Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1942

[p. 651]

Biographische gegevens over Jacob Rosant
Schrijver van
De Evangelische Triomphwagen⁽¹⁾
Door Dr. Theo Luyckx

Bij het naslaan van de werken van Van Heussen⁽²⁾, den bekenden kerkhistoricus uit Noord-Nederland van het einde der 17^e- begin 18^e eeuw, werd in zijn beschrijving van het Haarlemsche bisdom onze aandacht getrokken op een zekeren Jacobus Rosant, die omstreeks het midden van de 17^e eeuw als katholiek priester in onderscheiden parochies van Noord-Holland werkzaam was.

Wijlen Professor J. Vercoullie nu heeft in de ‘Biographie Nationale’⁽³⁾ zijn aandacht verleend aan een dichter J. Rosant, van wien hij beweert dat over hem niets anders geweten is dan

(1) Wij zijn voor dit opstel veel verschuldigd aan den E.P.A. Seeldrayers S.J., bibliothecaris van het Ruusbroec-Genootschap. Hij maakte ons op het problema attent en verschafte ons hieromtrent vele inlichtingen, waarvoor wij hem ten zeerste dank zeggen.

(2) Werd te 's Gravenhage op 26 Januari 1654 geboren. In 1678 promoveerde hij te Leuven tot licentiaat in de theologie en werd dan pastoor op de Hooigracht te Leiden. Na 1704 werd hij vicaris-generaal van het aartsbisdom Utrecht. Hij werd als hoofd van het Jansenisme in Nederland aangezien.
Zijn twee voornaamste werken zijn:

(1)

de ‘Batavia Sacra’, verschenen te Leiden in 1714, en in 1726 met aanvullingen in het Nederlandsch vertaald door Van Rijn;

(2)

de meer uitgebreide: ‘Historia episcopatuum foederati Belgii’, verschenen te Leiden in 1719. Uitgaven van dit werk, voorzien van nieuwe titels, kwamen uit in 1733 en in 1755.

Zie over hem verder in: W. Moll: Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, 1^e deel, 1864, bl. XXII-XXIV.

(3) Biographie Nationale, 20^e deel, bl. 98-99.

[p. 652]

dat hij in 1654 een dichtbundeltje liet verschijnen⁽¹⁾, getiteld: ‘De Evangelische Triumphwagen’⁽²⁾. Bijzonderheden, die Vercoullie over dezen dichter achterhaalde - en het zijn er zeer weinig - kon hij uitsluitend uit het boekje zelf zamelen⁽³⁾.

Ons is het echter gelukt vast te stellen dat de Rosant bij Van Heussen en de Rosant van prof. Vercoullie een en dezelfde persoon zijn. Wij slaagden er tevens in biographische gegevens op te delven, die zijn krachtige aktiviteit als katholiek priester in een door de Hervorming veroverd gebied van Noord-Holland in het licht stellen.

Uit een citaat van de ‘Batavia Sacra’⁽⁴⁾ van Van Heussen blijkt vooreerst dat de priester Rosant, dien wij aktief in verspreide dorpjes van Noord-Holland werkzaam zien, wel degelijk de schrijver is van den ‘Evangelischen Triumphwagen’. De tekst luidt:

‘Exinde in loco quem Kalf⁽⁵⁾, id est Vitulum vocant,

(1) J. Vercoullie zegt inderdaad: ‘Tout ce qu'on sait de lui, c'est qu'il publia un volume de poésies religieuses, intitulé de Evangelische Triumphwagen.’ (o.c. bl. 98).

(2) Het door ons geraadpleegde exemplaar berust op het Ruusbroec-Genootschap, Prinsstraat 17, Antwerpen.
De volledige titel luidt: ‘De Evangelische Triumphwagen; // Bij de welke de treffelijke Daden //, Des Koninkx der glorie, Warelijk, // klarelijk, en minnelijk van sijn Catholijke onderdanen geleesen, gesongen, en // gemediteert worden, // Op alle Evangelien des geheelen Jaars. // Gemaakt door Jacob Rosant // t' Antwerpen. // Hendrik Aertssens, boekverkooper. M.D.C.L.I.V.’.
(Formaat: 10 cm. × 26 cm.; Aantal bladzijden: 472. Omslag in perkament zonder versiering. Op den rug: J. Rosant - De Evangelische Triumphwagen - Antwerpen, 1654).

(3) Uit de inleiding op zijn werk is inderdaad op te maken dat hij priester is en er in zijn jeugd aan gedacht had een ‘Concordia der vier Evangelisten’ op te stellen; doch daarna had hij vernomen dat dit werk reeds was uitgevoerd door Cornelius Janssenius, eersten bisschop van Gent, die in 1549 zijn ‘Concordia evangelica et ejusdem Concordiae ratio IV Evangelistarum’ beëindigde.

(4) Het door ons geraadpleegde exemplaar berustte vóór Mei 1940 op de Universiteitsbibliotheek te Leuven. Ook het Ruusbroec-Genootschap bezit een exemplaar.

(5) Het Kalf: is een buurtschap in Noord-Holland, waartoe thans ook de Katholieken van Wijde Wormer behooren.

[p. 653]

Oratorium extruxit R.D. Mr. Rosant, Sac. Theol. Bacc. Form., antea Pastor in Rijp⁽¹⁾ et Graft⁽²⁾, pagis sibi contiguis.

Cum autem hic plebi Catholicae per Vitulum dispersae aliquot annis deserviisset, obiit Pastor ibidem 6 Mayi anno 1665.

Librum edidit Rosantius vernaculum, d'Evangelische Triumph-wagen, typis Antw. anno 1654, approbatum a librorum Censore I.S.S.T.L. In praeloquio ad Pastores et oves, prodit libri titulum ad currum Ezechielis Prophetae alludere. Ipsi autem hymni continent ea quae IV Evangelistae referunt, servato ordine Corn. Jansenii, Gandensis Episcopi, in “Concordia Evang.” Ita Dominus Jacobus Regis gloriae illustria facta (ut libri Titulus et Praefatio loquuntur) promulgat, fidelesque ad laudes ejus incitat.’⁽³⁾.

Uit dezen tekst blijkt dus duidelijk dat de Jacob Rosant, die achtereenvolgens als katholiek priester werkzaam was in de dorpjes Het Kalf, Graft, en Rijp de opsteller is van den ‘Evan gelischen Triumphwagen’, en dat hij op 6 Mei 1665 overleed.

Is dit eenmaal vastgesteld, dan blijkt mogelijk heel wat meer biografische gegevens over zijn persoon bijeen te brengen, dan de loutere vaststelling dat hij het genoemde geestelijk dichtbundeltje liet verschijnen.

Van het eerste optreden van Jacob Rosant in Noord-Hollandsche dorpen hooren wij in Juni 1633, naar aanleiding van de verdeeling van het te uitgebreide herdersgebied van pastoor Meerius. In 1622 was deze aangesteld als herder over dertien dorpen en buurten, o.a. ook Hoogwoud. Reeds in 1631 ver-

(1) De Rijp: gemeente in Noord-Holland. In 1937 telde zij 1350 inwoners, waarvan 45% Protestanten en 41% Katholieken.

(2) Graft: gemeente in Noord-Holland, ten westen van Rijp. In 1935 telde zij 1150 inwoners, waarvan 44% Nederlandsche Hervormden, 10% Doopsgezinden en 32% Katholieken. Nu behooren de Katholieken nog tot de parochie van Rijp.

(3) In: ‘Batavia Sacra’, 2^e deel, blz. 390, 1^e kolom.
Het tweede werk van Van Heussen: ‘Historia episcopatuum foederati Belgii’ (uitgave van 1733, blz. 69) geeft nagenoeg denzelfden tekst doch verwijst voor het bedoelde werk in de volkstaal van Rosant naar de ‘Batavia Sacra’, blz. 390. Hier werd echter een vergissing begaan nopens den sterfdatum van Jacob Rosant, als hij zegt ‘obiit Pastor ibidem 6 Maii Anno 1655’ Latere visitaties zullen 't bewijs leveren dat Rosant na 1655 nog werkzaam was in het buurtschap Het Kalf.

[p. 654]

langden de kerkvoogden van Haarlem een eigen pastoor te Hoogwoud⁽¹⁾. Het kapittel van Haarlem zond als eersten priester naar Hoogwoud Jacob Rosant, die juist uit Leuven kwam, na voltrokken studies aldaar in het Adrianus VI-college, en die blijkbaar vol ijver zijn taak op zich nam⁽²⁾.

Aan den wellicht voortvarenden jongen priester werd door pastoor Meerius, die de meerderheid der parochianen op zijn hand had, geen vriendelijke ontvangst voorbereid, wellicht wegens materieele benadeeling. Op de visitatie van 3^e September 1633 te Hoogwoud onderwierpen bepaalde aanhangers van Meerius zich en aanvaarden Jacob Rosant⁽³⁾, doch de spanning was er niet geringer om geworden. Op 30^e Juni 1634 kwam deze ‘causa Hoochtwoudana’ vóór het Haarlemsche kapittel; Jacob Rosant verklaarde er, dat hij de parochianen van Hoogwoud tegen zich had, doch wel hoopte ze terug te winnen indien de overheid wilde verklaren dat hij zulks in haar opdracht moest trachten te doen, doch tevens dat hij bereid was, mits haar goedvinden, zijn arbeidsveld naar elders te verleggen. Op het kapittel werd dan besloten hem naar Wieringen, gansch in 't Noorden van Noord-Holland te sturen⁽⁴⁾.

Niettegenstaande deze moeilijkheden zal Jacob Rosant als geestdriftig jong priester een belangrijke werkzaamheid aan

(1) M.P.R. Droog: Visitatiereizen in Noord-Nederland, in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, 33^e deel, blz. 363-365.

(2) ‘Hoochtwouden submissus est D. Rosandus, qui emendatus est a Praeposito ob pietatem, diligentiam et modestiam; periculum facturus est pro residentia. Venit iste Dominus Lovanio ex collegio Adriani VI.’ Uit de akten van het Haarlemsche Kapittel, 1633, artikel 8, in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, 2^e deel, blz. 142.

(3) ‘Hoogtwouder Weere; Jacob Claessen Blocker, Kerkvoogt, Pieter Pieterse, Dirk Wijbrantse submisserunt se superioribus ad habendum Rosant.’ - Visitatio Hoogtwoudana van 3 September 1633, in: Bijdragen.... Bisdom Haarlem, 33^e deel, blz. 378.

(4) ‘In causa Hoogtwoudana auditus est D. Roosant, exponens quod paulatim animi fidelium ipsi commissorum, istic magis ab eo alienentur, et, licet speret se posse illos lucrari si declaretur voluntas superiorum esse quod ab illis acceptetur: se tamen resignare in voluntatem Decani et Capituli nogotium, et si placeat ipsum, amotum inde, alibi constituere, paratum esse. Itaque visum fuit, ipsum inde evocare et mittere ad Wieringhanos, qui jam intellexerunt spem sibi ablatam recipiendi M. Florentium.’
Uit de Akten van het Haarlemsche kapittel, in: Bijdragen.... bisdom Haarlem, 2^e deel, blz. 143.

[p. 655]

den dag blijven leggen. Hoogwoud moet hij al op 19 October 1633 hebben verlaten, want op dien datum treffen wij hem aan te Jisp⁽¹⁾, waar hij eveneens als eerste pastoor in een na de Hervorming nieuw opgerichte parochie optrad⁽²⁾. Dit wijst ongetwijfeld op de baanbrekende rol van Rosant in de organisatie van nieuwe katholieke parochies in het voor de Reformatie gewonnen Noord-Holland. Te Jisp alweer heeft hij wellicht te grooten ijver ontwikkeld, want hier wordt hij door de Protestanten buitengezet⁽³⁾. Hij moet er echter stellig bedrijvig gebleven zijn tot 9 April 1636⁽⁴⁾.

Op 28 Januari 1637⁽⁵⁾ moet zijn beslist geworden Jacob Rosant als zendeling naar Friesland te sturen, aan welk voornemen evenwel geen gevolg schijnt te zijn gegeven. Immers in 1638 zien wij hem reeds aan het werk als pastoor te Rijp en te Graft, zooals een kerkelijke visitatie⁽⁶⁾ van dezen datum laat uitmaken. Verschillende jaren moet hij op deze plaatsen als

(1) Jisp: aan het N. Hollandskanaal, ten Westen van Purmerend. In 1935 telde het 700 inwoners, waaronder 80% Protestanten en 7% Katholieken.

(2) 19^e October 1633: ‘Jispae datus primus ordinarius residens D. Jac. Rosant.’
Tabula chronologica episcopatus et ecclesiae cathedralis Harlemensis...., in: Bijdragen.... Bisdom Haarlem, blz. 349.

(3) Van Heussen (Historia episcopatuum foederati Belgii, uitgave 1733, 2^e deel, blz. 67) zegt onder het dorpje Jisp: ‘Jacobum Rosant, Sac. Theol. Bacc, inde per heterodoxos proscriptum, secundus eam curavit Joachimus Pieck.’
De visitator van einde Augustus 1656, die alsdan te Kalf Jacob Rosant bedrijvig vindt, vermeldt dat deze uit Jisp voor de ketters is moeten gaan vluchten: ‘Calfii Jacobus Rosant, Gispa, antehac proscriptus ab Haereticis.’, in: Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, XI deel, blz. 57, Utrecht, 1883.

(4) 9^e April 1636: ‘In Jispa operatur D. Roosantius’. - Uit de Akten van het Haarlemsche kapittel, Dekenaat Purmerend, in: Bijdragen.... bisdom Haarlem, 7^e deel, blz. 167.

(5) 28^e Januari 1637: ‘Placuit ut Rosandius mittatur in Frisiam loco Plaet’. - J.J. Graef: Het Archief van het Oud-Kapittel van Haarlem. Hoe bijeengekomen en hoe bewaard?, in: Bijdragen.... bisdom Haarlem, 38^e deel, blz. 316.

(6) De ‘Descriptio status in quo anno 1638 erat religio catholica in Hollandia’, opgemaakt na een visitatiereis door Jacobus de la Torre, geeft als pastoor op in Rijp: ‘In Rijp Jacobus de Roosant, S.T.B.’, in: Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, 12^e deel, bijdragen, 1884.

[p. 656]

pastoor hebben gestaan, ofschoon van zijn werkzaamheid aldaar geen sporen zijn bewaard gebleven.

Omstreeks het jaar 1650, of wat later, heeft hij als laatste werkterrein, waarop hij zal verblijven tot aan zijn dood, de buurtschap Het Kalf⁽¹⁾ gekozen. Nogmaals treedt hij hier als eerste pastoor op. Dit gebied werd vóór Jacob Rosant bewerkt door een zekeren Meester François, dien men gewoonlijk, wellicht omdat hij Franciskaan was, Pater Francis noemde. In dezen tijd, toen het Katholicisme door de Protestanten die aldaar de overhand hadden, hardnekkig vervolgd werd, had hij zich schuil gehouden te Purmerend⁽²⁾, en kwam vandaar in 't geheim de Mis opdragen, doopen en zieken bedienen. Hij is dan ook vóór Jacob Rosant den grondlegger te noemen van de nu nog bestaande parochie der H. Maria-Magdalena aan de Westzijde van Zaandam of Het Kalf. Jacob Rosant werd echter de eerste pastoor na hare stichting⁽³⁾. Dus evenals te Hoogwoud en te Jisp, werd ook te Het Kalf Jacob Rosant de oprichter van een nieuwe katholieke parochie in een door de Hervorming veroverd gebied. Hier werd hij niet alleen de bouwer van een katholieke kerk⁽⁴⁾, doch zag er ook tot heil van zijn parochianen, in 1654, zijn geestelijken dichtbundel ‘De Evangelische Triumphwagen’ in druk verschijnen.

Hij stierf aldaar op 6^en Mei 1665⁽⁵⁾.

_**_*

Wij meenen hiermede te hebben aangetoond dat Jacob Rosant, van wien Prof. J. Vercoullie enkel het dichtbundeltje met geestelijke liederen ‘De Evangelische Triumphwagen’ kende, inderdaad dezelfde persoon was als hij, van wien men

(1) Zie hiervoor boven.

(2) ‘Post innovatum Regimen, sub ferventi persecutionis aestu, ad tractum hunc primus e vicina Purmerenda excurrit, R.D. Mr. Franciscus.’ - Van Heussen: Historia episcopatuum foederati Belgii, uitgave 1733, 2^e deel, blz. 69.

(3) ‘De parochie van de H. Maria-Magdalena te West-Zaandam’, in: Bijdragen.... bisdom Haarlem, 1^e deel, blz. 117.

(4) ‘Exinde in loco quem “Kalf”, id est Vitulum, vocant, oratorium extruxit, R.D. Mr. Rosant.’ - Van Heussen: Batavia Sacra, 2^e deel, blz. 390.

(5) ‘obiit Pastor (Rosant) ibidem 6 Maji anno 1665.’ - Van Heussen ‘Batavia Sacra’, 2^e deel, blz. 390.

[p. 657]

aan de hand van de onderscheidene hier aangehaalde feiten een bondige levensbeschrijving kan schetsen.

Jacob Rosant is een vurig katholiek priester der Contra-Reformatie geweest, die, te Leuven opgeleid, een ijverige rol speelde bij de herinrichting van het katholieke leven in verschillende door de Hervorming ingelijfde dorpen en buurtschappen van Noord-Holland.

Of hij van geboorte Noord- of Zuid-Nederlander was, kan moeilijk uitgemaakt worden. In elk geval heeft hij betrekkingen gehad met Zuid-Nederland; hier ontving hij zijn opleiding tot priester, hier nl. te Antwerpen, verscheen ook zijn dichtbundeltje.

Hij staat achtereenvolgens aangegeven als eerste pastoor: in 1633 te Hoogwoud en te Jisp. In 1638 fungeert hij als pastoor te Graft en te Rijp en ten slotte werd hij nogmaals eerste pastoor op de nieuw gestichte parochie te Het Kalf, waar hij een kerk bouwde en den 6 Mei 1665 overleed.

Te midden van zijn drukke bezigheden, die de geloofszorg in deze onderscheidene parochies hem oplegde, stelde hij nog ten dienste van zijn parochianen een bundel gedichten op, bij geestelijke bijeenkomsten te zingen.

Wij hebben hem derhalve te huldigen als een markante figuur van de beweging der Contra-reformatie in Noord-Nederland.

Men zal dan zijn levensschets in de ‘Biographie Nationale’, waarvan een nieuwe uitgave in 't vooruitzicht wordt gesteld, met enkele gegevens kunnen aanvullen.