Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1941

[p. 707]

De chemico-medicus Rhazes die omstreeks 940 overleed
Door Prof. Dr. A.J.J. Van de Velde
Binnenlandsch eerelid van de Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde van België.

Toen ik in 1931 een redevoering over Jan Yperman uitsprak⁽¹⁾ werd ik door een kleinen volzin in dezes Cyrurgie verrast: ‘Daer bi seget rasis.’ Het woordje rasis kon ik aan een nieuwsgierigen toehoorder niet uitleggen. Wie die toehoorder was heb ik nooit geweten. Thans zou ik hem kunnen inlichten, omdat ik een mensch ontdekt heb die niet moest ontdekt worden, die tegelijkertijd een onbekende en een beroemde geleerde is, die omstreeks 940 overleed, aldus tien eeuwen geleden. Aan den nieuwsgierigen toehoorder wensch ik deze kleine studie op te dragen, uit de serene atmospheer der bibliotheken ontstaan.

Eerst begon ik de Cyrurgie opnieuw te raadplegen, die op zulke merkwaardige wijze door E.C. Van Leersum⁽²⁾ in 1912 werd bekend gemaakt; ik vond de vier woorden terug. Daarenboven vond ik het woord rasis op een tweede plaats, en gelukkiglijk ook een aanteekening over Rasis of Rhazes, die mij vroeger was ontsnapt, en die, van de hand van Van Leersum, den weetgierigen lezer op den weg van verdere opsporingen brengt. In Cap. 4 leest men: ‘Wie selen weter wat orberlijc es elken surgijn. Ierst dat hi si volmaect van sinen leden ende wale getempert van sire complexiën. Daer bi seget rasis. Wies

(1) Van de Velde, A.J.J. De onthulling van een gedenkteeken van Jan Yperman (1280 † 1331) bij de 600^e verjaring van zijn overlijden. Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. 1931, 867-888.

(2) De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Naar de Handschriften van Brussel, Cambridge, Gent en Londen, uitgegeven door Dr. E.C. Van Leersum, Hoogleeraar te Leiden. Leiden. A.W. Sijthoff's Uitg. Mij. 1912. (Bi Un Gent 173 C 8).

[p. 708]

ansichte dat quaet ende lelijc es mach qualijc siin van goeden engiene’⁽³⁾.

Verder in Cap. 27: ‘Hier bi mogedi kennen den mensche van wat humoren dat hi es. Also ons bescrijft lancfranc. entie oude vroede meester ypocras ende galyeen. Avicenna ende rasis. ende vele andre meesters’⁽⁴⁾.

In de lijst van schrijvers die door Yperman genoemd worden, geeft Van Leersum bij Rasis de volgende aanteekeningen:

‘Rasis of Rhazes, voluit Abu Bekr Mohammed ben Zakariga al-Razi, geb. omstreeks 850 te Raj. in Chorason; legde zich betrekkelijk laat op de geneeskunde toe, maar werd niettemin de eerste klinikus van zijn tijd. Hij stierf omstreeks het jaar 930. Een zijner hoofdwerken is “al-Hawi”, in de wandeling “Continens” genoemd, waarvan een kompleet arabisch handschrift, uit 70 boeken bestaande, in het Escuriaal berust. Een ander bekend werk is het “liber medicinalis Almansoris”, dus genaamd wijl het den vorst van Chorasan, el Mansur Ibn Johak opgedragen is. Yperman spreekt op blz. 144b van Amazore en doelt daarmee vermoedelijk op dit werk.

Een geschrift van hem over blaas- en niersteen is door Dr. P. de Koning in het Fransch vertaald onder den titel: Traité sur le Calcul dans les reins dans la vessie. Leiden 1896.

Yperman noemt merkwaardigerwijs Rhazes slechts een paar maal, nl. op blz. 12b en 61b, en hier en daar nog een naar Rhazes genoemde zalf. Dit is gedeeltelijk daardoor te verklaren dat Rhazes meer internist dan heelkundige was. Overigens blijkt uit Ypermans geschrift, dat hij zich de ethische wenken van Rhazes goed ingeprent heeft’⁽⁵⁾

De chronologie van Darmstaedter⁽⁶⁾ vermeldt voor het jaar 950, op. p. 46: ‘950. Der arabische Arzt Rhazes macht wichtige Untersuchungen über die Pocken und Masern, welche Krankheiten er in einer eingehenden Abhandlung beschreibt. Rhazes gibt eine Beschreibung der Herstellung des Alkohols,

(3) Op. citat. p. 12.

(4) Op. cit. p. 61.

(5) Op. citat. p. 231.

(6) Ludwig Darmstaedters Handbuch zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik. In chronologischer Darstellung. 2^e Auflage. Berlin Julius Springer 1908.

[p. 709]

erwähnt aber nicht einmal dessen Brennbarkeit. Er is der erste, der eine Quecksilbersalbe erwähnt.’

Rhazes stierf omstreeks 930, zegt Van Leersum; volgens de chronologie van Darmstaedter zou hij in 950 in volle werkzaamheid leven. Jöcher⁽⁷⁾ laat hem in 932 sterven. In zijn geschiedenis van het menschdom stelt Aboulfeda⁽⁸⁾ het overlijdensjaar in 923, terwijl in zijn geschiedenis der alchemie Hermann Kopp⁽⁹⁾ het jaar 932 aanneemt. Hoefer⁽¹⁰⁾ in zijn Histoire de la Chimie begrenst het leven van Rhazes tusschen 860 en 940, hetgeen door andere schrijvers wordt nageschreven.

Enkele jaren zijn zonder beteekenis als zij over de eeuwen verspreid zijn; het is trouwens niet te laat om in 1941 te herinneren dat een groot man tien eeuwen geleden het menschdom heeft verlaten, terwijl de voortbrengselen van zijn geest tot de eeuwigheid behooren.

Rhazes wordt door den heelkundige Jan Yperman genoemd; doch ook door den beroemden Rogerus Bacon, philosoof en alchemicus. In Speculum alchymiae of het Regte Glas der Alchymia⁽¹¹⁾ lezen wij het volgende: ‘En Rasis segt, indien gy Luna in Sol weet te veranderen, so weet gy ook het tegendeel, te weeten Sol tot Luna te brengen: maar om kennisse te hebben om dit te doen, daar is een sekere bepaalingen en hoeveelheyt verborgen: om het welke te vinden gy niet weynig moeyten doen moet, maar gy moet daar op seer studeeren: want Rasis segt, dat de wijse menschen niets als hoeveelheyt en gewigt verborgen hebben, en het en verscheeld ons niet, of het gemeen daar van kennisse heeft of niet.’ Waaruit wel het scepticisme,

(7) Zie bij Abubecher in C.J. Jôcher, Allgemeines Gelehrten-Lexicon I, Leipzig 1750, Col. 43.

(8) Aboulfeda of Abou el Feddha, Edma-deddin-Ismael, geschieden aardrijkskundige, 1273†1331, schrijver van Ketab Almokhtasson fy Akbar Albacher, d.i. Overzicht van de geschiedenis van het menschdom.

(9) Kopp, Hermann, Die Alchemie in älterer und neuer Zeit. Heidelberg 1886 I, p. 169.

(10) Hoefer Ferdinand. Histoire de la Chimie I. Paris 1842, p. 323.

(11) Speculum Alchymiae. Het Regte Glas der Alchymia. Geschreven door Roger Bacon. Uyt het Engels vertaald door J. van de Velde. t'Amsterdam, By Jacob van de Velde, Boek-verkoper, op de hoek van de korte Niesel in Aeschylus. 1688, p. 124. (Maakt deel van de zeldzame kleine reeks: Eenige Philosophische en Medicinale Tractaatjes, Bi Un Gent).

[p. 710]

en van Rhazes, en van Bacon, betreffende de omzetting van zilver (luna) in goud (sol), blijkt.

Rhazes wordt nog door andere oude schrijvers als wetenschappelijk onderzoeker gewaardeerd.

Pseudo-Aristoteles⁽¹²⁾, die waarschijnlijk in de XI^e eeuw leefde, vestigt de aandacht op de waarde van de destillatie bij het afzonderen der elementen, volgens de opvatting van Rhazes.

‘Depuratio separationis, ut dicit Rasis: Naturas lapidis est in quatuor elementa dividere, & ea singulariter per destillationem mundare. Nam ignis extrahit, quod interioribus consistit....... Veruntamen optime caveas, ne in eorum separatione nimio igne tincturam comburas. Secretum namque est, ut dicit Rasis, elementa subtiliter praeparare, ut sint tuta ab aductione in omni distillatione, donec nec tinctura sumatur ab eis....... Tertium quoque et quartum elementum sunt ignis et terra, quae ut dicit Rasis, propter abbreviationem temporis insimul sunt praeparanda. Et ideo etiam ut bona sit eorum commixtio & non confundatur praeparatio & ne adurantur super ignis pugnam & ut unus aliud bene tingat: & ideo praeparare eos insimul est magis salvum & magis propinquum. Accipe ergo elementa terrae & ignis, conjunge & tere, & calcina bene accenso igne: recipe caute aërem in illis remanentem, qui ut dicit Rasis: Aër quia terra tardius separatur, preciosior habetur.’

Op Bernardus Trevisanus⁽¹³⁾ zou het werk van Rhazes indruk hebben gemaakt, daar hij volgens Hoefer⁽¹⁴⁾ zou verklaard hebben dat het eerste boek dat hij te lezen kreeg, het werk was van Rases. Sprekende van de opvolgers van Geber, onder de Arabische geneeskundigen, noemt von Meyer⁽¹⁵⁾

(12) P. 660 in Aristotelis Tractatulus de Practica Lapidis Philosophici In Mangeti Bibliotheca chemica curiosa, Genevae 1702 I p 659 (Bi Un Gent ch 9). Deze Aristoteles, pseudo-Aristoteles genoemd om hem van den griekschen philosoof te onderscheiden, was een leerling van Avicenna en leefde op het einde van de 11^e eeuw.

(13) Bernardus Trevisanus, italiaansche alchemist, Padua 1406 † 1490. Na lang gereisd en onderzocht te hebben, kwam hij tot het besluit dat de natuur de natuur bevat, hetgeen hetzelfde beteekent als: om goud te maken moet men goud hebben. Van hem onder meer: De chymico miraculo, quod lapidem philosophiae appellant. Basileae, ex officina haeredum P. Pernae 1583 in 8, 198 pp en Basileae, typis C. Waldkirchii 1600 in 8, 198 pp.

(14) Zie Hoefer F., Histoire de la chimie. Paris Hachette, 1842 I p 437.

(15) Ernst von Meyer, Geschichte der Chemie. Leipzig 1912 p. 29.

[p. 711]

Maslema, Rhazes of Abu-el-Rhazi, en Avicenna, die een sterken invloed op de heelkunde en de pharmacie hebben uitgeoefend. Opvallend is deze opvatting van Rhazes dat deze de transmutatie der metalen aanneemt, terwijl Geber, en Avicenna daar tegen opkomen.

Boerhaave⁽¹⁶⁾ spreekt met lof over Rhazes: ‘Quod Ars chemica deinde ex medicamentis eliceret salubres vires. Cujus Rhazes exempla dederat; quod in Arabum Julab, vel aqua sillatitia rosarum, seculo undecima Avicenna in Libro de viribus codis, docuerat.’ Trouwens was Boerhaave van het gebruik van chemische producten in de geneeskunde ook voorstaander.

Jöcher⁽¹⁷⁾ noemt hem den Arabischen Galenus⁽¹⁸⁾, en ook Abubecar of Abucheral Rasi of Rhasis, ook Albenbecar Muhamed, Abubeter, Albubeter of Muhamed ben Seckarja, eindelijk Muhamed ben Zacharia Abrasi.

Berthelot⁽¹⁹⁾ vermeldt dat, volgens Vincent de Beauvais, Rhazes de mineralen beschouwde als vroegere dampen die sedert lange tijden verdicht en gestremd zijn; eerst zouden het kwikzilver en de zwavel zich hebben gecondenseerd. Gedurende duizende jaren zouden de lichamen in de aarde tot zilver en tot goud zich trapsgewijze hebben omgezet, maar de kunst kan dat ook op een enkelen dag uitwerken.

Delacre⁽²⁰⁾ zegt bijna niets over het chemisch werk van Rhazes: ‘Nous passerons sous silence l'oeuvre de Rhases (860-940) médecin en chef de l'hopital de Bagdad, auteur de Liber perfecti magisterii Rhasei.’

(16) Elementa Chemiae, quae anniversario labore docuit, in publicis, privatisque, scholis, Hermannus Boerhaave. Tomus primus. Qui continet Historiam et artis theoriam. Cum Tabulis aeneis. Lugduni Batavorum, apud Isaacum Severinum. MDCCXXXII; p 15 (Bi A.J.J.V.).

(17) Zie bij Abubecher, in C.G. Jòcher, Allgemeines Gelehrten-Lexicon, I. Leipzig 1750 Col. 43.

(18) Claudius Galenus, geboren te Pergame in 131, en tusschen 200 en 210 overleden, filosoof en geneeskundige, maakte zich beroemd door zijn ontdekkingen over anatomie, physiologie, hygiene, pharmacie. De eerste latijnsche uitgave van zijn volledige werken verscheen te Venetië in 1490 voor de eerste maal: Opera latina, Venetiis per Philippum Pintium de Caneto impressa. Anno MCCCCLXXXX die vero XXVII Augusti.

(19) M. Berthelot, Introduction à l'étude de la chimie des anciens et du Moyen-Age. Paris 1889 p 260.

(20) M. Delacre. Histoire de la chimie. Paris 1920 p 44.

[p. 712]

Volgens Thorpe⁽²⁰⁾ is Rhazes een chemicus van beteekenis. Eenige handschriften betreffende zijn alchemische werken berusten in de Bibliothèque nationale, en zijn niet gedrukt geweest. In het handschrift n^r 6514 van de 14^e eeuw, getiteld Liber Raxis qui dicitur lumen luminum magnum, beschrijft Rhazes de bereiding van een olie door de destillatie van atramentum; als men thans weet dat atramentum ijzersulfaat is, dan moet de olie vitriololie of zwavelzuur geweest zijn. Hetzelfde handschrift bevat nog twee andere verhandelingen, namelijk Liber perfecti magisterii Rhasei en Liber Rasis de aluminibus et salibus, quae in hac arte sunt necessaria. Men zal bemerken dat de copiist den naam van den schrijver op drie verschillende wijzen heeft geschreven: Raxis, Rhaseus en Rasis.

In Liber perfecti magisterii noemt Rhazes de alchemie Astronomia inferior, in tegenstelling met de sterrekunde die de Astronomia superior is: van de eene zijde de sterren van de aarde of metalen, en de sterren van den hemel. Het boek bespreekt de 4 elementen en de bereiding van het zink door de warmte, Separatio tutiae⁽²¹⁾ et marchasitae, scheiding tusschen zink en pyriet. Voor de eerste maal wordt van brandewijn gesproken; ook worden verscheidene biersoorten genoemd, uit gerst, rogge en rijst bereid. De bereiding van brandewijn wordt op een duistere wijze behandeld, waarvan de beteekenis toch kan worden opgehelderd: ‘Accipe occulti quantum volueris, et tere fortiter donec fiat sicut medulla, et dimitte fermentari per diem et noctem, et postea mitte in vase distillationis, et distilla.’ Dat occulti quantum volueris kan niets anders zijn dan graankorrels, die door sterk stooten tot een deeg (medulla) worden omgezet, om aan de gisting (fermentari) dag en nacht overgelaten te worden, en daarna in een distilleervat te worden gebracht en gedistilleerd. Rhazes weet zelf ook zijn brandewijn door destillatie op levende kalk sterker te maken. De aluminibus et salibus handelt over de atramenta of vitriolen. Koraal alsook edelsteenen vertoonen bijzondere geneeskundige eigenschappen.

Egypte, het land van Chêmi, is de wieg van de chemie. In de 7^e eeuw vóór Christus werd Egypte door de Arabieren

(20) History of Chemistry by Edward Thorpe. Vol I, London, Watts 1909 p 29.

(21) Tutia is vooral pompholyx, of onzuiver zinkoxyde.

[p. 713]

overvallen, die zich aan de wetenschap der Egyptenaren weldra wisten aan te passen, en het lidwoord al aan den naam chemie toevoegden; aldus ontstondt de uitdrukking alchemie.

Chemische toepassingen waren reeds in dien tijd talrijk; metalen zooals goud, zilver, koper, ijzer werden uit hun ertsen getrokken; met chemische middelen wisten bekwame vaklieden glas en aardewerk te vervaardigen; met chemische producten werden kleurstoffen bereid, lijken gebalsemd, geneesmiddelen, reukstoffen, ook schoonheidsproducten bereid.

Maar op het zuiver wetenschappelijk gebied werden slechts weinig onderzoekingen gedaan; de vastgestelde feiten werden gewoonlijk alleen door philosophische bespiegelingen uitgelegd. De alchemie was een kunst, geen echte wetenschap. In de Grieksche kolonie van Alexandrië kreeg de alchemie een meer beperkte beteekenis, deze van de transmutatie. Eenige feiten lieten toe te gelooven dat zekere metalen in andere metalen konden worden omgezet: loodglans (lood sulfide) bevat gewoonlijk zilver dat, na de oxydatie van het ruw lood tot loodglit, metallisch zilver achterlaat; ijzer in aanraking met een oplossing van een koperzout, neemt de plaats van het koper, dat, aldus als gevolg van een substitutie, niet van een transmutatie, zich laat neerslaan. Aldus kwam men tot het gedacht dat goud en zilver door bijzondere bewerkingen konden verkregen worden; rond 300 jaren vóór Christus was de Ars mirabilis of Ars magna ontstaan.

Rhazes was een aanhanger van de transmutatie.

In hun hooge wijsheid hadden de philosophen beslist dat de transmutatie door de tusschenkomst van een ideaal product moest gebeuren, den steen der philosophen, het groot elixir, het magisterium, een merkwaardig proefvocht van roode kleur en met eigenaardigen reuk. De alchemisten zochten dit product te bereiden; zij gebruikten daartoe alle mogelijke middelen, zij voerden daartoe allerlei proeven uit, soms gevaarlijke; zij maakten ontdekkingen, of zij vlogen in de lucht, met gansch hun laboratorium, slachtoffers van vreeselijke ontploffingen.

Roger Bacon⁽²²⁾, de doctor mirabilis, die wij beschouwen als een der eerste meesters van de proefondervindelijke weten-

(22) Roger Bacon, 1214 Ilchester † 1292 Oxford, schrijver van Speculum secretorum, Alchimia major, Medulla alchemiae, voor zijn vooruitstrevende gedachten vervolgd en mishandeld.

[p. 714]

schap, geloofde aan de transmutatie, en Robert Boyle⁽²³⁾ later bleef aanhanger van deze opvatting, des te meer dat hij de theorie der peripatetici van de vier elementen omverwierp, en in hare plaats de theorie der elementen in onbepaald getal stelde. Bacon zeide: ‘gold is the most perfect of metals because in it nature has finished her work.’

De steen der philosophen, het groot elixir, het magisterium werd later beschouwd als een droombeeld. Heden is echter de steen tot werkelijkheid geraakt: het cyclotron van Lawrence laat toe aan de uiterst kleine deeltjes van de materie, kleiner nog dan de atomen, zulke snelheid te geven dat transmutatie intreedt.

Rhazes, alhoewel aanhanger van de transmutatie, aarzelt in zekere hoofdstukken van zijn geschriften; hij had geen volledig vertrouwen in een louter gezegde, en hij wachtte op de proef. Hij leefde tusschen Geber en Avicenna.

In zijn geschiedenis der geneeskunde bestudeert Freind⁽²⁵⁾ Rhazes op het gebied der chemische toepassingen. Daar lezen wij onder meer:

In Index: Rhazes, Arabs, Medicus, Auctor Libri continens dicti 25, 219. Quibus in Locis, & contra quos Morbos Setacea adhibenda docet 27, 29. Hominis meminit qui quadraginta Vermes, Dracunculi vocatos, habuit e corpore extractos, & ad Sanitatem pervenit 31. Opinio ejus de Ferro intus dato 72. Primus Medicamentorum Chymicorum mentionem facit 169. Quidnam ex suo in Medicinae incrementum contulisse videtur 224-235. Alchymiae peritus 229.

Op p. 219 wordt het werk Continens als boek vermeld, doch zonder bibliographische inlichting.

Op p. 169: het gebruik de Mercurio extincto & sublimato;...

(23) Robert Boyle, 1626 Lismore † 1691 London, schrijver van The sceptical chymist, de stichter van de Royal Society. Zijn verhandelingen werden verzameld door Birsch in 1744 en door Shaw in 1738. De 250^e verjaring van zijn overlijden werd herdacht op 8 november 1941 door de Klasse der Wetenschappen van de Kon. Vla. Academie van België.

(25) Johannis Freind, Medicinae Doctoris, Historia medicinae a Galeni tempore usque ad initium saeculi decimi sexti. In qua ex praecipue notantur quae ad Praxin pertinent, Anglice scripta ad Ricardum Mead, M.D. Latine conversa a Joanne Wigan M.D. Cum Indicibus Locupletissimis. Lugduni Batavorum, Apud Philippum Bonk & Cornelium de Pecker, 1750 (15.5 × 9,2 cm, (90) + 444 + (76) pp, Bi Un Gent me 249).

[p. 715]

Primus etiam Rhazes Oleum Benedictum, sive Philosophorum tradidit..... Primus hic credo Scriptor est qui ullam Chymicorum Medicamentorum mentionem fecerit... etc.’

Op p. 229: ‘Rhazem Alchymiae peritia celebrem fuisse, ante dicum est:....ac licet Praeparationum Chymicarum primum in Medicina usum clericus Avicennae tribuat, tamen in priori hujus Historiae parte, Rhazem earum mentionem ante omnes alios fecisse, luculenter demonstravi.’

Buiten het gebruik van kwikzilververbindingen, houdt Freind er aan te wijzen dat Rhazes gebruik maakte van zijn ervaring op alchemisch gebied om het gebruik van chemische stoffen in de geneeskunde aan te bevelen.

Er zijn twee soorten alchemici: de kwakzalvers-alchemici en de eerlijke alchemici.

De kwakzalvers zochten door bedrieglijke bewerkingen het bewijs te geven dat zij in staat waren goud te maken; zij zochten eerst geld af te persen, ten einde, beweerden zij, in de mogelijkheid gesteld te worden de moeilijke en kostelijke bereiding aan te vangen. Meer dan eens moesten zij slachtoffers worden van hun bedrog.

De eerlijke alchemici zochten werkelijk de metalen te transmuteeren, uit zuiveren lust voor het onderzoek. Meer dan eens zijn zij slachtoffers geweest van hun wetenschap, namelijk als zij door heerschers gedwongen werden goud te maken, opgesloten en gemarteld om hun geheimen te doen kennen, en ook ter dood veroordeeld omdat zij aan de eischen der geldzuchtige dwingelanden niet konden voldoen. Maar zij hebben groote ontdekkingen gedaan. De moderne chemie is uit de eerlijke alchemie ontstaan. Liebig, de stichter van de landbouwchemie en van de organische analytische chemie, was van oordeel dat de eerlijke alchemie volledig met de moderne chemie van zijn tijd overeenkwam; zonder twijfel zou hij heden ook hetzelfde verklaren. De alchemie van de Middeleeuwen is het logisch gevolg van de philosophie van de Oudheid.

Rhazes behoorde tot de eerlijke alchemici, en moest als eerlijke alchemicus slachtoffer worden van zijn wetenschap.

[p. 716]

Kopp⁽²⁶⁾ bespreekt als volgt de wijze waarop Rhazes door den heerscher werd mishandeld; de zucht naar goud had eens te meer van een mensch een martelaar gemaakt:

‘Meistens war die Bestrafung eine fühlbarere, und da konnte der Uebelthäter froh sein, wenn er mit körperlicher Züchtigung davon kam. Solche soll z.B. dem berühmten Arabischen Arzte Rhases auf Befehl des Khalifen el-Mansur zu Theil geworden sein; der Erstere musste zur Zeit, da ihm Dies widerfuhr, schon sehr bejahrt gewesen sein (er starb wahrscheinlich 932 in hohem Alter; als den el-Mansur genannten Khalifen würde man sich den 931 bis 934 regierenden zu denken haben), wenn die Erzählung begründet ist, dass er für die Ueberreichung einer alchemistischen Schrift (*) an den genannten Fürsten von Diesem eine reichliche Geldbelohnung, dann aber, als die zur Bestätigung verlangten Experimente das in Aussicht gestellte Resultat nicht ergaben, Peitschenhiebe erhalten habe (dass dabei Rhazes' Augen verletzt worden seien, soll die Blindheit verursacht haben, welche Derselbe in seiner letzten Lebenszeit zu ertragen hatte). In sehr vielen Fallen traf betrügerische Alchemisten die Todesstrafe,...’

(*) Voetnoot: ‘Der Titel dieser Schrift is mit Confirmatio artis chimiae wiedergegeben; in ihr sollte geneigt werden, dass man der Möglichkeit, diese Kunst d.i. die der Metallveredlung zu entdecken, näher sei als der Unmöglichkeit.

De vrees voor lichamelijke of geestelijke straffen is de oorzaak waarom de alchemici op duistere, enigmatische wijze hebben gesproken en geschreven, hoe het komt dat zelfs de titels van hunne geschriften bijzonder zonderling zijn: de chemische apocalypsis, de Claves XII philosophiae van Basiel Valentinus, het speculum alchemiae, het speculum secretorum, de Medulla alchimiae van Rogerus Bacon, de Lux mercuriorum, van Raymondus Lulle, de Desir desiré van Nicolas Flamel, de Parole délaissée van Bernard le Trevisan, de Flos florum van Arnoldus Villanova, de Liber lucis van Rupescissa, het graf van Semiramis, de open ingang van het gesloten paleis, de hermetische triomf, de Turba philosophorum van Morienus, de Liber duodacim portarum van Ripley, de brandende salamander van Lancilot, de Groene Leeuw of het licht der philosophen, de Roode Leeuw of het sout der

(26) Kopp Hermann. Die Alchemie in älterer und neuer Zeit. Heidelberg 1886 I p 169 (Over alchemici).

[p. 717]

philosophen, de Goude Leeuw of den Asijn der Wijsen, Silvere Rivier ofte Konings Fontein, de Roos en Lelye der Koningen van Goossen van Vreesyck, enz.

Een mooie keus van titels voor een roman!

De beschrijving van de chemische proeven en bereidingen is in vele gevallen raadselachtig. Om het kwikzilver in vasten toestand te brengen geeft Pseudo-Democrites⁽²⁷⁾ de volgende inlichtingen: ‘Neem kwikzilver en breng het in vasten toestand met magnesia, of met zwavel, of met zilverschuim, of met kalk, of met aluin, of met al wat gij wilt.’

Ripley⁽²⁸⁾ in zijn Twaalf Deuren bereidt aldus de quinta essentia: ‘gij moet beginnen bij zonondergang als de roode man en de witte echtgenoote zich in den geest van het leven vereenigen, om in de liefde en de stilte te leven, in de gepaste verhouding van water en aarde. Richt U van het Westen naar het Oosten in de duisternis. Los den man en de vrouw op tusschen den winter en de lente, zet het water om in een zwarte aarde, en stijg naar het Oosten waar de volle maan, door de verscheidene kleuren, schijnt. Achter het vagevuur schittert de zon, wit en stralend; het is de zomer na den winter, de dag na den nacht. De aarde en het water zijn in lucht omgezet en de duisternis wordt weggespreid, het licht ontstaat. Het Westen is het begin van de praktijk, het Oosten het begin van de theorie; het grondbeginsel van den ondergang ligt tusschen het Oosten en het Westen.’

Het beroemd geschrift, de Smaragdtafel, die volgens de overlevering in het graf van Hermes Trismegistes⁽²⁹⁾ door Alexander de Groote werd ontdekt, zou de oudste oorkonde zijn van de alchemische philosophie. Alhoewel er veel van het licht wordt gesproken, is het stuk van de volstrekste duisternis: ‘Hier is nu de waarheid, zonder leugen, zeker en echt. Wat omlaag is, is zooals wat omhoog is, en wat omhoog is, is zooals hetgeen omlaag is om de mirakelen van een enkel ding op te

(27) Pseudo-Democrites, van de 3^e of de 4^e eeuw, van de grieksche school van Alexandrie.

(28) Georg Ripley, 2^e helft van de 15^e eeuw.

(29) Mercurius of Hermes Trismegistus wordt door de alchemici beschouwd als de stichter van hun kunst, ook hermetische kunst genoemd. Hij zou twintig duizend boeken, misschien ook zes en dertig duizend vijf honderd vijf en twintig, volgens Manethon, geschreven hebben.

[p. 718]

roepen. En evenals alle dingen uit een zijn gekomen en kwamen, ook zijn alle dingen door aanpassing uit dat eenig ding geboren.

De zon is de vader, de maan is de moeder, de wind heeft het in haren schoot gebracht; de aarde is de voedster, de vader van alles; zijn kracht is volledig als het in aarde is omgezet. Gij zult de aarde van het vuur scheiden, zachtjes, met groote kunst. Het stijgt van de aarde naar den hemel, en dan komt het terug in de aarde, en ontvangt de kracht der hooge en lage dingen. Op deze wijze zult gij al de glorie van de wereld ontvangen, en de duisternis zal zich van u verwijderen.

Het is de krachtige kracht van alle krachten, omdat het alle subtiele dingen zal overwinnen en het zal alle vaste lichamen doordringen. Aldus werd de wereld geschapen. Daaruit zullen ontelbare toepassingen mogelijk worden, waarvan het middel hier berust. Daarom werd ik Hermes Trismegistes genoemd, uit de drie deelen van de wereldphilosophie bestaande. Wat ik van het werk van de zon moest zeggen is nu volledig afgeloopen.’

Van de duistere taal der alchemisten beproefde men bijzondere woordenlijsten op te stellen zooals deze van Rochi le Baillif⁽³⁰⁾ voor de geschriften van Paracelsus. Zelfs met die lijsten en ook met de oude chemische woordenboeken van Papias⁽³¹⁾, Rulandus⁽³²⁾, Johnsonius⁽³³⁾ blijven die geschriften op vele plaatsen onbegrijpbaar.

(30) Rochi le Baillif Edelphi Medici Dictionariolum vocum quibus in suis Scriptus usus est Paracelsus, et post eum in re spagyrica philosophi. In: Aureoli Philippi Theophrasti Paracelsi Operum Volumen Tertium. Genevae, De Tournes 1658, op het einde.

(31) Papias Vocabulista. Impressum Venetiis per Philippū de pincis Mantuanum. Anno domini MCCCC XCVI die XIX Aprilis. Regnante serenissimo Augustino Barbadico Venitiarum duce felicissimo (31.4 × 21.1 cm, 192 ff niet genummerd). Papias leefde in Lombardij in de 11^e eeuw. Zijn Vocabularium verscheen voor de eerste maal te Milaan in 1476 fol; er zijn twee uitgaven te Venetië 1491 en 1496.

(32) Lexicon Alchemiae sive Dictionarium alchemisticum... Auctore Martino Rulando, Philosophiae, & Med. D. & Caes. Maiest. Personae SS. Medico, &.... Cura ac sumtibus Zachariae Palthenii, Librarii ac D. in libera Francofurtensium Repub. MDCXII (19.5 × 14.5 cm, (8) + 471 pp). Martin Ruland leefde tusschen 1532 en 1602. Van zijn Lexicon worden twee uitgaven genoemd, te Frankfurt verschenen in 1612 en 1662 in 4.

(33) Lexicon chymicum, Authore Gulielmo Johnsonio chymico. In Jo. Jacobi Mangeti Bibliotheca chemica curiosa. Tomus I pp 217-291, Genevae 1702. G. Johnson was een engelsche medicus van de 17^e eeuw; zijn Lexicon chymicum verscheen in 1652, en later te Frankfurt in 1678.

[p. 719]

Zoover ging het, dat zekere alchemisten betreurden soms te duidelijk geschreven te hebben. Basilius Valentinus⁽³⁴⁾ in zijn Currus triumphalis antimonii zegt namelijk: ‘Nu heb ik genoeg gezegd; ik heb het geheim zoo duidelijk aangeleerd dat, moest ik nog wat meer vertellen, ik in de hel volledig zou inzakken.’

Een chemicus kan als volgt over een philosoof denken: wanneer een philosoof zich zonder omwegen uitdrukt, dan is er reden om wantrouwig te zijn; als hij met raadsels spreekt, dan is er reden om na te denken.

Rhazes leefde in het begin van het tijdperk van de middeleeuwsche alchemie; is het dan wonder dat hij onder den invloed was van de omgeving, en dat hij, b.v. om brandewijn te bereiden, heeft geschreven: ‘Neem van iets, dat onbekend is, de hoeveelheid die gij wilt...’.

In de 16^e eeuw ging de alchemie over tot de iatrochemie, en de chemie werd een soort hoofdstuk van de geneeskundige wetenschappen. Paracelsus, J.B. van Helmont, Glauber waren meer medici dan alchemici; het doel van de alchemische wetenschap was niet meer goud zoeken te maken, wel geneesmiddelen te bereiden. Het tijdperk der kwakzalvers-chemici en goudzoekers was voorbij, en werd vervangen door het tijdperk der kwakzalvers-medici. Maar er waren ook eerlijke chemici-medici, zooals Paracelsus, J.B. van Helmont en Glauber.

Doch reeds in de 10^e eeuw was Rhazes een echte iatrochemicus, een voorlooper van de chemico-medici van de Renaissance. Rhazes kan ook op het gebied der geneeskunde bestudeerd worden, op welk gebied Sprengel⁽³⁵⁾ zich vooral stelt. Rhazes

(34) Basilius Valentinus, een monnik die in het begin van de 15^e eeuw in het klooster St Pieter te Erfurth leefde: ‘Eadem aetate (scilicet anno 1413), Basilius Valentinus in divi Petri monasterio vixit, arte medica et naturali indagatione admirabilis’, in Joan. Maurit. Gudenus in Historia Erfordiensi, Erfurti 1675 in 4. Het boek Currus triumphalis antimonii cum commentariis Kerkringii, Amsterdam 1671 in 12 is een latijnsche vertaling van de oorspronkelijke duitsche verhandeling Triumphwagen antimonii, Leipzig F. Thoelden 1604 in 8.

(35) Histoire de la médecine depuis son origine jusqu'au dix-neuvième siècle par Kurt Sprengel; traduite de l'allemand sur la seconde édition par A.J.L. Jourdan. Paris, Deterville et Desoer, 1815-1820 (Bi Un Gent me 5970). Daar wordt Rhazes genoemd: V 549; VII 90, 91, 113, 125, 139, 190, 214; VIII 18, 19, 20, 206, 243, 345, 346, 348, 357, 413; IX 9, 12, 95, 100, 143, 220.

[p. 720]

was een polyvalente geneeskundige. Hij beschreef uitvoerig de heelkunde van de traanfistel; hij deed inspuitingen met een bereiding door hem Dikh bardikl genoemd, die hij zelf uit kopergroen, granaten, aluin, drakenbloed, aloë en sarcocolla (of vleeschlijm) samenstelde; hij rukte de polypen met een draad weg, en bedekte dan de wonden met kopergroen; voor de eerste maal spreekt hij van de hazenlip; hij beschrijft de bewerking van een heelkundige, Ancillisius genoemd, die de luchtpijp dwars opensnijdt, als er geen ander middel bestaat om den patiënt te redden; ook beschrijft hij de bewerking om blaassteenen uit te halen; hij is ervaren in de oogheelkunde en raadt aan met het sap van perzikbladen of perzikkernolie de wormen uit de ooren dood te krijgen; om het bloeden van het tandvleesch te beletten maakt hij gebruik van rood of geel arseniek, aldus realgar of operment; hij beschrijft de werktuigen om vreemde voorwerpen uit de keel te halen; hij spreekt de meening uit dat een begin van kanker met gunstig gevolg door inwendige geneesmiddelen kan bestreden worden; hij schijnt ook zware heelkundige bewerkingen in de borstkast, en in de buikholte uitgevoerd te hebben.

Levenschetsen van Rhazes vindt men in de Nouvelle biographie générale van Hoefer (1862, 41, p. 779), in de Encyclopaedie van Winkler Prins (1936, 14, p. 50). De Encyclopaedie van Oosthoek vermeldt hem niet. Hoefer noemt hem Razi, Mohamed-Abou-Beker-ibn-Zacaria-Er, Winkler Prins spreekt van Razi, Aboe Bakr Mohammed ibn Zakarija (in het Middeleeuwsche Europa onder den naam van Rhases of Rasis) Al Aboebater of Alboebeter.

Zijn leven zou in het begin nog al bewogen geweest zijn, en zou tot ongeveer 30 jaar tot de kunst, en vooral tot de toonkunst gewijd geweest zijn. Later stelde Rhazes belang in de wijsbegeerte, de chemie en de geneeskunde, en nadat hij een ziekenhuis in zijn geboortestad had gesticht, werd hij bestuurder van het groot gasthuis van Bagdad.

Zijn philosophische geschriften zijn verloren; volgens de schrijvers die over deze geschriften inlichtingen hebben gegeven, staat Rhazes op het standpunt der Islamwijsbegeerte, die op de grieksche gedachte steunt en de godsdienstige overlevering verwerpt.

[p. 721]

Als medicus neemt hij de Grieksche beginselen aan, vooral deze van Hippocrates waaraan hij zijn nauwkeurige persoonlijke waarnemingen bijvoegt; zijn aphorismen hebben echter een mindere waarde dan deze van den Griekschen Medicus. Zijn medische encyclopaedie getiteld Al-Hâwi, in het Latijn vertaald onder den naam van Liber Continens, werd na zijn dood voltooid. Als medicus was hij nog al streng: ‘Hebt weinig vertrouwen in de geneesheeren die gemakkelijk beslissen, zegt hij. De geneesmiddelen zijn gelijk het gesproken woord; gebruik ze met matigheid en dan zijn zij heilzaam; gebruik ze met overmaat en dan worden zij schadelijk. Medici met vaste stelsels, met vooropgevatte denkbeelden, ook jonge artsen zonder ervaring zijn echte moordenaars.’

Hij leefde lange jaren aan het hof van El Mansour die over Khoressan regeerde, en wien hij zijn geneeskundig werk opdroeg; hooger werd vermeld hoe hij door dezen heerscher werd mishandeld, omdat de alchemische proefnemingen geen gunstige uitslagen hadden geleverd. Met blindheid geslagen, weigerde hij zich aan een heelkundige behandeling te laten onderwerpen. Alleen zeide hij ‘Ik heb zoo volledig het menschdom gezien dat ik er walg van gekregen heb.’ Andere geleerden hebben zich ook in dien zin uitgedrukt: Rogerus Bacon's laatste woorden op zijn sterfbed waren: ‘Ik heb berouw dat ik zooveel heb gewerkt in het belang van de wetenschap.’

Chronologisch moet Rhazes in de geschiedenis der alchemie tusschen Geber en Avicenna worden geplaatst, ook beide Arabische geleerden.

Geber of Yeber of Abou Moussah Djafar al Sofi overleed in het begin van de 9^e eeuw; in het handschrift De aluminibus et salibus wordt van hem een Liber mutatorum of verhandeling der verbindingen genoemd, waarvan alle sporen verdwenen zijn. Hij gaat door als een ijverige onderzoeker en zeer geleerde schrijver; hij was daarenboven zeer bescheiden. Rogerus Bacon noemt hem magister magistrum.

Geber bespreekt de bereiding van het salpeterzuur en van het koningswater, twee belangrijke oplosmiddelen voor metalen; de geesten (= gassen) kunnen zich op zekere lichamen vestigen en aldus van natuur veranderen; zij kunnen weder in vrijheid gesteld worden. De metalen zijn verbindingen van kwikzilver

[p. 722]

met zwavel en met arseniek, in bepaalde verhoudingen, hetgeen toelaat de specificiteit uit te leggen. Hij bestudeert in het bijzonder de zwavel, het arseniek, het kwikzilver, het goud, het zilver, het lood, het tin, het koper, het ijzer en verscheidene van hunne verbindingen. Aldus begrijpt men welke belangrijke plaats Geber in de alchemische literatuur inneemt.

De Bibliotheca chemica curiosa (1702) van J.J. Mangetus (Bi Un Gent chim 9) en de Verae Alchemiae Doctrina (1561) van G. Gratarolus (Bi A.J.J.V.) bevatten van Geber verschillende verhandelingen:

Gebri Regis Arabum Philosophi perspicacissimi, Summa perfectionis Magisterii in sua natura. Impressum Romae per Marcellum Silber, sd (1490-1520?) in 12; herdruk Dantzig 1682; in Mangetus I pp 519-557; in Gratarolus I pp 112-164.
Libri investigationis magisterii Gebri Philosophi perspicassimi proemium. In Mangetus I pp 558-561.
Testamentum Gebri. De salibus animalium, piscium, volatilium, vegetalium et aliorum. In Mangetus I pp 562-564.
Liber Fornacum. In Gratarolus I pp 193-201.
De Alchimia libri tres. Argentorati, arte et impensa J. Grieningeri 1529, in fol.
Alchemiae Geberi libri excud. J. Petreius Nurembergensis. Bern 1545 in 4.
Chemia sive traditio summae perfectionis. Lugd. Batav. A. Doude 1668 in 12.

Geber was niet alleen een wetenschappelijk onderzoeker; hij was ook een hoogdenkende moralist. In zijn Sua perfectionis magisterii in sua natura leest men onder meer: ‘Wie met bijval de studie der chemie wil aanvangen, moet gezond zijn van lichaam, en ook van geest. Wie zich door de verbeelding laat verleiden, of door zijn hoogmoed of door ondeugd, zal even onbekwaam zijn de bewerkingen van onze kunst uit te voeren als een blinde zonder armen. Wel is waar zijn zijn lichamelijke gebreken meer zichtbaar dan zijn morale onvolkomenheid.

Het grootste geduld en de fijnste scherpzinnigheid zijn onmisbaar. Als wij een moeilijke proef hebben begonnen, die niet dadelijk leidt tot hetgeen wij verwachten of verlangen, dan moeten wij met moed tot het einde geraken; nooit halfweg blijven staan; een onvolledig werk is nooit nuttig, meer nog voor den vooruitgang der wetenschap schadelijk.

[p. 723]

Gij moet gematigd en koelbloedig blijven; nooit afbreken, in een aanval van woede, wat gij eerst begonnen hebt. Gij moet ook over uw vermogen met zuinigheid beschikken, ten einde niet tot de armoede te worden gebracht, indien uw werkzaamheid geen vruchten draagt. Onze kunst is echter voor armoede niet vatbaar, zij kan alleen door welstellende rijke menschen worden uitgeoefend. Wee hem die zijn tijd en zijn geld heeft verspild, zonder eens de waarheid ontmoet te hebben; hem verwacht het verdriet, en zelfs de dood.

Op elke oogenblik van een proef is het noodig zich goed rekenschap te maken van de verschijnselen die zich voordoen. Wij kunnen een metaal in een ander metaal niet omzetten, evenmin een koe in een geit kan veranderd worden. De natuur heeft wel duizenden jaren noodig om de metalen te bereiden; hoe zou de mensch, die zelden boven de honderd jaren leeft, zulk werk verrichten? De warmte welke wij kunnen voortbrengen en gedurende een korten tijd op een lichaam laten werken, kan weliswaar soms voortbrengen hetgeen de natuur gedurende jaren voortbrengt, en dit is slechts een gering voordeel.

De hemellichamen oefenen misschien een werking uit op de metalen, werking die wij niet op dezelfde wijze kunnen verwezenlijken. Maar er bestaat geen reden om ons te laten ontmoedigen; vele hinderpalen doen zich alleen in den geest der sophisten voor, en niet in de natuur zelf. De kunst laat niet toe alle werken der natuur na te bootsen, maar moet deze werken nabootsen voor zoover de grenzen van zijn vermogen het toelaten.

Avicenna of Al-Hussein Abou-Ali Ben Abdalla, de scheikh reyes of prins der medici, werd geboren te Bokhara in 980 en overleed, na een tamelijk bewogen leven in 1036. Het Theatrum chimicum (IV 1659) en de Bibliotheca chemica curiosa Mangeti (1702) bevatten verscheidene zijner verhandelingen, onder meer Tractatulus Avicennae, en De congelatione et conglutinatione Lapidum, waarin de oorsprong der bergen wordt uitgelegd, ofwel door een aardbeving die de aardkorst naar omhoog stuwt, ofwel door de werking van het water dat dalen graaft. Avicenna onderscheidt vier soorten mineralen: de onsmeltbare, de smeltbare, de zwavelhoudende en de zouten; hij vestigt ook de aandacht op de kalkhoudende waters die incrusteerend werken.

[p. 724]

De geschiedenis der alchemie plaatst aldus Rhazes in het schitterend kader van zijn twee beroemde landgenooten; het drietal heeft een indrukwekkenden invloed op de theoretische en op de practische wetenschap uitgeoefend.

_**_*

Rhazes moet zeer veel hebben geschreven, 226 boeken zegt Abou Obaiah. De meeste dezer geschriften zijn verloren gegaan. Wat overgebleven is, uit de arabische taal vertaald, als handschriften en als gedrukte stukken, heb ik in de volgende bibliographie zoo volledig mogelijk bijeengebracht. De Catalogus van het British Museum geeft een lijst onder den naam ‘Muhammad ibn Zakariya (Abū Bakr) Al Râzî, commonly called Rhazes, or Rasis.’

Een handschrift van de 14^e eeuw in de Bibliothèque nationale te Parijs, onder n^r 6514, bevat de volgende verhandelingen⁽³⁶⁾:

Liber Raxis qui dicitur lumen luminum magnum.

Liber perfecti magisterii Rhasei.

Liber Rasis de aluminibus et salibus, quae in hac arte sunt necessaria.

De volgende handschriften die in de Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs berusten werden beschreven.

In Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque de l'Arsenal (Paris 1886, Tome 2):

p 46. 704 Rasis: Traités de médecine.
1^o Fol 1. ‘Incipit liber Rasis, qui dicitur Almazorius, a magistro Girardo Cremonensi (1) apud Tholetum ex arabico in latinum translatus. Abubecri Arazi, filii Zacharie, incipit liber, qui ab eo vocatus est Almazorius, ex quod regis Almazoris, filii Ysaach, precepto editus est.’. - Commencement: ‘In hoc meo libro aggregabo...’
2^o Fol 85. ‘Incipit liber divisionum Rasis; verba Abuberii (sic), filii Zacharie Arazi.’ - Commencement: ‘Ventilata fuit in presencia cujusdam probi viri...’
3^o Fol 109 v^o. ‘Incipit liber experimentorum Rasis.’ - Commen-

(36) Lijst van geschriften in: Bibliotheca hispano-arabica van Casiri, Bibliothèque hébraïque van Wolf, Catalogue des manuscrits hébreux van de Rossi.

[p. 725]

cement: ‘Dicit G. quod ingnis (sic) qui descendit super altare...’ - Incomplet; ne contient que le commencement du premier chapïtre. Parchemin. 109 feuillets. 378 × 258 mm. Ecriture du XIV^e siècle, sur 2 col. Initiales et titres courants rouges et bleus. Titres rouges. De la Bi des Carmes de la place Maubert, côté I, 77.
p 46. 705 Rasis: Traités de médecine.
1^o Fol 1. ‘Incipit liber, qui diciter Almazorius, a magistro G. Cremonensi apud Toletum ex arabico in latinum translatus. Abubecri Arazi, filii Zacarie, incipit liber, qui ab eo vocatus est Almazorius, eo quod regis Almazoris, Ysaac filii, precepto editus est.’ - Commencement: ‘In hoc libro meo aggregabo...’
2^o Fol 91 v^o. ‘Incipit liber divisionum Rasys; verba Abubecri, filii Zacharie Arazy.’ - Commencement: ‘Ventilata fuit in presencia cujusdam probi viri...’
3^o Fol 122 v^o. ‘Incipit Antidotarius Rasys.’ - Commencement: ‘Dixi in hoc meo libro...’
4^o Fol 133. ‘Exposiciones nominum arabicorum que sunt in Divisionibus et in Antidotaria Rasys.’
5^o Fol 134 v^o. ‘Experimenta Razis.’ - Commencement: ‘Dicit Rasis: Volo in hoc capitulo dicere medicinas...’
6^o Fol 155. ‘Incipiunt nomina sinonoma (sic).’
Parchemin. 165 feuillets. 360 × 250 mm. Ecriture du XIV^e siècle, sur 2 col; les tables des fol 133-134, 155-164 sur 4 col. Initiales et titres courants rouges et bleus. Titres rouges.
De la Bi des Célestins de Paris, coté 572. Au fol 165 v^o, cette estimation: ‘IIII^or libr.’
p 78. 753. Volume composé de trois manuscrits. Manuscrit A:
Fol 1. ‘Hunc librum composuit in medicina Abubechare Mugamet, medicus Zacharie Rasis, et congregavit in eo egritudines supervenientes corpori humano et curas earum; et nominavit ipsum Elchavy, hoc est librum (sic) continens artem medicine.’ - Commencement: ‘In primo libro membrorum dolencium reperitur quod medicus debet...’
Fol 30. ‘Explicitus est liber primus Helchavy... - Secundus liber de morbis oculorum,.... translatus de arabico in latinum.’ - Fol 55. ‘Completus est liber de egritudine oculorum, et est secundus liber Havy... - Et post hunc est liber tercius de morbis aurium et cura congelationis sanguinis in eis.’ - Ce troisième livre ne se trouve pas dans notre manuscrit.
Parchemin. 55 feuillets. 304 × 216 mm. Ecriture du XIV^e siècle, sur 2 col. Initiales rouges.
p 235. 1024. Traités de médecine.

[p. 726]

18^o Fol 175 v^o. ‘Liber Rasis de curis in doloribus juncturarum.’ - Commencement: ‘Dixit Rasis: Volo in hoc capitulo dicere...’
Parchemin. 210 feuillets. 320 × 224 mm. Ecriture du XIV^e siècle, sur 2 col. Initiales rouges et bleues. Titres rouges.

In Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque de l'Arsenal (Paris 1887, Tome 3):

p 151. 2895 (137 S.A.F.). ‘Cy commence la grant cirurgie de maistre Lamfranc de Mielens.’...... Au fol. 286 est la figure d'un homme dessinée; aux fol. 285 v^o et 286 sont les explications de toutes les parties du corps humain, extraites de l'Almansorius de Rasis......
Papier. 294 feuillets. 280 × 200 mm. Ecriture du XV^e siècle, sur 2 col. Initiales et titres rouges. Figures. Le feuillet avait été mutilé.
De la bibliothèque de M. de Paulmy, ‘Sciences et Arts’ n^o 2120 H et 2442.

Gedrukte stukken

1480?	Opera de magistro Cibaldone electa fuori de libri di medicina. In 4 (Brit. Mus.: Het is het derde boek van de Nonus Liber Almansoris van Rhazes).
1483.	Incipit nonus liber Almansoris. Per Bernardinii de Tridino. Vertaald door Gerardus Cremonensis^(37): Cum expositione ejusdem clarissimi doctoris Silvani de nigris. Venetiis, in f^o (Brit. Mus.)
1486.	Liber dictus Elhavi. Per Jac. Britannicum^(38). Brixie 1486 in f^o. (Brit. Mus., ook genoemd door Jöcher I p 45.)

(37) In Jöcher (II p 923): ‘Gerhard, oder Gerardus Carmonensis, ein Spanscher Philosophus, Medicus, Mathematicus und Astrologus von Carmona in Andalusien, und nicht von Cremona oder Sabloneta, oder Foligno, daher er insgemein, aber gantz irrig, vor bùrtig gehalten wird, war in den orientalischen Sprachen ungemein bewandert, und verstand das Arabische, daraus er vieles ùbersetzt, sehr fertig, hielt sich zu Toledo seine meiste Zeit auf, starb auch daselbst 1184, im 73 Jahre. Er schrieb......; ùbersetzte auch aus dem Arabischen Avicennae canonem, cantica, de viribus cordis, de removendis nocumentis in regimine sanitatis, und de syrupo acetosi; Abohali compendium Rasis; Abubecri Rasis Buch Almansor genannt, dessen Practicam & antidotarium, auch librum divisionum seu de morborum curationibus;.... Das Leben und Verzeichniss der Schrifften dieses Gerardi lieget auf der academischen Bibliothek zu Leipzig im Manuscript. (Antonii bibliotheca hispanica, Fabricii Bibliotheca graeca, Freind historia medicinae, Arisi Cremona literata).

(38) Of het hier Jacobus Britannicus wordt bedoeld, een theoloog van de 13^e eeuw, die in de College des Bernardins te Parijs doceerde, heb ik niet kunnen uitmaken.

[p. 727]

1489.	Liber rasis de secretis i medicina qui liber aphorismorum apellatur. 1489 in 4 (Brit. Mus.).
1490.	Almansoris liber nonus cum expositione Sillani. Venetiis fol. Impensis O. Scoti, 1490 (Brit. Mus.).
1490.	Incipit clarificatorium Johan̄is de Tornamira super nono Almansoris, cum textu ipsius Rasis. (Uitgegeven door J. de Maude en J. de la Lauda.) Lugduni, J. Trechsel in 4, 1490 (Brit. Mus.).
1497.	Almansoris liber nonus cum expositione Syllani. Per Otinum Papiensem de Luna. Venetiis 1497 in f^o (Brit. Mus.).
1497.	Prima et secunda pars practice Joānis mathei ex ferrariis de Gradi una cum textu noni ad Almāsorez domini Rasis..... emendata. Impensis Aloysii Comēsis & Bartholomei de Trottis. Papie 1497 fol. (Brit. Mus.).
1497.	Liber Rasis ad almansorem. Divisiones ejusdem. Liber de jūcturarū egritudibus ejusdē. Liber de egritudinibus puerorum ejusdē. Apnorismi ipsius. Antidotarium quoddam ipsius. Tractatu de preservatiōe ab egritudine lapidis ejusdem. Introductiorium medicine ejusdem. Liber de sectionibus et cauterüs et vētosis ejusdem. Casus q..dā qui ad manus ejus pervenerut. Sinonima ejusdem. Tabula omnium antidotorū.. in operibus rasis contentorum. De proprietatibus juvamentis et nocumentis sexaginta animalium. Afforismi Rabi Moysi. Afforismi damasceni. Liber secretorum y(pocratis). Liber pronosticationis..m lunam in signis et aspectu planetarum. y. Liber qui dicitur Capsula eburnea. y. Liber de elementis sive de humana natura hypocratis. Liber de aere et aqua et regionibus. y. Liber de farmaciis. y. Liber de somniis. y. Libellus zoar de cura lapidis. Per Bonetum Locatellum Bergomensen. [Venice] 1497, fol. (Brit. Mus., ook genoemd door Jöcher I p 45).
1498.	De pestilentia G. Valla interprete. 1498, fol. (Brit. Mus.).
1500.	Tractatus Rasis de egritudinibus puerorum et earum cura qui appellatur practica puerorum per J. de Ketham^(39). Venetiis, Impressum per Joannem et Gregorium de Gregoriis, 1500 fol (Brit. Mus.).
1504.	Almansoris liber nonus, cum expositione Geraldi de Solo. In hoc volumine continentur. Practica G. de Solo super nono Almansoris. 1504 in 4 (Brit. Mus.).
1505.	Incipit nonus liber Almansoris cum expositione G. de Solo. 1505 in f^o (Brit. Mus.).
1507.	Clarificatiorum... Joanis de Tornamira... super nono Almansoris: cum textu ipsius Rasis. Tractatus ejusdem Joānis de febribus. Venetiis 1507 in fol. (Brit. Mus.).
1508.	Liber Rasis ad Almansorem... Liber de junctura... egritudinibus ejusdē... Tractatus de preservatione ab egritudine lapidis ejusdem...

(39) Johan von Ketham, medicus van de 15^e eeuw.

[p. 728]

Casus q..dā qui ad man..ei..p..uenerūt... Tabula omnium antidoto.. in operibus Rasis cōtentorum. De proprietatibus juvamētis et nocumentis sexaginta animalium. Aphorismi Rabi Moysi. Aphorismi Damasceni. Liber secretorum Ipo[cratis]. Liber pronosticationis f..m lunam in signis et aspectu planetarum Ipo. Liber q.. dicit.. capsula eburnea Ipo. Liber de elementis Ipocratis. Liber de aere... Ipo. Liber de farmaciis Ipo. Liber de insomniis Ipo. Libellus zoar de cura lapidis. H. Manfredi... centiloquium de medicis et infirmis, etc. Venetiis 1508, 2 deelen in fol. (Brit. Mus.).

[1509 Venetiis]. (Op titelblad): Continens Rasis ordinatus et correctus per Clarissimum artiuz et medicine doctores Magistrū Hieronymū Surianū⁽⁴⁰⁾: Nunc in camaldulensi ordine Deo dicatuz Ultimo Impressus. Cum gratia et privilegio. (41 × 27.4 cm, (2) + 512 + 100 + (6) fol, Bi Un Gent Me 35).

(Op verso titelblad): Frater Paulus Venetus monacus ordinis camaldulensis sub regula divi Benedicti militātus: in cenobio sancti Mathie de Murano degēs: Hieronymus Surianus Artiu ac medicine doctor olim ī seculo nūcupatus: clarissimi condam artium ac medicine Doctoris. d. magistri Jacobi Suriani de Arimino filius: lectore felicitatez exoptas: Aures benignas cum attentione expostulat. (op 3 lim.).

fol 1: Liber Primus... Hunc librū composuit in medicina Abuchare mugamet medicus filius Zacharie Rasis: et cōgregauit in eo egritudines superuenientes corpori humano: et curas earum. Et nominauit ipsus helchauy.

fol 30: Liber Secundus... Incipit Liber secudus Helchauy de his que ad oculos spectāt tractans. (Ziekten van het oog.)

fol 53 verso: Liber Tertius cōtinentis Rasis cōtinēs tractatus duos est de spectantibus ad aures.

fol 61: Tractatus secundus libri quarti de fetore narin̄ tranctans in duo dividitur capitula.

fol 62 verso: Liber quintus p̄fati cōtinētis rasis de his que ad dētes et ginginas spectant tractans.

fol 69: Liber sextus prefati stinētis Rasis de his que ad vocem spectant tractās duo habet in de capitula.

fol. 71: Liber septimus prefati cōtinētis Rasis de dispositionibus lingue: oris spaciositati: palato: et gule euenientibus tractans: dividitur in tractatus duos.

(40) In Jöcher (IV 1751 p 942) leest men over Surianus: ‘Surianus (Hieronymus), ein italiànischer Medicus von Rimini, wurde zuletzt ein Camaldulenser Mônch, florirte zu Venedig gegen Ausgang des 15 Seculi, ùbersetzte das Continens des Rhazis, das Colliget des Averrhois und das Theisir des Avenzoar aus dem Arabischen ins Lateinische, machte sich aber durch die lateinische Version der gesammten Werke des Galeni, die 1502 zu Venedig in fol aus Licht getreten, am meisten bekannt.’

[p. 729]

fol 81: Liber octauus prefati continentis Rasis de his que ad auhelitū sepectant tractās in duo dividitur capta.

fol 87 verso: Liber nonus prefati continētis rasis de sanguine per os emisso tractans in duo dividitur capitula.

fol 92.: Liber decim' p̄fati stinētis Rasis de reliq.. dispōnibus pectoris ac pulmonis tractās ī duo diuidit.. capta.

fol 107: Liber vndecimus prefati cōtinētis Rasis de dispositionibus stōi et meri tractās dividit in tractatus tres.

fol 131 verso: Liber Duodecimus cōtinentis Rasis de medicina.. modis multis carūq.. canonibus obseruandis tractas in duo dividitur capitula.

fol 149 verso: Liber decimus tertius prefati cōtinētis Rasis qui est de variis modis fluxuum ventris et variaru.. dispositionum inde prouenientiū in duo diuiditur capitula.

fol 166 verso: Incipit liber decimus quartus prefati stinentis Rasis de ingrassatione extenuatiōe ac diminutione et multiplicatione ta in vniuerso corpore quam etiam in quibusdā mēbris tractans: qui et in duo dividitur capitula.

fol 173: Liber decimus quintus prefati cōtinentis Rasis de mamillar.. disponib.. tractas in duo capitula diuidi...

fol 174: Liber decimus sextus prefati s̄tinentis Rasis de dispositionibus cordis tractās in duo diuidit.. capitula.

fol 176 verso: Liber decimus septimus prefati cōtinētis Rasis: de disponibus epatis tractās: in duo diuidit.. capitula.

fol 186 verso: Liber decimus octavus prefati continētis Rasis qui est de yctericia tractans in duo diuiditur capitula.

fol 190: Liber decimus nonus p̄fati cōtinetis Rasis de ydropisi tractas in duo dividitur capitula.

fol. 200: Liber vigesimus prefati continentis Rasis de dispositionibus splenis tractas in duo diuiditur capitula.

fol 204 verso: Liber vigesimus p̄mus prefati cōtinētis Rasis de doloribus intestinalib'tractās duo app̄hēdit capitula.

fol. 216 verso: Liber vigesimus secūdus prefati continentis Rasis de his que ad matricem spectant tractans continet tractatus septem.

fol 238: Liber vigesimus tertius prefati continentis Rasis: de dispositionibus renuz et vesice et aliqualiter veretri tractans continet tractatus tres.

fol 266 verso: Liber vigesimus quartus p̄fati cōtinētis Rasis de dispositionib.. ani vulue testiculorū et veretri et de ruptura tractans amplectitur tractatus tres.

fol 280: Liber XXV prefati cōtinentis Rasis de vermibus tractans vnico claudit tractatu cuius sunt duo capitula.

fol 282 verso: Liber XXVI pfati cōtinentis Rasis de egritudinibus q..busdā extremitatu.. p̄tractās duos secat tractatus. (eindigt op fol 298 verso)

[p. 730]

Secunda pars continentis Raziz.

fol 299: Quoruz primus qui tamen est vigesimus septimus in ordine totius libri: de apostematibus agit: et tractatus nouem apprehendit.

fol 323: Incipit liber vigesimus octauus dicti Cōtinentis: qui tame est secūdus ī ordine huius secūde partis: et est de vulnerib.. et vlceribus tractatus amplectēs quattuor.

fol 361: Liber vigesimus nonus cōtinentis Rasis est de fractura ossium ac neruorum et dislocatione tortura duritie extensione laxitudine articulorum ac neruorū et de quibusdaz dictas dispositiones cōcomitantibus sive subsequentibus: et apprehendit tractatus duos.

fol. 375: Liber trigesimus prefati Cōtinentis: q.. tamē est quartus in ordine huius secūde partis est de febribus: et est continens tractatus quindecim.

fol 427: Incipit liber trigesimus primus eiusdem qui est de signis morborū in generali preter febres ac de curis eorūdem: et est continens tractatus novem.

fol 461: Liber trigesimus secūdus stinētis Rasis est de digestoine et de tēporibus morborū ac eor.. motib.. et de crisi deqz diebus creticis duos continens tractatus.

fol 475: Liber trigesimus tertius stinētis Rasis est de causis egritudinum contineus tractatus quinq..

fotl 489: Liber XXXIIII. Cōtinētis Rasis est de coualescētia et recidiua el de iter agentibus: et est duos cōtinēs tractatus.

fo 492: Liber trimesimus q..ntus cōtinentis Rasis est de venenis et de rebus similibus eis: habēs tractatus quinq..

fol 499: Liber trigesimus sextus cōtinentis Rasis est de decoratione continens tractatus quinqz. (Op het einde, fol 512: Sequitur liber trigesimus qui est ultimus).

fol 1: Incipit liber ultimus prefati continētis Rasis: et cōtinet tractatus quatuor. (Tract I, II, III de simplicibus, Tract IV de sinonymis).

fol 1: Quorus primū est de simplicibus et continet capitula septingenta et sexaginta et sex. [in werkelijkheid 765 Capi]

fol 63: Incipit tractatus secūdus libri ultūmi prefati cōtinentis Rasis: qui est de expositione simpliciū medicinaru, et continet capitula septingenta sexaginta et quatuor. (in werkelijkheid 763 cap.)

fol 79: Incipit tractatus tertius libri ultimi prefacti Continentis Rasis: et est dictus tractatus confectarii. (cap 118) [werkelijk 116].

fol 83: Incipit tractatus quartus et ultimus libri ultimi prefati cōtinētis Rasis que cōposuit Machim filius Zacharie elraziz in exponendis sinonymis necnon ponderibus et mensuris inuentis in libris medicine. (laatste fol: 100 verso).

Op fol 100 verso: Impressum Venetijs per Bernardinū Benaliuz. Anno salutifere incarnationis millesimo quingētesimo nono. V. Kalendas aprilis.

[p. 731]

Op het einde, op 3 ongepagineerde fol.: Libellus quem edidit Rasis de eis que requirūtur ad medicum approbatione dignum; en op de 3 laatste ongepagineerde fol, een inhoudstafel over het gansche boek.

1510 Lugduni. Opera parva Abubetri filii Zacharie.... que in hoc.... volumīe cōtinentur sunt. Liber ad Almansorem de cē tractatus cōtinens (trāslat.. ex Arabico... a Gerardo Cremonēsi) cum.... additionibus interlinearibus Gerardi Cremonensis.... Tractatus de egritudinibus juncturarū. De morbis puero.. Aphorismo.. ejusdem libri sex. Parvū antidotarium ipsius. Tractatus de p..servatione ab egritudine lapis. Liber introductorius... in medicinā. De sectionibus et cauteriis ac ventosis. Sinonyma ejusde.. Liber divisionū cum novē capitis in fine additis: et ab aliis impressorib.. semp.. obmissis: quibus operibus addit.. est Constātine Monachi viaticus. 2 pt. Lugduni 1510, in 8 (Brit. Mus., ook door Jöcher I p 45, doch voor het jaar 1511, genoemd).

1519.	Textus noni ad Almansorum (i.e. Tractatus Nonus Almansoris) qui est de egritudinibus a capite vso.. ad pedes. 1519 in 8 (Brit Mus).
1521.	M. Gatinarie de curis agritudinū particulariū noni almāsoris practica, 1521 in 8 (Brit Mus).
1525.	Textus noni ad Almansorum. 1525 in 8 (Brit Mus).
1528.	Rhazes.... de ratione curandi pestilentiam e Graeco in Latinum versus per G. Vallam. Item A Benedictus.... de pestilenti febre. Parisiis 1528 in 4 (Brit Mus).
1529.	Rhazae de pestilentia liber, G. Valla interprete, 1529 in 8 (Brit Mus).
1530?	Libro tertio Delo Almansoro chiamato Cibaldone. B. Sessa, Venetia 1530? in 4 (Brit Mus).

[1531 Strassburg.] In hoc Volumine continentur. Insignium Medicorum, Joan. Serapionis Arabis De Simplicibus Medicinis opus praeclarum & ingens. Averrois Arabis, de eisdem Liber eximius. Rasis filii Zachariae, De eisdem Opusculum perutile. Incerti item Autoris De centaureo Libellus hactenus Galeno inscriptus. Dictionum Arabicarum iuxta atq. Latinarum Index ualde necessarius. In quorum emendata excusione, ne quid omnino desyderaretur, Othonis Brunfelsii singulari fide & diligentia cautum est. (30.5 × 20.6 cm, (20) + 397 Abusief voor 399 pp, Kon Bi Brussel V B 4390).

Op het einde: Argentorati excudebat Georgius Vlricher Andlanus, anno MDXXXI mense septembri.

Lijst der Arabische woorden, daarna lijst der Latijnsche namen. De tractaten nemen de volgende pp in: Serapio pp 1-312, Averrois pp 313-372, Rasis pp 373-399.

Rasis filii Zachariae de simplicibus ad Almansorem.

p 373.

Cap I.

Dictio universalis ad sciendum uirtutes nutrientium & Medicinarum.

[p. 732]

p 373.	Cap II.	De virtutibus granorum & seminum usitatorum, ex quibus solet fieri panis.
p 374.	Cap III.	De his quae ex tritico & hordeo fiunt.
p 375.	Cap IIII.	De virtute aquae.
	Cap V.	De virtute uini.
p 376.	Cap VI.	De virtutibus potuum non inebriantium.
	Cap VII.	De uinis falsis.
	Cap VIII.	De robub.
p 377.	Cap IX.	De uirtute carnium, & suis speciebus.
	Cap X.	De carnibus uolatilium.
p 378.	Cap XI.	De diversitate membrorum animalium in nutrimento.
	Cap XII.	De uirtutibus ques acquirunt cibi ex artificio.
p 379.	Cap XIII.	De uirtutibus sisamorū, uel de his qu.. ex melle cōficiuntur.
p 380.	Cap XIIII.	De ouis.
	Cap XV.	De lacte, & his quae fiunt ex eo.
p 381.	Cap XVI.	De virtutibus piscium.
	Cap XVII.	De seminibus, & speciebus aliis, coquinae necessariis, quae quando cum cibis miscentūr, condimentum praestant.
p 382.	Cap XVIII.	De holeribus, & quae administrantur ex eis in decoctione.
p 384.	Cap XIX.	De virtutibus quae ex condimento auferunt fastidium de cibariis & salsamentis.
p 385.	Cap XX.	De virtutibus Fructuum & Pomorum.
p 387.	Cap XXI.	De herbis recentibus, & bene redolentibus.
	Cap XXII.	De speciebus bene redolentibus, & earum virtutibus.
p 388.	Cap XXIII.	De nomirandis liquoribus, unctuositatem habentibus.
p 389.	Cap XXIIII.	De vestimentis.
	Cap XXV.	De ventis & aere.
p 390.	Cap XXVI.	De ciuitatibus.
	Cap XXVII.	De virtutibus electuariorum ad comendendum suavium, quae de fructibus & floribus fiunt & vocantur Arabice mirambahat.
p 391.	Cap XXVIII.	De virtutibus specierum, quibus omni hora multum est utēdum, quod secundum literarum Arabicarum ordinem dispositum est. Cuius enim speciei nomen incipit ab A, in capitulo de A inuenitur, similiter quoq.. in aliis fit literis. Caput de A XXVIII:^(41) asarum, squinantum, vsneae, antimonium, abel, acatia, sarcocolla, epithimum, berberis,

(41) Aldus de namen der simplices beginnende met A, en voor de volgende hoofdstukken met B, C, D, H, G, Z, enz. Er valt op te merken dat de volgorde onregelmatig voorkomt. Die lijst der Simplices blijkt zeer belangrijk te zijn en zou een volledige studie waardig zijn.

[p. 733]

		emblici, azedarach, urtica, coagulum, squilla, absynthium, sticados, mellilotum, anisum, amoniacum.
	Cap XXIX.	De B: Balsami semen, anacardi, baurach, corallus, bedeguart, ebus vel ebulus, fangenkest, iusquiami species, psilium, beem, capillus veneris, bulbus, satirion, polypodium, borongi, bellirici.
p 392.	Cap XXX.	De Cain: Castoreum calidens, nux methel, nux muscata, Gentiana calida, Oppoponax, Iadac id est polium, gypsum frigidum, balantiae.
	Cap XXXI.	De Del: Darsesaham, Dulb folia et nuces, viscus, saiem, vatiramech, oleander, deindar, Fex uini, fex aceti.
p 393.	Cap XXXII.	De He: Mirabolani, Ylboe, typericon, hypoquistidos.
	Cap XXXIII.	De Gau: Acorus, guasima.
	Cap XXXIIII.	De Ze: Zinziber, Omnes aristologie.. species, hyssopus, zurumbet, argentum uiuum, azegi id est dragantum seu uitriolum, arsenici omnes species, spuma maris, vitrum, zarnab, ziniar.
p 394.	Cap XXXV.	De Ha: Amomum, alhanna, litium horph id est nasturtium, hasse id est hesopus hispanica, harmel, haseph, habenil, colloquintida, ferri squama, aqua uero in qua ferrum extinguitur, semperviva.
	Cap XXXVI.	De Ta: Tamariscus, thubab, tarathit, spodium, terra sigillata & armena, taliphaphar.
	Cap XXXVII.	De Ge: mandragora, titimalli species, genbut.
p 395.	Cap XXXVIII.	De K: vitis, thus, kamepitheos, condisi, karmesih, charabe, kesile, keste, cubebe, sulphur, camedreos, dragagantum, kabikengi, kildaru id est filix.
	Cap XXXVIIII.	De Lem: amygdalae amarae, plantago, dragontea, lacca, lingua auis, buglossa, larghia id est granata tintimalis.
	Cap XL.	De Mum: mu, mastix, bdellium iudaicum, mumia, meizabara, myrrha, memithe, meubedhena, marchasita, fuligo, staphisagria, chelidonia, mugath, mezerion, merdasengi id est litargyrium, fellis genera, mescathamesu.
p 396.	Cap XLI.	De non: nil, nitrum, calx, sal armoniacus, neheremish, naphara.
	Cap XLII.	De Sim: Spica indica, salegha, folium, sandaros, sel, cupressi nuces et folia, sumach, sidere, cancri caro, hermodactyli, sceduram vel scedeguram, subedigi, secancur, liquiritia, sevesten, siseleos, sekebinegi, saculaphundurion id est scolopendria, scamonea.
p 397.	Cap XLIII.	De Ham: Hamar, asarai, haelchalinibit, piretrum, assium, solatrum, curcuma, iuibae.
	Cap XLIIII.	De Fe: Fu id est sistra, fel, fistici, fesire, fesarastim,

[p. 734]

		argentum, fulfel eminiae, faufel, euphorbium, feluca haragi, marrubium, mentastrum, peonia, rubea.
	Cap XLV.	De Sath: cocleae marinae, sapo, aloes, gum̄i arabicm̄, cordumeni.
p 398.	Cap XLVI.	De Caph: calamus aromaticus, cartamū, kitram id est pix liquida, centaurea, curth id est iuncus nilo, cambil, kerphe, milium solis, kana, cathinia argenti, cathinia auri, calcanthum, pumex, cacule, aes ustum.
	Cap XLVII.	De Re: Bace.. lauri, gummi pini, faffasa est trifolium, reubarbarum, cinis, foeniculum.
	Cap XLVIII.	De Sin: Seilen, sertaragi, seucar, scebram, sepum, scordion, steregi, sedine is est emathitis lapis, alumen, sebenic id est athanasia vel seneschila, sacahic, suchabra, sunim.
	Cap XLVIIII.	De Te: tudeti, tereniebin, tuthia, tiregi, turbit.
p 397 (abusief).	Cap L.	De He: Thephisiae, thil.
	Cap LI.	De Cha: cheruha, sinapi, maluauiscus, alleborus, cassia fistula, fermentum de farina triticea.
	Cap LII.	De Thel: cantharides, cauda equina, antum.
	Cap LIII.	De That: Atharo.
	Cap LIIII.	De Gaim: gax id est laurus, gluten de coriis antiquis, agaricum, gafit id est eupatorium.

1530?	Libro tertio Delo Almansore chiamato Cibaldone. Venetia in 4 (Brit Mus).
1531.	Rasis De simplicibus, ad Almansorem. 1531 fol (Brit Mus). [Waarschijnlijk hetzelfde werk als dit van Straatsburg 1531.]
1533.	Opus.... Galeatii de Sancta Sophia in nonum Tractatum libri Rhasis ad regem Almansorem, de curatione morborum particularium, huic seculo accommodatissimum. Libellus introductorius in artem parvam Galeni de principiis universalibus totius medicinae....., ex doctrina Avicennae & aliorum philosophorum congestus.... Quae omnia perrara, restituit, correxit, & publicavit G. Kraut. Haganoae 1533 fol (Brit Mus).
1534.	Rhasis Philosophi Tractatus nonus ad regem Almansorem de curatione morborū particularium. Parisiis 1534 in 8 (Brit Mus).
1534.	Textus noni ad Almansorum, 1534 in 8 (Brit Mus).
1537.	Paraphrasis in nonum librum Rhazae de affectuum singularū corporis partium curatione, A. Wesalio^(42) autore. Basileae 1537 in 8 (Brit Mus).
1537.	Paraphrasis in nonum librum Rhazae ad Regem Almansorem, de

(42) Andreas Vesalius, Brussel 1514 † Zantha 1564. Hoefer in de Nouvelle Biographie générale vermeldt. buiten de uitgave Basel 1537, nog een uitgave te Lyon 1551 in 12 en een te Wittenberg 1587 in 8.

[p. 735]

	singularū corporis partium affectuum curatione, autore A. Wesalio. Lovanii 1537 in 8 (Brit Mus).
1540.	M. Gatinarie de curis egritudinū particulariū noni Almāsoris practica. 1540 in 8 (Brit Mus).
1542.	Habes candide lector Continentem Rasis, qui omnia fere que ad rem medicam pertinent..... complectitur opus per Hieron. Surianū emendatum. Venetiis 1542 fol (Brit Mus).
1544.	Abubetri Rhazae.... Opera exquisitoria per Gerardum Toletanum..... A. Vesalium.... A. Torinam.... Latinitate donata. Basileae 1544 fol. (Brit Mus, ook door Jöcher I p 45 genoemd.)
1549.	Liber de pestilentia. 1549 in 8 (Brit Mus).
1554.	J.B. Montani.... in nonum librum Rhasis ad Mansorem 1554 in 8 (Brit Mus).
1555.	Razae Libellus de peste, de Graeco in Latinum sermonem versus per N. Macchellum.
1560.	Practica seu commentaria in nonum Rasis ad Almansorem, in quibus morborum omnium qui humani corporis invadunt, natura curationes que explicantur. A. Gradii De febribus Aureum opusculum. Venetiis 1560 fol. (Brit Mus).
1562.	J.B. Montani... in nonum librum Rhasis ad Mansorem. 1562 in 8 (Brit Mus).
1564.	L. Jacchini... in nonum librum Rasis.... ad Almansorem regem.... commentaria. 1564 in 4 (Brit Mus).
1566.	Traicté de la peste.... escrit en langue Syrienne par Rases.. interpreté en grec par Alexandre Trallian, et nouellement traduit de Grec en François par S. Colin^(43). 2 pt. Poitiers 1566, in 8 (Brit. Mus.).
1576.	De febribus Liber (Tractatus 10 of the Liber Nonus Almansoris. 1576 fol. (Brit Mus).
1622.	L. Jacchini.... in nonum librum Rasis.... ad Almansorem regem.... commentaria. 1622 in 4 (Brit Mus).
1625.	Liber Luminum Rasis Cestrensis, Liber qui dicitur Lumen Luminum in expositione compositionis Alchimiae. 1625 in 8 (Brit Mus).
1655.	G. Rolfincii.... Epitome Methodi cognoscendi & curandi particulares corporis affectus, secundum ordinem Abubetri Rhazae ad Regem Mansorem libro nono. 1655 in 4 (Brit Mus).
1714.	Collectanea Lacinii oder Kurtze Excerpta aus dem Buche Rhacis, Lumen Luminum genannt. 1714 (Brit Mus).
	Boni Pietro Antonio. Pretiosa Margarita, oder neu-erfundene köstliche Perle von dem unvergleichen Schatz und höchst kostbahren Stein der Weisen; in sich haltend den eigendlichen Grund-Riss und Lehr-Arth dieser Göttlichen Kunst: in gleichen andere aus dem Arnoldo,

(43) Sebastien Collin of Colin, medicus van de 14^e eeuw, leefde te Fontenay le Comte.

[p. 736]

	Rhaimundo, Rhasi, Alberto und Michaele Scoto zusammen gelesene Schrifften: durch J. Lacinium in Lateinischer Sprache.... herausgegeben, anietzo aber.... in das Teutsche übersetzet.... von W.G. Stollen.. Leipzig 1714.
1747.	Rhazis De Variolis et Morbillis commentarius ex Arabico Latine redditus (Door T. Hunt). De variolis et morbillis liber. 1747 in 8 (Brit Mus).
1748.	Rhazes's Treatise on the Small Pox and Measles. (Uit het Latijn vertaald door F. Stuck) 1748 in 8 (Brit Mus).
1757.	Rhazis. De Variolis et Morbillis (R. Mead^(44), Opera omnia). in 8 (Brit Mus).
1763.	De variolis et morbillis. Fransche tekst in Paulet, Histoire de la petite verole 1763 (Volgens Hoefer).
1766.	Rhazes de Variolis et Morbillis, Arabice et Latine, cum aliis non nullis ejusdem argumenti, cura J. Channing. Londini 1766 in 8 (Brit Mus).
1768.	Traité de Rhazes sur la petite verole et la rougeole 1768 in 8 (Brit Mus).
1772.	Liber de pestilentia. 1772 in 8 (Brit Mus).
1772.	De variolis et morbillis. In Haller, Artis medicae principes, vol VII. Lausanne 1772 (volgens Hoefer).
1781.	Rhazes de Variolis et Morbillis, latine. Annexis quibusdam aliis argumenti ejusdem interprete et curante quondam J. Channing. (Door J.C. Ringebroig). Gottingae 1781 in 8 (Brit Mus).
1848.	A treatise on the Small-Pox and Measles. Translated from the arabic by W.A. Greenhill. 1848 in 8 (Brit Mus).
1896.	Muhamrned ibn Zakariya (Abu Bakr) al Razi. Traité sur le calcul dans les reins et dans la vessie. Traduction accompagnée du texte par P. de Koning. Leyde 1896 in 8 (Brit Mus).

Rijksuniversiteit Gent, 15 November 1941.

(44) Richard Mead (1673 † 1754) studeerde te Utrecht en te Leyden, arts te Stepney en te Londen. ‘Translation of the first treatise on the subject by Muhammed ibn Zacharia al Rhazis... from an Arabic manuscript at Leyden, of which Boerhaave sent him a copy. The translation was edited by Thomas Hunt, Arabic professor at Oxford, from two versions made for Mead, one by Salomon Negri, a native of Damascus, and the other by John Gagnier.’ (In Dictionary of National Biography by Sidney Lee. London 1894, 37, p 181).