en struiken. De hond haalt hem in en verscheurt hem. De Nymphen weeklagen, Luna treurt, de Hemelram weent. Had de rechtvaardige, de argelooze dit

[p. 16]

verdiend: die nooit wijn dronk, nooit aan de tafel van grooten had gezeten, nooit in 't purper ging gekleed, nooit trotsch te paard door het land reed? die de leugen haatte en nooit ijdele woorden sprak; alleen het mystieke Ba en Be hoorde men van hem.

En zoo gaat het verhaal over in de humoristische satire en eindigt het zelfs in een schertsende godsdienstige toepassing. Hij is gevallen, onschuldige voor een schuldige, voor een roover; zooals het Lam Gods voor de schuldige menschheid, waarvan de ram, die geofferd werd in Isaac's plaats de voorspiegeling was. Loven wij derhalve Gods barmhartigheid en danken wij Hem met den psalmist.

De ram krijgt dan nog een epitaphium: waarin de dichter het betreurt dat hij hem niet op zijn hof heeft mogen ontvangen. Hij zou hem onthaald hebben als gast en vriend en hem een warm bad hebben voorbereid. Maar steeds zal hij zijn weduwe, zijn moeder en zijn broeders liefhebben. Die ooren heeft om te hooren, die hoore!

Dat hier met het heilige wordt omgesprongen is slechts een groot woord. Wij zullen daarin niet meer zien dan monnikenhumor, zooals trouwens in het geheele gedicht. De toepassing behoorde tot de heroïsche sfeer, waarin geheel het verhaal werd getild.

In diezelfde sfeer paste nog de overvloedige, hoogst dichterlijke taal, met de vele klassieke reminiscenties en de mythologische zinspelingen. Bij zulk een nietig gebeuren konden al deze rhetorische versierselen hun uitwerking niet missen. Toch is het bij een eerste lezing niet altijd gemakkelijk de juiste bedoeling te vatten. De taal is over het algemeen klassiek, met toch enkele vrijheden, zooals het vele grillige gebruik van het voegwoord, en dan vestri voor vestra.

_**_*

Ons gedicht is wel een dierenverhaal.

Dat het geen fabel is behoeft geen betoog: het verhaal is niet ingericht op eenige zedenleer, maar boeit op zich zelf; het heeft in zich zelf zijn doel en zijn bestemming.

Nog is het, wel is waar, geen overdracht uit het menschelijke

[p. 17]

leven in het leven der dieren, dan in een tamelijk ruimen zin. Wij voelen het nauwelijks als een voorbeeld van den eeuwigen strijd, waarin de onschuldige voor den schuldige moet boeten. Maar het is er op weg toe. De helden zijn wel reeds vermenschelijkte dieren: met menschelijke hoedanigheden en eigenschappen, met ook menschelijke gevoelens en menschelijke taal begaafd. Zij handelen en spreken reeds als menschen.

Het gewone voorvalletje wordt geheven in de heroïsche sfeer met de eveneens voor het dierenverhaal onvermijdelijke parodie van het heldenleven en van de heldenliteratuur. Zelfs de satire, de nog gemoedelijke en humoristische satire, waarin het latere dierenverhaal zoo graag zal grasduinen, ontbreekt niet. Zoo is het wel een eerste proeve van dierenverhaal, die de latere dierenverhalen aankondigt en voorbereidt.

Er is zelfs een begin van namengeving: de ram immers heet Tityros. Een geleerde, klassieke naam, verwant met den naam van den herder in Vergilius' eglogen. Waar het volk namen uit de eigen taal pleegt te geven, ook aan dieren, gaf de kring van geleerden, waartoe Sedulius behoorde, liefst klassieke namen. Ook wortelt het gedicht niet in de volksoverleveringen: het is een eigen gevonden, of liever door een werkelijk gebeuren ingegeven verhaal. Het heeft dan ook geen invloed op het latere dierenepos gehad, geen sporen er in nagelaten. Het staat buiten de gewone verhalen van het dierenepos.

Misschien is deze eerste constateering niet van literair en cultureel belang ontbloot. Eigen geleerde vondsten schijnen in de literatuur geen weerklank te hebben gewekt. Het dierenepos schijnt van toen af reeds te teren op vaststaande overleveringen. De cyclus was in zekere mate gevormd en liet geen geleerde indringers meer toe. Uit Sedulius zelf mag dit blijken.

Want, zou ons gedicht dan hoegenaamd geen verband houden met literatuur in de volkstaal? Wij meenen van wel, en wij zien hierin voornamelijk het belang er van.

Vooreerst, hoe mag Sedulius er toe gekomen zijn dit voorvalletje literair te behandelen? In de klassieke letterkunde heeft hij wel voorbeelden van fabelen, maar niet van zuivere dierenverhalen gevonden. En hij behandelt zijn stof niet als een fabel; maar als een dierenverhaal. Is de gedachte van een literair dierenverhaal niet bij hem opgekomen, omdat er naast hem, in de volkstaal, zulke dierenverhalen in omloop waren?

[p. 18]

Dat Sedulius belang stelde in dierenverhalen blijkt hieruit, dat hij ze heeft gekend en er meermalen op zinspeelt.

Er werd reeds op gewezen⁽¹⁾, dat een paar verzen in ons gedicht aan de diersage herinneren. Zoo, zegt men, v. 105:

Justus quid meruit, simplex, sine fraude maligna Dit zou herinneren aan de fabel van wolf en lam; in dien zin nl. dat ook het lam daar als simplex, sine fraude maligna spreekt en wordt voorgesteld. Bij v. 113-116, heet het, dat ze ‘streifen an die Tiersage’. Bedoeld is waarschijnlijk, dat de satire in deze verzen van gelijken aard is als de satire van het dierenepos. Gezegd wordt hier ook:

Van leugen wars, oprecht, sprak hij geen ijdele woorden;

't Mystieke Bà of Bè alleen men van hem hoorde.

Zoo wordt ook in Ysengrimus door den ezel Carcophas de wijsheid en geleerdheid van Joseph den ram geroemd boven de boerschheid van Ysengrimus, omdat Joseph B E B = bé ee bè, een drielettergrepig woord, kan spellen en Isengrimus niet eens nunc, een éénlettergrepig woord.

Zoo zouden deze verzen reeds een echo zijn van de taal en van de voorstelling van het dierenepos. Er is echter in ons gedicht een andere plaats, die een veel duidelijker taal spreekt; en het verwondert mij, dat ze hier werd voorbij gezien.

Sedulius laat namelijk den hond zeggen:

Zal een schaap u onder schijn van vrede

Verschalken als een vos met zijn doortrapte rede?

Niet alleen wordt hier de vos als het beeld van sluwheid en bedrog aangehaald, volgens de rol die hem in het dierenepos wordt toegedacht; maar wat van hem gezegd wordt zinspeelt op avonturen, die we in het latere dierenepos terugvinden: waarin de vos den vrede verkondigt om zijn slachtoffers beet te nemen. Aldus in Ysengrimus, in het avontuur van Reinaert met den haan Sprotinus, dien Reinaert tracht te overtuigen, dat de algemeene vrede is afgekondigd (v. 131-316). In Branche I-II van den Roman de Renart is dit het avontuur van Reinaert en de mees, aan wie hij den vredekus komt aanbieden. Ook in het Duitsche Isengrines Not, van Heinrich gezegd der Glichesaere, komt dit avontuur voor (177-216). En in onzen Van den Vos Reinaerde wordt Vos voorgesteld als een heremijt, die met

(1) Zoo door Manitius, o. et l.c.

[p. 19]

een vredebrief van den koning rondgaat, waardoor hij de dieren. en in 't bijzonder Cantecleer, tracht te verschalken (352-362), Ook in verband met andere dieren wordt hetzelfde verteld.

Nog treffender zinspelingen op andere voorbeelden van bedrog door den sluwen vos komen in een ander gedicht van Sedulius voor.

Hier volgt vooreerst de tekst, met de vertaling.

Quid mendosa tibi retulit vulpecula, pastor?

Fors eructavit quos bibit illa dolos?

An tetros vomuit carbones ore nigello?

Garrula gannivit subdola verba sonans?

Forsitan occlusis mortem tibi finxit ocellis,

Prandere quo superas arte valeret aves?

An rufa per mentum sub ovina veste latebat,

Ne quis eam noscat matris habere strophas?

An tortis pedibus giros contexuit illa,

Obliquos peragens cursibus illa cyclos?

Forsitan et vobis retulit quod limphida Mosa

Jam nullos pisces, nulla fluenta tenet?

Wat heeft de looze vos u, herder, wijsgemaakt?

Heeft hij de listen die hij inzwolg uitgebraakt?

Heeft hij uit zwarten muil het duister vuur gespogen
En u met gladde tong wat keffend voorgelogen?

Hing hij met de oogen toe misschien den doode uit,

Om vogels uit de lucht te maken tot zijn buit?

Was door een list de rosse in schapenvacht verscholen,
Die moeders knepen hield voor aller oog verholen?

Of was 't, dat hij met kromme beenen kringen dreef,

En in zijn loop gewrongen cirkelen beschreef?

Heeft hij u soms verhaald, dat 't heldere geklater
Der zuivere Maas geen visschen meer bevat, geen water?

In deze disticha schuilen de zinspelingen op reeds toen bekende dierenverhalen.

[p. 20]

De vos ‘die met zijn kromme beenen kringen drijft en in zijn loop gewrongen cirkels beschrijft’, herinnert aan den later in den Ysengrimus opgenomen zoogenaamden ‘Vexierlauf’ of plaagloop, in het avontuur van den vos en den boer met de hesp (L. 1), wat ook verhaald wordt in Br. V van den Roman de Renart en in Isengrines Not, van Heinrich gezegd der Glichessaere (449-498). Ook onze Reinaert zinspeelt er op wanneer Grimbert zijn oom tegen Yzengrim vóór Koning Nobel verdedigt:

Sint hoonedine van enen bake
Die vet was ende van goeder smake
Die ghi leit al in uw butseel
Doe Reinaert eeschede sijn deel (211 vlg.).

In dit avontuur tracht Reinaert een boer met een hesp te verschalken, door als afgemat, met hangende pooten, vóór hem even uit te loopen en allerlei kringen te beschrijven, tot de boer, om zich vlugger te kunnen bewegen en den vos te grijpen, eindelijk zijn hesp op den grond legt en Ysengrim, wien Reinaert de hesp had beloofd om hem te ontsnappen, met den buit weg is⁽¹⁾.

Behelzen de verzen, dat vos iemand wijsmaakt dat er geen visch, zelfs geen water meer is in de Maas, ook een zinspeling op een Reinaert-avontuur? Misschien wel, gelijk al het overige: Of is dit slechts een beeld van de verregaande onbeschaamdheid in het liegen?

De vos in schapenvacht herinnert aan de parabel uit het evangelie, al is het hier de wolf, die ook nog in het dierenepos in schapenvacht omgaat.

Zoo vinden wij bij Sedulius reeds in het midden der IX^e eeuw talrijke zinspelingen op avonturen die ons eerst uit het dierenepos zijn bekend. Zij zijn er het bewijs voor, dat deze avonturen reeds in dien tijd bestonden, niet slechts meer als dierensprookjes of dierenvertelsels, verspreid onder het volk, doch waarschijnlijk reeds in eenigen literairen vorm. Zij getuigen ook reeds voor een zekere kringvorming van het dierenverhaal, daar

(1) Bij de bespreking der bronnen van Izengrimus wijst de uitgever E. Voigt (Izengrimus, Halle, 1889, blz. LXXIX) ook op Sedulius Scotus: dit is de oudste vermelding.

[p. 21]

het hier om verschillende avonturen gaat, waarvan Reinaert de held is, en die zich om hem hebben gevormd. Het merkwaardige is zelfs, dat hier Reinaert reeds den wolf dreigt te verdringen, die later nog lang, en nog in Isengrimus, de hoofdpersoon is. Wij hebben bij Sedulius alleen met avonturen van den vos te doen en deze wordt in de plaats van den wolf reeds in schapenvacht gestoken.

Het komt mij voor, dat wij hier bij Sedulius een alleszins merkwaardig bewijs hebben voor het bestaan van dierenverhalen in dien tijd en voor de oudheid van ons dierenepos. In die enkele verzen toch wordt reeds gezinspeeld op sommige van de beroemdste, van de in ons dierenepos overal terugkeerende avonturen, die trouwens niet uit Aesopus, noch uit de klassieke fabelleer stammen. En het verwondert wel eenigszins, dat Sedulius niet meer als getuige wordt opgeroepen voor het bestaan van oude, autochtone dierenverhalen, bij de Germanen, in 't bijzonder bij de Franken.

Meestal vindt men, voor het bestaan van dierenverhalen, eenige voorbeelden aangehaald uit Latijnsche kronieken, van Gregorius van Tours en Fredegarius. Men kan ze in alle grootere literatuurgeschiedenissen⁽¹⁾, die handelen over het onderwerp, aantreffen. Wij hoeven er dus hier niet bij stil te staan. Bij sommige zou men echter reeds invloed van Aesopische fabelen kunnen vermoeden. Bepaald Germaansch is het volgende voorbeeld, dat zich bovendien, om één motief waarop de aandacht weinig wordt gevestigd, in het latere dierenepos inschakelt.

Zoo verhaalt Fredegarius, voortzetter van Gregorius van Tours, hoe bisschop Lesio van Mainz Theodorik II van Bourgondië, na zijn overwinning op zijn broeder Theodobert II van Austrasië, in 612, tot volharding in den strijd aanzette, door hem een ‘rustica fabula’, een volksvertelsel, voor te houden: ‘hoe de wolf, toen zijn jongen reeds begonnen op jacht te gaan, hen tot zich riep op een berg en hun zegde: zoover gij in alle richtingen van hier uit zien kunt, weet dat gij geen vrienden hebt, dan slechts enkelen van uw maagschap; volhardt dus in wat gij begonnen zijt’. Een bij het volk verspreide fabel was het, die de bisschop, waarschijnlijk niet volledig, aanhaalde;

(1) Zie b.v. G. Ehrismann, Gesch. der deutschen Literatur bis zum Ausgang des Mittelalters, München, 1918, I. Teil, blz. 366 vlg.

[p. 22]

en het merkwaardige is, dat hier de voorstelling der verwantschap die in ons dierenepos zulk een voorname rol speelt, reeds optreedt.

Wij mogen dan wel veronderstellen, dat er in het Lotharingische dierenverhalen waren verspreid, die Sedulius tot zijn gedicht kunnen hebben opgewekt.

Kende Sedulius ook het Germaansche heldenlied? En is zijn dierenverhaal er een humoristische parodie van? Misschien wel, al kunnen wij dit moeilijk bewijzen. Dat het zoo ongeveer de lengte heeft van een heldenlied, legt hier weinig gewicht in de schaal. Wat meer, dat het gebaad is in den elegeïschen, pathetischen, lyrischen toon, die het heldenlied van het klassieke verhaal onderscheidt. Ook dat het verhaal zelf betrekkelijk kort wordt gehouden en alleen in zijn hoogtepunten vastgelegd. Anderzijds maakt de dichter een kwistig gebruik van epitheta ornantia, die wel aan de klassieke poëzie schijnen ontleend, maar ook vaak aan de Germaansche beeldspraak herinneren: frondea, nivea, bicornis, en andere dergelijke zijn eerder klassiek; altipotens, cornigerus, altithonus en soortgelijke composita, hoewel eveneens klassiek gevormd, komen toch de Germaansche beeldspraak dichter nabij. Zou dan ten slotte toch het veelvuldig gebruik van zulke epitheta geen contaminatie zijn van het Germaansche lied?

Ook de variatie, de door de Germanen zoo geliefde stijlfiguur, waardoor op een begrip of een gedachte de volle nadruk wordt gelegd door opzettelijke herhaling in een anderen vorm, kan Sedulius' stijl hebben beïnvloed.

_**_*

Het werd reeds vaak betreurd, dat wij, van de Latijnsche gedichten, die in onze Nederlanden zijn ontstaan en die door hun onderwerp verband houden met de literatuur in de volkstaal, geen Nederlandsche vertaling bezitten, waardoor zij ook als een nationale erfenis konden worden aangevoeld. Wij hebben niets wat kan vergeleken worden met Paul von Winterfeld's Deutsche Dichter des lateinischen Mittelalters. Hierdoor kunnen de ontwikkelden in Duitschland toch ook eenigszins kennis maken met zoovele merkwaardige gedichten in het Latijn uit de Duitsche Middeleeuwen.

[p. 23]

Daarom heb ik het aangedurfd hier een eerste proeve te leveren van zulk een gedicht, dat, hoewel in het Latijn gesteld, toch, zooals wij voldoende hebben aangetoond, door het onderwerp tot de letterkunde der Nederlanden behoort. Ik vlei mij niet met de hoop er volkomen in geslaagd te zijn overal de juiste beteekenis te treffen. Sedulius, evenals de meeste van onze Latijnsche dichters uit de Middeleeuwen, schrijft wel voldoende klassiek, doch niet altijd zeer duidelijk Latijn.Men moet wel eens naar de bedoeling raden. Toch heb ik mij geen al te groote vrijheid veroorloofd: wat ik hier lever is geen omwerking, geen navertelling, maar een vertaling. De noodzakelijkheid van het rijm en van het rhythme moge wel nu en dan een of ander min of meer overbodig woord onvertaald hebben gelaten of tot een of ander, trouwens door het verband ingegeven, trekje meer genoodzaakt. Ik heb er mij echter op toegelegd, niet al te vrij te werk te gaan, om mij niet te zeer van den geest van het oorspronkelijke te verwijderen. Zoodat men hier het gedicht heeft zoo ongeveer als het luidt in 't Latijn.

Ik wil ook geen aanspraak maken op eenig dichterschap. Ik stel er mij mee tevreden, dat het vers correct en de rijmen goed zijn. Zou deze eerste proeve bijval vinden, dan zal ik mij, in mijn vrije oogenblikken, ter ontspanning, nog aan andere vertalingen wagen, die voor onze literatuur van nog grooter belang kunnen zijn.

[p. 24]

De quodam verbece a cane discerpto,
a Sedulio Scoto⁽¹⁾.

Cum deus altipotens animalia condidit orbis,

Quae mare, quae tellus, quae tenet atque polus:

Multo multones tunc multiplicavit honore,

Inter balantes fecit eosque duces.

Tegmine lanigero vestivit conditor almus,

Induit ex crasso corporis hosque peplo,

Cornibus et curvis frontes armavit aduncas:

Contra cornigeros bella superba gerant;

Naribus in geminis sparsit viresque superbas,

Flatibus in multis multiplicavit eas.

Mitis simplicitas sed cornibus insita sacris,

Toxica nec lacerant hosque venena pios:

Unde mihi, fateor, horum dilectio crevit,

Crevit amor pepli, pinguis et umbilici.

Juro per hos digitos, quod in hoc non mentior umquam:

Tales quod cupio, diligo, semper amo;

Nec Lethes fluvius sacrum delebit amorem:

Os quod proloquitur, conscia mens perhibet.

Nostri versiculi hos laudant hosque salutant.

Nec falsum dico, scis velut, alme pater.

Nam vestri nobis furvos clementia furvis

Multones tribuit, saepe dedit niveos.

Quorum qui fuerat formosior ac mage pinguis,

Heu quam crudeli morte peremptus obit.

Egregii pecoris custos praeclarior ipse,

Ulli nec parilis nec similisque fuit;

Cornibus et rigidis excelluit alma potestas

Omnes cornigeros candidulosque greges;

Vellere qui niveo niveisque micabat ocellis,

Fortis et in pugna victor inormis erat.

Hunc Aries caeli casto dilexit amore,

(1) M G H Poetae latini tomus III. Berlin, Weidmann 1896.

[p. 25]

Van eenen hamel die door een hond werd verscheurd,
door Sedulius Scotus.

Toen de oppermachtige God der wereld dieren schiep,

Die leven door het ruim, op de aarde of in het diep,

Heeft Hij de hamels rijk met hoogere eer omgeven,
En hen tot leiders van het blatend volk verheven.

De Schepper heeft hen met een wollen vacht bedekt

En hun uit 't eigen vet een prachtigen rok verstrekt.

Hij wilde 't bolle hoofd met kromme hoorns versieren,
Om met 't gehoornd geslacht in kamp te zegevieren.

In ieder neusgat spreidde Hij de fiere kracht,

Die Hij in veel gesnuif tot voller groei nog bracht.

Zachte eenvoud echter zou de heilige hoorns betoomen;
Geen gift of geen venijn verscheuren deze vromen⁽¹⁾.

Zoo steeg, 'k beken 't, in mij de vriendschap voor hen op,

De liefde voor dien rok, dien vetten buik, ten top.

Bij deze vingeren zweer 'k: 'k heb nooit hierin gelogen,
'k Bemin hen, 'k heb hen lief; die wensch wordt nooit bedrogen.

Die heilige liefde ontrukt mij nimmer Lethe's vloed:

Wat hier de mond verklaart getuigt 't bewust gemoed.

Zij zijn het, die mijn vers wil groeten en lofprijzen.
Dat 'k waarheid spreek, moet 'k U, Hoogwaarde, niet bewijzen.

Uw mildheid schonk mij, zwarten, menigen zwarten ram;

Maar sneeuwwitte eveneens, die 'k vaak van U bekwam.

De sierlijkste onder hen, de vetste van hen allen,
Ah! door hoe wreeden dood gemaaid is hij gevallen!

Der keurige kudde gids, voortreffelijker zelf,

Had hij zijn weerga niet beneên dit stergewelf.

In stevige horens stak zijn waardige kracht ver boven
Alle gehoornde en blanke kudden onzer hoven.

Hoog glansde 't wit der vacht, hoog 't wit der oogen blonk;

Zijn moed hem in den strijd den machtigen zege schonk.

Voor hem ging 's hemels Ram in kuische liefde blaken,

(1) Beteekent niet meer dan: dat zij zacht en eenvoudig zijn en er geen bedrog in hen is. Het schaap, de ram, is het offerdier (heilige hoorns) en het symbool van eenvoud en oprechtheid.

[p. 26]

 

Consortem regni hunc voluitque sui,

 

Hunc Lucina potens niveo pro tegmine clarum

 

Sidus in excelsis ponere caelicolis,

35

(Namque ferunt Lunam lanarum vellus amasse,

 

Pan deus Arcadiae vellere lusit eam),

 

Hunc meus arsit amor - nam nec mihi cornea fibra.

 

Quis, nisi stultus, enim, qui nec amaret eum?

 

Et, quae nulla negat, vestri clementia dives

40

Mox donare decus hoc mihi disposuit;

 

Sed fortuna bonis semper contraria rebus

 

Tytiron eripuit tum mihi heu misero.

 

Quidam latro fuit nequam de gente Goliae,

 

Aethiopum similis, Cacus et arte malus,

45

Terribilis forma, vultu piceusque maligno,

 

Asper erat factis, asper et eloquiis:

 

Te, pie multo, tulit, manibus traxitque nefandis

 

Per multos tribulos, heu nefas, o miserum.

 

Tu multum fueras mitis multumque serenus,

50

Infelix multo, multa per arva volans.

 

Vis rabiosa canum furem conspexit euntem

 

Ferri, cornigerum magnanimumque ducem;

 

Mox animosa cohors saltus dedit ipsa salaces:

 

Ingens fit strepitus, fit sonus atque fragor;

55

Oribus et rapidis furem furtumque requirit:

 

Frondea silva latrat, personat omne nemus.

 

 

 

Quid moror in verbis? mitis heu multo tenetur;

 

Fur fugit in tenebris ocior ille nothis.

 

Multo relictus erat solus multumque pugnabat,

60

Cornibus ille minax vulnera multa dedit:

 

Obstupuere canes victi multone bicorni

 

Atque leoninam rentur adesse feram.

 

Omnes econtra latrabant ore canino;

 

Ille sed egregius fulserat ore pio.

65

‘Quis furor in vestris consurgit cordibus?’ inquit

 

‘Gnoscite me famulum praesulis Hartgarii.

 

Non sum latro malus, non sum furunculus ille,

 

Sed sum multo pius, dux gregis eximius.

 

Si vos oblectet hostem superare tyrannum,

[p. 27]

 

Om hem tot deelgenoot van 't eigen rijk te maken.

 

Lucina wilde hem, om 't sneeuwig kleed, omhoog

 

Verheffen, heldere star, met haar ten hemelboog.

35

Want Luna houdt van wollen vachten, naar wij lazen:

 

Arcadie's god, Pan, kon haar met een vacht verdwazen.

 

Voor hem brandde ik in liefde: ik heb geen hoornen hart!

 

Wie hem niet had bemind, hem waâr de zin verward!

 

Uw mildheid, die niets weigert, had U aangedreven

40

Om in haar rijkdom mij dat sierstuk eens te geven.

 

Maar het vijandig Lot, dat 't goede steeds verdrukt,

 

Heeft mij tot mijne smart toen Tytiros ontrukt!

 

Een dief, uit Goliath's geslacht der ongodisten,

 

Een Ethiopiër, een Cacus snood van listen,

45

Schrikbarend van gestalt, 't boos aanzicht zwart als pek;

 

Een woestling in de daad, een woestling in 't gesprek:

 

Hij roofde u, vrome ram, en met zijn vuige handen

 

Sleurde u, rampzalige, door veel struikgewas, o schande!

 

Gij waart zeer vreedzaam, waart zeer zacht en zeer sereen,

50

Rampspoedige, op die vlucht door vele velden heen.

 

Het razend rot der honden zag den dief zich roeren,

 

Zag den gehoornden, den grootmoedigen gids ontvoeren.

 

Dra sprong de vurige troep hun woelig op het spoor:

 

Een woest geschreeuw rees op; lawaai verscheurde 't oor.

55

Zij zocht met gulzigen muil 't geroofde met den roover,

 

Daar bast heel 't schaûwig woud, weergalmt heel 't dichte loover.

 

Doch waarom talm 'k? De zachte hamel wordt gevat;

 

De snellere dief ontkomt langs 't schemerdonker pad.

 

De ram bleef eenzaam daar; zeer koen streed hij in 't ronde;

60

Hij dreigde met zijn hoorns en stiet hun vele wonden.

 

Verbaasd, hoe een tweehoornge ram hen zoo verslaat,

 

De honden meenen: 't is een leeuw die vóór hen staat.

 

Zij blaffen op hem toe uit volle hondenmuilen,

 

Maar heerlijk-schittrend hij sprak vriendlijk in dit huilen:

65

Waarom die woede, die u stijgt in 't hart? Wat vecht

 

Gij tegen mij? Weet dan: 'k ben bisschop Hartgar's knecht

 

Geen booze roover ben 'k, geen dief; maar kuddeweider.

 

Ik ben een goede ram, en een voortreflijk leider.

 

Behaagt u 't vangen van een trotschen dwingeland,

[p. 28]

70

Proximus ecce fugit fur: teneamus eum.

 

Sin autem rabies vestri raucusque latratus

 

In me tranquillum bella cruenta ciet:

 

(Per caput hoc iuro, per cornua perque superbam

 

Hanc frontem vobis) praemia digna feram.’

75

His dictis subito permulsit corda ferarum:

 

Pax fieri coepit binaque pars resilit;

 

Unus sed fuerat veluti latrator Anubes,

 

Cui canus inferni Cerberus ater avus,

 

Gutture qui triplici cervos agitare fugaces

80

Informesque ursos arte solebat avi.

 

Is, cum conspiceret rabidum genus esse quietum,

 

Dentibus infremuit hirtaque colla tumet;

 

‘En vos’ inquit ‘ovis ficto sub nomine pacis

 

Ceu vulpes ludit subdola verba sonans?

85

Hic fur est nequam, furis comes atque malignus:

 

Idciro bini frondea tecta petunt.

 

Causa mali tanti (testor) hic solus habetur,

 

Qui pacem verbis, fronte facitque minas’.

 

Tunc os falsidici vibratis cornibus ingens

 

 

90

Multo ferit, dentes fregerat atque duos,

 

Insuper et frontem contrivit fronte caninam

 

Et victor fieret, proelia ni fugeret:

 

Nam praeceps volitat quasi victor hoste relicto,

 

Cursitat incautus simpliciterque fugit.

95

Incidit in tribulos posthaec sentesque malignos,

 

Aspris inhaesit heu pius ille locis;

 

Tum mox a tergo maledictus Cerberus instat,

 

Ore cruentato vulnera saeva dedit.

 

Labitur exanimis multo (mirabile visu)

100

Irrorans vepres sanguine purpureo:

 

Fleverunt Nymphae, sonuerunt omnia silvae

 

Balantumque greges ingemuere nefas,

 

Multonem niveum tu, candida Luna bicornis,

 

Luxisti merito, fles Ariesque poli.

 

 

105

Iustus quid meruit, simplex, sine fraude maligna?

 

Munera nec Bachi, non sinceramque bibit,

 

Non hunc ebrietas deflexit tramite recti,

[p. 29]

70

Hier dichtbij vlucht de dief: komt, legt op hem de hand!

 

Maar wil uw dolle toorn en uw verwoede blaffen

 

Mij, zachtgezinden, leed en bloedigen strijd verschaffen,

 

Ik zweer het bij mijn kop, mijn hoorns, mijn hoofd zoo fier,

 

Niet zonder 't u betaald te zetten ga 'k van hier!’

75

Zoo sprekend paaide hij het hart dier woestelingen.

 

Reeds kwam er vrede, als beide kampen scheiden gingen.

 

Een blaffer was er, als Anubes, uit 't geslacht

 

Van d'ouden Cerberus der hel, zwart als de nacht,

 

Die met drievoudigen muil de schuchtere herten kwellen

80

En logge beren kon, met kunsten uit de helle.

 

Toen deze zag, dat 't woeste rot zich rustig hield,

 

Zoo knarsetandde en zwol zijn ruigen nek de fielt.

 

‘Wat!’ riep hij, ‘zou een schaap u onder schijn van vrede

 

Verschalken als een vos met zijn doortrapte rede!

85

Hij is de vuige dief, gezel van dief, rabaut,

 

Waarom zij beiden zijn gevlucht in 't schaûwig woud.

 

Geloof me, deze alleen is oorzaak van al 't kwade,

 

Wiens mond spreekt vrede, maar wiens hoorns bedrog verraden.’

 

Toen met gevelden hoorn trof hij den loggen snuit

90

Van dezen valschaard en stiet hem twee tanden uit,

 

Terwijl hij met zijn kop den hondschen kop rammeide.

 

Hij had gewonnen, was hij niet uit 't veld gescheiden.

 

Hij vliegt vooruit, een overwinnaar na den slag;

 

Rent achtloos weg, vlucht argloos heen zooveel hij mag.

95

Hij struikelt over distels en door schichtge struiken,

 

En bleef, de goede, o wee! in ruige stekels stuiken.

 

De helsche Cerberus valt hem nu in den rug

 

En met zijn bloedigen muil bestookt hem wreed en stug.

 

De ram viel levenloos, o wonder aan te schouwen!

100

Om met zijn purper bloed de stekels te bedauwen.

 

De Nymphen weenden; heel het woud weerklonk van 't wee;

 

Der blaters kudden jammerden om 't schelmstuk mee.

 

Gij, blanke, dubbelhoornge Maan, terecht beweendet

 

Den sneeuwgen ram, en gij, o Hemelsram, gij steendet!

105

Waar had de oprechte, de argelooze dit verdiend,

 

Die Bacchus' sap nooit dronk, den klaren wijn ontziend?

 

Hem deed geen dronkenschap van 't rechte pad ooit wijken,

[p. 30]

 

Non epulae regum nec procerumque dapes:

 

Illi pastus erat sollemnicus herba per agros

110

Ac dulcem potum limphida Mosa dabat;

 

Non ostri vestes rubei cupiebat avarus,

 

Sed contentus erat pellicia tunica;

 

Nonque superbus equo lustrabat amoena virecta,

 

Sed propriis pedibus rite migrabat iter;

115

Non mendosus erat nec inania verba loquutus:

 

Baa seu béé mystica verba dabat.

 

Agnus ut altithronus pro peccatoribus acrem

 

Gustavit mortem filius ipse dei:

 

Carpens mortis iter canibus laceratus iniquis

120

Pro latrone malo sic, pie multo, peris.

 

Quomodo pro Isaac aries sacer hostia factus:

 

Sic tu pro misero victima grata manes.

 

O pietas domini clemens ac larga potestas,

 

Qui non vult homines morte perire mala:

 

 

125

Dextra superna dei latronem salvat iniquum,

 

Olim quae cuidam mox cruce praestat opem.

 

Grates fer domino, nequam male perfide latro,

 

Dic cum psalmista talia verba miser:

 

‘Dextera me domini tunc exaltavit Olimpi:

130

Vivam, non moriar, facta deique canam.

 

Me castigavit castigans alma potestas,

 

Tradidit haut morti me rapuitque neci.’

Epitaphium.

Tu, bone multo, vale, nivei gregis inclite ductor,

Heu quia nec vivum te meus hortus habet.

Forsan, amice, tibi fieret calidumque lavacrum,

Non alia causa, iure sed hospitii;

Ipse ministrassem devoto pectore limphas

Cornigero capiti, calcibus atque tuis.

Te (fateor) cupii; viduam matremque cupisco,

Fratres atque tuos semper amabo. Vale.

[p. 31]

 

Geen disch van koningen, geen tafel ooit van rijken.

 

Hij had geen ander feestlijk voedsel dan het gras,

110

Daar 't water van de Maas zijn zoetste drinken was.

 

Hij wilde niet begeerig zich in 't purper kleeden,

 

Maar was ten volle met zijn vachten rok tevreden.

 

Niet hoog te paard trok hij door 't lieflijk groenend land,

 

Maar zwierf de wegen af te voet naar eigen trant.

115

Van leugen wars, sprak hij ook nimmer ijdele woorden;

 

't Mystieke Bà of Bë alleen men van hem hoorde.

 

Zooals voor zondaars ook het Lam ten hoogen troon

 

Den bitteren dood eens heeft gesmaakt, Gods eigen Zoon!

 

Den weg ten dood begaand, verscheurd door snoode honden,

120

Hebt gij, vroom schaap, uw eind' voor eenen boef gevonden.

 

Zooals de heilige ram voor Izak werd geslacht,

 

Zoo werdt gij voor een schurk ten offerdood gebracht.

 

o Milde goedheid, onuitputbre macht des Heeren,

 

Die slechts wenscht van den mensch den snooden dood te weren.

125

Gods hooge hand verlost den roover, nog zoo snood,

 

Die eens den zulken hielp door 't kruishout in zijn nood.

 

Wees dankbaar uwen Heer, o snoode, ontrouwe roover;

 

Laat u met den psalmist Hem in de woorden over:

 

‘De rechter van Olympos' Heer heeft mij verhoogd;

130

'k Zal leven; 'k zing Hem lof, die mij in 't leven doogt.

 

Zijn algenadige macht kastijdend mij kastijdde,

 

Die mij niet sterven deed, maar van den dood bevrijdde.’

Grafschrift.

o Goede ram, o puike leider van de kudde, ade!

Dat u mijn hof niet levend hebben mocht, o wee!

Een warm bad wellicht, vriend, wachtte uw vermoeide leden,
Om 't recht der gastvrijheid en om geen andere reden.

Ik maakte zelf met eigen hand het water daar

Voor uw gehoornde hoofd en voor uw hoeven klaar.

Ik had u lief; nog lief 'k uw weduwe en uw moeder;
'k Bemin uw broeders steeds. Vaarwel, o goede hoeder!