Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1941 (1941)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1941

(1941)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Biobibliographica I-IV
Door Dr. Willem Van Eeghem
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

I. Joris de la Formanteel, oprichter van den Olyftack
(1480? - † Antwerpen, 1544)

1. Oude gegevens

Weinig is met zekerheid bekend omtrent den oprichter van den waarschijnlijk uit 1510 dagteekenenden Olyftack, de jongste, maar niet de minst werkzame der drie Antwerpsche rederijkerskamers.

Bij de eerste geschiedschrijvers van het genootschap lezen we:

‘Den stichter van deze gilde was Mr Joris Formenteel, eenen vlaming en voorspreker tot Antwerpen’(1).

In de noot bij dezen passus vernemen we dan, dat Joris de Formenteel in 1539 een uitdeeling van brood gesticht heeft in de Ste.-Walburgiskerk(2), aan welk detail Th. Van Lerius toevoegt, dat Joris Formenteel in 1544 overleed, blijkens zijn doodschuld (6 deniers, 8 myten) als lid van het gilde van O.-L.-V. Lof.

Na deze in 1863 verschenen bijzonderheden maakt L. Torfs twee jaar later bekend, dat Joris de Formanteel in 1522 te Ant-

werpen de bediening vervult van lootmeester of ontvanger van een loterij van 's-Hertogenbosch(3).

Intusschen wordt in G. Bertryns Chronijck der stadt Antwerpen van meester Joris de la Formanteel gesproken(4).

Em. Dilis eindelijk, in zijn De Rekeningen der Rederijkkamer De Olyftack over de jaren 1615 tot 1629, p. 4, brengt geen nader nieuws aan. Hij schrijft echter Joris van Formanteel(5).

2. Nieuw gegeven

Een zestiendeëeuwsche kroniek deelt op het jaar 1535 o.m. mede:

 

‘Anno eodem, den 11 julii, trocken de dry cameren van rhetorycken van Antwerpen naer Mechelen, alwaer de Gou-

blomme 't schoonste incomen hadde, de Violieren den tweeden. Den Olyftack hadde gemeynd den prys te hebben, daer Joris de la Formanteel gram om was dat sy 't versuymt [p. 106] hadden. De Goublomme hadde den derden prys, hoe wel sy den iersten, als oyck deden de Violieren, wel verdient hadden. Daer en geschiede hen geen groot gelyck, soo men seyde. Sy brochten hen prysen inne den 25 julii. Daer naer de Goublomme hadde een waghen seer fray toegemaeckt. Die van Diest werdde den hooghsten prys gegeven’(6).

 

Dit berichtje nu is een niet te versmaden aanvulling op de schaarsche inlichtingen nopens het landjuweel, op 12 Juli 1535 te Mechelen gehouden(7), al moet het nieuwe gegeven op zijn beurt met behulp van deze laatste worden verduidelijkt. Aldus beteekent het zinnetje: ‘De Goublomme hadde den derden prys’ eigenlijk: ‘den derden prys van het spel’. Het is overigens duidelijk, dat de aangehaalde details afkomstig zijn van iemand, die goed op de hoogte was van de Antwerpsche kamers(8) en wellicht tot de Goudbloem behoorde. Trouwens, zoowel de eigen bescheiden dier kamers als de literatuur over dezelve gaan het vermelde feest met stilzwijgen voorbij. In elk geval is het gezegde ten opzichte van onzen Joris, hier door een tijdgenoot uitdrukkelijk de la Formanteel genoemd, wel karakteristiek. Vijf en twintig jaren inderdaad na den Olyftack te hebben opgericht, wijdt hij zich nog steeds met hart en ziel aan zijn geliefd genootschap en wil het den eersten prijs zien wegkapen. Zijn woede bij de nederlaag is dan ook licht te begrijpen en het moet wel een berserkerwoede geweest zijn, aangezien de ooggetuige het der moeite waard vond, die in zijn kroniek te vereeuwigen. Intusschen moeten we toch toegeven (ofsohoon we Joris' toe-

wijding ten zeerste bewonderen), dat de man in de eerste plaats belang schijnt gesteld te hebben in het uiterlijke (het schoonste incomen), want zoover we weten behaalde de Olyftack in den wedstrijd, waarmede we ons hier bezighouden, geen enkelen prijs, al is het ten overvloede bekend, dat inrichters van landjuweelen over 't algemeen zóó te werk gingen, dat geen der deelnemers onverrichterzake huiswaarts moest keeren. Ten slotte zou het échec van den Olyftack er misschien op wijzen, dat deszelfs leden, die zooveel voor ‘het schoonste incomen’ over hadden, eerder onder de satijn- dan onder de schrijnwerkers dienen gezocht, wat tot heden een open vraag gebleven is(9).

Op dit oogenblik ziet de levensloop van den te Antwerpen gevestigden en oogenschijnlijk invloedrijken Vlaamschen advokaat Joris de la Formanteel er als volgt uit:

(Augustus?) 1510: oprichter van den Olyftack;

1522: lootmeester van een loterij van 's-Hertogenbosch;

1535: inrichter van de deelneming des Olyftacks aan het landjuweel te Mechelen;

1539: stichter van een brooduitdeeling in Ste.-Walburgiskerk;

1544: overlijden (Zie nog ons postscriptum 1.).

II. Cornelis de Mol alias van Ghistele, in de wandeling Talpa
(devies: laet wrueten den mol)

1. Van Eneas en Dido, door Laet wrueten den mol

In Mei 1551 (of 1552)(10), beter gezegd op den tweeden

Zondag en den Dinsdag d.a.v.(11), werd te Antwerpen, door de rederijkerskamer De Goudbloem (en niet, zooals het Biographisch Woordenboek beweert, door die van de Violiere)(12), een spel in twee deelen opgevoerd, dat getiteld is Van Eneas en Dido en waarvan een haast gelijktijdig afschrift berust in de

Koninklijke Bibliotheek te Brussel(13). Onder elk van die twee deelen nu leest men onderscheidenlijk:

 
laet wrueten den mol fecit (fol. 22v)

en

 
laet wrueten den mol composuit.... (fol. 41v).

Anderzijds staat in den bundel Refereynen en Liederen, voorgedragen op het prinsfeest der Corenbloem te Brussel (1562), boven de 29ste bijdrage (n.l. een referein en een lied):

 
Antwerpen. Goubloeme.
 
Laet wroeten de Mol.

Verdere voortbrengselen met het vermelde, al of niet gewijzigd, devies kwamen tot dusver niet aan het licht(14). Wat overigens de drie producten betreft, d.w.z. 1. Venus en Jupiter; 2. Ionstich herte en 3. Famen van eere, die onzen rederijker door het Biographisch Woordenboek zoo maar worden toegeschreven(15), deze hebben hun bestaan alleen te danken aan een

niet gewone vergissing. Venus en Jupiter is inderdaad niet een stuk, maar slechts een samenspraak in het spel Van Eneas en Dido, terwijl Ionstich herte en Famen van eere, wel verre van twee verschillende stukken uit te maken, doodeenvoudig de namen zijn der twee sinnekens, die in het zoo juist genoemde spel een zeer overwegende rol vervullen.

Is het intusschen nogal natuurlijk, uit de hierboven aangehaalde en ongetwijfeld schilderachtige zinspreuk af te leiden, dat 's dichters familienaam De Mol luidt, ongeoorloofd is het daarentegen om, naar het voorbeeld van het Biographisch Woordenboek, bij dien naam nog den voornaam Jacob te voegen(16), daar deze toevoeging, op geen enkel bewijs gebaseerd, zichtbaar te wijten is aan het haast onvermijdelijk grondgebrek van vele algemeene werken: het zonder meer overnemen van anderer gegevens(17). Met dat al is hiermede de volledige naam Jacob

De Mol (ja, zelfs Jacques De Mol) in literatuurgeschiedenissen en woordenboeken binnengeloodst(18), ofschoon geheel ten onrechte, daar hij nergens, bij onzen wete althans, in oude bescheiden te vinden is.

2. De Mol = Talpa = Cornelis Van Ghistele

Onze zestiendeëeuwsche kroniek teekent op het jaar 1564 o.m. aan(19):

 

‘Anno eodem, thien oft twelf daghen voor Kersmisse, begonst te vriesen, ende vroes alsoo snellycken, dat op st Stevensdach daer volgende (d.i. 26 December) men over Schelt ginge dach voor dach totten 5 januarii daer nae. Ende op den selven vyfden dach, ten twee uren na noene, werde van het Bierhoot op een sledde gesleypt een groot pack, daer op twee mans saten ende een vrouwe; soo dattet wel weeghde duysent pondt gewichts. Ende

omtrent twee uren daer nae sach men de schollen ende d'ys gaen dryven. Ende binnen den tydt dat d'ys was liggende, stonden daer oppe diverse cramen daer alderhande coopmanschappen vercocht werdt, oyck eet en drinckwaeren. Ende men reet ende stonden daer oyck over met alderhande beesten, als peerden, coeyen, ossen, schapen, verkenen, etc. Ego vidi.

Waer aff gemaeckt werdde by Cornelis van Gistele, die men hiet Talpa, facteur van de Goublomme camere, de naevolgende dicht, uyt welcke ierste capitale letteren den gerichten datum van den jaere te vinden is.....’

 

Welnu, deze door een tijdgenoot, niet onmogelijk zelf een lid der Goudbloem, gedane mededeeling(20) is voor ons van het allergrootste gewicht, niet zoozeer met betrekking tot een paar, steeds welkome, jaartallen betreffende Cornelis van Ghisteles factorschap(21), als vooral ten opzichte van de formule ‘die men hiet Talpa’. Deze, om welke reden dan ook gebruikte, toenaam Talpa beteekent in elk geval (de) mol, zoodat Cornelis van Ghistele, de bekende vertaler van verschillende Latijnsche klassieken, dus eigenlijk van huis uit De Mol heet. Aan den anderen kant klinkt het onwaarschijnlijk, dat het tooneelwerk Van Eneas en Dido, in 1551 door laet wrueten den mol voor de Goudbloem vervaardigd, niet afkomstig zou zijn van Cornelis van Ghistele: in 1553 laat deze immers zijn vertaling drukken van de Heroidum Epistolae (waaronder de brief van Dido aan Eneas), in 1554 Deerste viere boecken van Eneas ende Dido genaemt Aeneidos: bescreuen in latijn door den alder geleersten ende vermaersten Poeet Vergilius Maro etc.(22) en verklaart nog lang

daarna, in 1569, in de voorrede tot zijn vertaling van Horatius' eerste tiental satires, hoe hij weleer jaarlijks een ‘duytsche Comoedie’ placht te maken ter eere van den raad van Antwerpen(23), zulks wellicht in opdracht van de Goudbloem, welker bezoldigd factor hij was(24).

M.a.w.: de voornaam van De Mol, den geheimzinnigen schrijver van het stuk Van Eneas en Dido, is niet Jacob, doch Cornelis; deze Cornelis De Mol bezigt bovendien, gelijk menig ander tijdgenoot, een alias, nu eens Ghistelius, zooals voor zijn Latijnsche werkjes(25), dan weer Van Ghistele, b.v. in den titel van zijn vertalingen(26), soms ook Ghistele tout court, getuige o.a. het achtregelig acrostichon op het titelblad van zijn vertaling van Terentius(27); voorts staat hij in de wandeling bekend als Talpa, een verlatijnsching, die ons in dien tijd heel niet verwondert, te minder daar het hier iemand geldt, die het Latijnsche vers weet te hanteeren(28) en de heidensche dichters

dermate bewondert dat hij, tusschen 1553 en 1556, vier van hen, n.l. Ovidius (Heroidum Epistolae), Vergilius (Aeneis), Terentius (Comoediae) en Sophokles (Antigone), in het Nederlandsch overzet, een onderneming, die niemand vóór hem in onze streken heeft aangedurfd(29). Ten slotte beschikt hij, net als zijn kunstbroeders(30), over een devies (laet wrueten den mol), waarvan wij eerst nu de volle beteekenis beseffen: zooveel dergelijke en voor die eeuw gewis bewonderenswaardige vertalingen te leveren (let wel: in den loop van vier jaren!) is waarlijk nog iets meer dan werken, waarbij we dan nog de prestaties voor de Goudbloem buiten bespreking laten. De man bekent overigens in 1569, vermoedelijk op gevorderden leeftijd:

‘mijnen geest can qualijck ledich zijn’(31)

elders schrijft hij:

‘.... mijnen gheest oyt gheneghen is gheweest tot Poëterije,
ende tot Rhetorijckelijcke Conste, daer inne ick my altoos gheoefent hebbe’(32)...

en tevens laat hij zich aldus uit:

‘Want ghelijck HERCVLES teghen den Reuse van Athenen street ende vocht, Soe hebbe ick ook met HORATIVS moeten arbeyden ende worstelen, soo dat ick int leste met grooter pijnen daer door gheraeckt ben; want hy een Poët gheweest is, die sware en diepe materien gheschreven heeft’(33).

Waartoe dan diende toch al dat zwoegen? Hij zegt het ons zelf:

‘Den onverstandighen, en Zoilus ghebroetsele, set ick op d'sije, want t'is my alleenlijcken ghenoech, als Horativs seyt, Contentus paucis lectoribus, dat ick weynich menschen en den verstandighen mach behaghen’(34).

Wij voegen hier nog aan toe dat hij, in al zijn geschriften, de zedelijke verbetering van zijn medemenschen op het oog heeft: alles is voor hem een spiegel en dit woord gebruikt hij dan ook bij herhaling.

3.C. Van Ghistele schreef ook Van Hero en Leander

Overwegen we dit alles, dan krijgen we meteen een helder inzicht in een twistvraag, die sinds een halve eeuw de literatuur-

geschiedschrijvers interesseert(35). In 1621 verscheen n.l. op den naam van Jan-Baptista Houwaert een bundel van vier amoureuse spelen. Van de eerste drie dezer spelen heeft men echter, dank zij zestiendeëeuwsche afschriften, kunnen vaststellen, dat onze Brusselaar geenszins als de auteur ervan mag worden beschouwd, daar zijn werk er alleen in bestaan heeft, de teksten in kwestie hier en daar te wijzigen en er o.m. zijn spreuk in aan te brengen(36). Aldus is het eerste, Van Eneas en Dido, van de hand van laet wrueten den mol of liever van Cornelis Van Ghistele; het tweede, Van Narcissus en Echo, heeft als auteur Colijn Keyaert(37); het derde, Hue Mars en Venus tsaemen bueleerden, is afkomstig van Smeken(38); doch van het vierde, Van Hero en Leander, kon tot op heden geen oudere tekst teruggevonden worden. Thans zullen we echter in zevenvoudig opzicht aantoonen, dat dit stuk op zijn beurt door Cornelis Van Ghistele werd gemaakt.

A. Van Eneas en Dido is een meispel(39) en Van Hero en Leander ook(40). Meispelen zijn het naar allen schijn, die C. Van Ghistele op het oog heeft, wanneer hij in zijn opdracht uiteenzet, dat hij Terentius' Comedien vertaald heeft, ‘alleenlyck om dat yeghelijck sou beuroeyen, dat onse Rhetorikelijcke spelen die wy iaerlijcx (alst bequamen tijt is) den volcke exhiberen, gheen nieuwe inuentie oft conste en is. Maer van den Romey-

nen (ick laet de Griecken staen die de eerste inuenteurs sijn) ouer menige iaren gheplogen is’(41). Heeft 's mans reeds aangehaalde bewering, dat hij jaarlijks een ‘duytsche Comoedie’ placht te maken ter eere van de Antwerpsche magistraat(42), soms eveneens op het meispel betrekking, dan zou daaruit blijken, dat Van Hero en Leander niet uit 1551 (of 1552) dagteekent, doch een jaar jonger is (zie hieronder E).

B. Van Eneas en Dido is gedicht door den vertaler van de Aeneis, in welker eerste vier boeken de stof van het tooneelspel te vinden is(43); zoo ook is de overzetter van Ovidius' Heroidum Epistolae(44), waarvan de nos. XVIII en XIX de tusschen Hero en Leander gewisselde praatbrieven bevatten, de aangewezen persoon om het meispel Van Hero en Leander te scheppen. No. XII, Dido aan Eneas, waarop hij trouwens een antwoord dichtte, slaat daarbij als 't ware de brug tusschen de twee spelen.

C. In Van Eneas en Dido treden als ‘prolooch spreeckers’ op: Rhetoryckelyck gheest en poetelick sin; in Van Hero en Leander nu heeten de inleiders Poëtelyck gheest en Amoureuse fantasije. Beide prologen intusschen handelen over de genesis en het doel van elk spel en vertoonen tevens ongeveer denzelfden gedachtengang.

D. Van Eneas en Dido wordt vervaardigd ter eere van Karolo qvinto(45); ook in Van Hero en Leander vraagt Poëtelijck gheest zich af, of hij den prins niet zal verheerlijken(46). Wellicht stond hier oorspronkelijk insgelijks Karolus quintus en heeft Houwaert dezen titel, die in zijn dagen (en a fortiori in 1621) niet meer paste, vervangen door den ruimeren term prins.

E. Van Eneas en Dido bestaat uit twee spelen; in Van Hero en Leander (eerste proloog) echter dringt Amoureuse fantasije er bij den dichter op aan, bij de twee spelen eindelijk toch het volledigende vervolg te voegen(47). Men lette er op, dat ‘twee spelen’ onmogelijk kan slaan op de andere twee stukken uit den bundel, want Van Narcissus ende Echo heeft drie deelen(48), terwijl Hue Mars ende Venus tsaemen bueleerden vier pausa's telt. Van Eneas en Dido en Van Hero en Leander hooren dus bij elkaar en zijn uit dezelfde pen gevloeid (zie hierboven A).

F. In Van Hero en Leander (tweede proloog) vaart poëtelijck gheest heftig uit tegen ‘Zoili ghebroetsel’ en verkondigt tevens in een krachtig rondeel (r. 1029 vlgg.):

 
Wy zullen blijven inde konst studeren
 
Zoo langhe als Iupiter ons 'tleven jont,
 
Al mach Zoilus ons wercken reprocheren....

Harerzijds verzekert Amoureuse fantasije, alweer in een rondeel (r. 1024-1025):

 
Wy beminnen de konst boven ghelt of goet,
 
Sy is zoo vermakelijck, zoo lieflijck en zoet....

O.i. herinneren deze eigenaardige uitlatingen treffend aan diegene, die we hierboven van Cornelis van Ghistele meedeelden(49).

G. Ten slotte is Van Hero en Leander, net als Cornelis Van Ghisteles andere scheppingen, didactisch bedoeld, want Poëtelyck gheest zegt uitdrukkelijk, dat hij het stuk schrijft (r. 38 vlg.):

 
Ter intentie dat hun d'Amoureusen zouden wachten,
 
Dat sy niet varen en zouden ghelyck Leander.

4. Cornelis Van Ghisteles gedicht op den Winter van 1564-1565

We mogen onderwijl onzen kroniekschrijver niet vergeten en wijden dus nog enkele woorden aan het gedicht, door Cornelis Van Ghistele vervaardigd naar aanleiding van den o.m. ook in de graveerkunst beroemden winter van 1564 op 1565(50) en dat we hier letterlijk reproduceeren:

 
Van capiteyn van Isselsteyn een rhethoryckelyck gewerch,
 
Die voor Antwerpen heeft gemaeckt groot beslach.
 
Men sach capiteyn Iselsteyn crachtich
 
Comen voor Antwerpen in december snel.
5
Couwenborch was syn overste, alsdoen seer machtich,
 
Compact maeckende metten Vriesen fel.
 
Communiceerde oyck met joncker Schollenborsche voorstel,
 
Liggende die van de Werve t'eenen spyt
 
Lancxs de Schelde om yeghelijcx gequel
10
Wonderlyck regiment gebeurde hier subyt.
 
Want op st Steven dach, breet ende wyt,
 
Was hy daer vast syn legher slaende,
 
Waer deur menich creech op hem haet ende nyt;
 
Want met duysenden sach men over hem gaende;
15
Veel soeteleers quamen der over al staende.
 
Van alderhande waere moecht elck daer coopen,
 
In cramen en tenten aen elck den wech baende.
 
In spyt oyck van Couwenborch, mans en vrouwen by hoopen,
 
Jan de Wint, daer hy menigen stoot aff was onfaende,
20
Januarii den achtsten heeft hem doen verloopen.
 
Des winters coutheyt vindt ghy meer in bescreven
 
Ende wat hy in dees Nederlanden heeft bedreven.
 
Doen Phoebus van onsen landen was geweken,
 
Ende den somer in Indien was ghevlucht,
25
En Solanus strengelyck by ons quam gesteken,
 
Soo dat menich dier daer om heeft gesucht.
 
Want Juno ons nyet en deylde haer soete lucht;
 
Maer Boreas en Apeliotes ons quelde,
 
Ende den winter 't geheele lant inne nam met gewelde,
30
Met droochte ende coude, synde in dominatie,
 
Soo dat hy groot ende cleyne watere bestelde.
 
Met dicken yse, benauwende menige natie,
 
Desen winter heeft die Naiades seer gedwonghen,
 
Ende die Hamadriades berooft van al haer schoonheyt,
35
Ende veel diversche nymphen ende voghelen die songhen,
 
Verboden haerlieden sanck ende melodieusheyt.
 
Berghen, bosschen, velden ende steden met sneeuw beleyt,
 
Dominerende geweldich ende menich lant dwang,
 
Soo langhe dat Sol van Capricornus nam synen ganck
40
Ende door Aquarius tot in Pisces quam geresen.
 
Maer de lenten brenght Zephyrus en Flora met gesanck,
 
Door wiens virtute alle creaturen syn weder verresen.
 
't Jaer d'welck tot Bethlehem in Judea namp syn begin
 
Staet in dees latynsche woordekens noch meer, noch myn,
45
Dat de Schelde voor Antwerpen soo sterck vervrosen lach,
 
En twelf daghen veel duysent daer over gaen sach.

Dit gedicht bevat op het eerste gezicht 46 regels. Bij het opmaken evenwel van het chronogram, i.c. een acrostichon, stelt men dadelijk vast, dat de eerste twee regels een berijmden titel uitmaken en derhalve dienen afgezonderd van de volgende achttien, welker beginletters inderdaad het jaartal 1564 opleveren. Hiermede is het poëma van Cornelis van Ghistele geïdentificeerd, want onderaan een in den winter van 1564 op 1565 gemaakt en vóór enkele jaten te Leuven ontdekt afschrift der zoo juist besproken 20 regels staat duidelijk: Per Cornel. ghis-

tel(51). O.i. zijn beide afschriften vervaardigd naar een vliegend blaadje, uitgegeven in verband met den winter te Antwerpen(52). Hoe dit zij, Cornelis Van Ghistele verschijnt hier als gelegenheidsdichter, net als zoo menig kunstbroeder vóór en na hem.

Wat de overige 26 versregels betreft, deze zijn gewoonweg ontleend aan Die Nieuwe Chronijcke van Brabandt (Antw., 1565), alwaar ze, naar behooren ingedeeld (2 + 10 + 10 + 4), bovendien nog besloten worden met een chronogrammatisch monostichon, dat trouwens in r. 22 wordt aangekondigd, maar dat onze kroniekschrijver zoo maar heeft weggelaten. Zooals we indertijd hebben aangetoond, dient dit dichtstuk over den winter in de Nederlanden toegeschreven aan den Brusselschen facteur Gysbrecht Mercx(53); vermoedelijk kwam het oorspronkelijk eveneens als vliegend blaadje uit. In elk geval zijn de drie hier ter sprake gebrachte afschriften erg bedorven.

5. Besluit

Wanneer we thans het voorafgaande kort samenvatten en tevens nog even aanvullen, dan verkrijgen we reeds een eenigszins duidelijk beeld van Cornelis Van Ghistele, over wien tot dusver zoo goed als niets bekend was(54). Te Antwerpen geboren(55), schijnt onze rederijker, eigenlijk De Mol geheeten, aldaar tot het weversambacht te hebben behoord(56), doch

zooals vóór hem Cornelis Everaert en na hem Vondel (gene een verwer-volder en deze een koopman) hield hij zich vooral met de dichtkunst bezig. Sinds ca. 1550 in De Goudbloem werkzaam, ongetwijfeld als opvolger van den in 1524 tot facteur aangestelden Jan Salomon(57), vervaardigt hij o.m. meispelen, waarvan één, Van Eneas en Dido, met zijn doorzichtige spreuk, laet wrueten den mol, onderteekend is, terwijl, evenals het eerste, een tweede, Van Hero en Leander, door Joan-Baptista Houwaert werd gewijzigd en op diens naam verscheen. Als Latijnsch dichter teekent hij zich Cornelius Ghistelius en als baanbrekend vertaler der Romeinsche hoofddichters Cornelis Van Ghistele (acrostichon: Ghistele). Wij gelooven niet, dat hij Hervormingsgezind was, al las en bewonderde hij den Bijbel(58). Wij meenen

veeleer dat hij zich ingespannen heeft, om zijn lezers en toehoorders voor de Kunst te doen ontvlammen en hen op die wijze van de godsdiensttwisten af te leiden. We kunnen anders bezwaarlijk begrijpen hoe hij in 1569 nog een geschrift heeft mogen uitgeven, opgedragen aan de regeering van Antwerpen in de maand zelf (19 Sept.), waarin Alva's Index werd persklaar gemaakt(59). In 1570 laat hij nog de definitieve uitgaaf der Heroidum Epistolae in druk uitgaan(60), maar na dien datum verliezen we zijn spoor. Zijn oorspronkelijk Nederlandsch werk omvat:

A.1551 (of 1552): Van Eneas en Dido;
B.1552 (of 1553): Van Hero en Leander;
C.1553 vlgg.: de in menig opzicht belangwekkende opdrachten, voorberichten, acrosticha en inleidingen bij zijn vertalingen;
D.1559: twaalf Heldinnebrieven;
E.1564: het chronogrammatisch gedicht op den winter 1564-65;
F.1570: Nog twee Heldinnebrieven.
O.d. heeft hij al de Heroidum Epistolae, eigenlijk drama's in den dop, tot amoreuse spelen verwerkt (Zie ons postscriptum 2).

III. Bisschop Jan Knyff
(ca. 1510-1576)

1. Een leemte

Vóór enkele jaren verscheen een zoo uitvoerig als grondig levensbericht van den minderbroeder Johannes Knyff, die ca. 1513 (te Utrecht) zou geboren zijn, later door Granvelle te Brussel, op 5 Dec. 1563 tot bisschop van Groningen gewijd werd en aldaar op 1 Okt. 1576 overleed, den roem nalatend van een indrukwekkend redenaar en een hartstochtelijk bibliophile(61). Na de vastenpreeken te Groningen (1558), die den ex-provinciaal voor de bisschoppelijke waardigheid in aanmerking deden komen, vraagt men zich af: waar bevond hij zich tusschen medio 1558 en einde 1563 en wat verrichtte hij zooal in die jaren?

2. Eerste aanvulling

In de laatste dagen der maand Nov. 1558 werden te Brussel twee broeders uit Elverzele (O.-Vl.), Gillis en Anthonis Vanderdyckt, alsmede Boudewijn De Watinnes uit Doornik, wegens ketterij aangehouden, wekenlang onderhoord en ten slotte veroordeeld, de broeders tot den brandstapel en de Waal tot de galg(62). De ammansrekeningen laten ons zien, dat de geestelijkheid tot driemaal toe vergoed werd om te trachten, de aan-

geklaagden van hun dwaling af te brengen. De derde maal echter wordt Jan Knyff met name genoemd(63):

 

JTem want gielis ende Anthonis vander dyckt / ende boudewin de watines obstinaet jn huerlieder erreur vander heresien bleuen / heeft Damman om de zelue persoenen vanden voerscreuen hueren erreure / te bringene / ende om metter heyliger scriftueren hen valsche opinien te confonderen opder Steenpoorten. ende oock jnder vruenten tot diuersche stonden doen compareren den doctoer vanden vrouwenbruederen / ende bruederen Janne knyf / Die welcke tegen de voerscreuen persoenen Lange ende vele hebben geconfereert ende gedisputeert / Ende daeromme elcken van hen voere een gratuiteyt gegeuen. een gouden croone valet tsamen

xx sch. groote

In margine schreef een ambtenaar van de Rekenkamer: ‘Transeat by deliberatie vanden bureele Jn faueure van Justicien’

3. Tweede aanvulling

In Oktober van het volgend jaar (1559) legt broeder Jan Knyff een getuigenis af vóór den procureur-generaal te Brussel naar aanleiding van de opvoering, door de Corenbloem, van het als schandaleus aangezien Esbatament van de bervoete bruers(64). Uit die verklaringen (onderteekend B Jan Knyff) is o.m. af te leiden, dat de deponent ten zeerste bezorgd was om den goeden naam en faam van zijn klooster, waarin hij ongetwijfeld den post van gardiaan zal hebben bekleed, wellicht ter vervanging van den Brusselschen exegeet-paroemioloog N.T. Zeghers.

4. Derde aanvulling

Dezelfde bezorgdheid spreekt trouwens uit den volgenden post in de ammansrekeningen over 1563-1564(65):

 

Van Gielise vrsels geheeten hans minderbruer Die welcke met Diuerssche zyner complicen hadde omtrint tshertogenbossche ende Jnde kempenen te Diuerssche plaetssen den goeden luden gekneuelt ende alsoe hen gelt ende goet genomen den zeluen Daeromme ter beden vanden minister ende andere vanden conuente vanden minderbrueders deser stadt (alwaer die voerscreuen hans tanderen tyde professie hadde gedaen) om hen ordene gheen schandalizatie te doene metten sweerde jnder vruenten geexecuteret Ende want hy gheen goet en hadde ende ouer vele jaeren vuyten cloostere was geloepen Daer omme hier -

Nyet

 

Daar de terechtstelling op 8 Jan. 1564 plaats had(66), meenen wij dat de hier bedoelde minister niemand anders is dan Jan Knyff: weliswaar was deze laatste kort te voren (12 Dec. 1563) tot wijbisschop van Utrecht benoemd, doch het is aan te nemen, dat hij niet van den dag tot morgen bewuste functie is gaan vervullen, maar zoo lang mogelijk te Brussel gebleven is, niet het minst met het oog op dit lastig geval, dat zijn convent in opspraak had kunnen brengen.

5. Een nauwkeuriger datum

Uit het getuigenis van 1559 vernemen we ook, dat onze franciscaan op dat oogenblik 49 jaren of daaromtrent oud was, met het gevolg dat zijn geboortedatum moet worden geplaatst niet ca. 1513, maar ca. 1510.

IV. Franciscus Alaers, de Brusselsche apostaat

1. De verbidding in de ammansrekeningen

De rekeningen van den Amman te Brussel over 1557-1558 behelzen o.a. de volgende posten(67):

1.Jtem iiija january betaelt den scerprechtere van dat hy op tschauot zyn preparement hadde gemaeckt om te executeren metten sweerde peeter mathys die daertoe verwesen was midts den dootslage by hem gedaen jnden persoen van wylen Andriesen boels. welcke executie nyet en wordde gedaen midts dat de voerscreuen peetere van een maecht verbeden wordde
ij s. 16 d. groote
2.Jtem den seluen voere zyn coerden ende hantscoenen
xij d. groote
3.Jtem voere een kerre zauele die opt schauot geleeght wordde betaelt
6 d. groote
4.Jtem betaelt den biechtuaders die den voerscreuen peeteren biechten ende onderwesen
ij s. 9 d. groote

2. De verbidding in de gelijktijdige kroniek

In een gelijktijdige kroniek wordt dit geval van verbidding aldus door een ooggetuige beschreven(68):

1+ Nota bene sequentia

2Op eenen dyssendach dwelck was den vierden dach 3der voorgenoemden maent van januario Anno XVc. ende

4lvij Na styl van brabant / Soe js bynnen der stadt van 5Bruessele geschiet ende ghebuert des hier na volght / Te 6wetenne als dat ten voirscreuen daighe voer des Amptsmanscamerken 7gericht was het schauot / metter sauelen 8daer op geworpen synde / Om aldaer justicie metten zweer- 9de gedaen te worddene aen eenen jonghen gheselle genaempt 10Peeter mathys anders geheeten van nyenoue / oudt synde 11omtrint jaeren geboren synde te Meerbeecke by 12Nyenoue / eens brieders knecht oft knape / die welcke 13woende jnde camme oft brouwerye geheeten tscaeckbert / 14gestaen bynnen der voirscreuen stadt achter den minder- 15bruederen cloostere / byder spieghelbruggen aldaer / 16welcke voirgenoemde peetere / hadde aende vleemssche 17poirte bynnen der voirscreuen stadt aenden poel aldaer 18wesende Ouer thien oft xij daighen voere date voirscreuen 19afliuich gemaect eenen jonghen gheselle genaempt Andries 20boel een leghwerckere soene Jans boel boode te voete jnde 21cancelrie te bruessele

 

22Dese voirgenoemde Peeter js ten voirgenoemden [Fol. 23269] daighe gecommen vander steenpoirten ter voirscreuen 24merct weerts anders nyet wetende hy en soude metten 25zweerde alsdoen gestorven hebben / want de clocke oft 26storme tot sinter claes / hadde om synent wille tot drye 27malen toe geclipt gehadt na doude hercommen / Ende 28commende de selue peeter opde merct tot opt voirscreuen 29schauot / ghinck hy pacient twee malen omme opt selue 30schauot Ende alsoe ommegaende soe quam alsdoen vuyt 31des voirscreuen amptmans camerken Eene jonghe maeght / 32metten langhen hare / al gepalleert wesende gelyck eene 33bruyt / hebbende op haer hoot de selue maeght eene 34croone / welcke maeght was genaempt

35oudt synde omtrint jaeren / geboren synde van linc- 36kenbeecke / hebbende by ende met huer de selue maeght 37eene biddersse / Ende dese voirgenoemde maeght / opt 38voirscreuen schauoth synde viel sy op haer knyen te voete 39voer heeren Janne van locqueghem riddere Oueramman van 40bruessele / biddende ende begheerende om gratie voer den 41voirscreuen Peeteren aldaer staende / den welcken sy beghee- 42rende was te hebbene ende te trouwene voer hueren manne

43Jtem na dien de voirgenoemde maeght den voirge- 44noemden Amptman de voirscreuen woirden geseeght ge- 45sproken / ende om den seluen peeteren ghebeden hadde / 46Soe viel die voirscreuen pacient op beyde syne knyen / 47biddende [Fol. 269v] ende begheerende oyck gratie / Als- 48doen dat de voirgenoemde mynen heere damptman was 49den voirgenoemden pacient vragende / oft hy pacient / 50der voirgenoemden maeght die welcke voer hem bid- 51dende was / begheerde te trouwene voer syne huysvrouwe / 52daer op hy pacient was seggende ende antworddende jae 53jck heere / ende bidde om gratie illustratie

 

54Allet dwelck aldus ghebuert ende gedaen synde / Soe 55liet de voirgenoemde Amptman / de roeye van justicien 56vallen opde slincke schouwere des voirgenoemden pa- 57cients / Tot eenen teeckene van gratien doende ende be- 58wysende / Doende alsdoen der voirscreuen maeght op- 59staen ende by hem commen / Gheuende alsdoen de voir- 60genoemde Amptman der voirgenoemden maeght / een 61cleyn mesken / seggende tot haer Snydt die corde jn stuc- 62ken daer mede de voirgenoemde pacient staet oft es ghe- 63bonden / want ghy die gratie verworuen ende vercree- 64ghen hebt / Seggende oyck alsdoen de voirgenoemde 65Amptman totten voirgenoemden Peeteren oft pacient Soe 66verre [ghy] naemaels dese maeght ennighe quade daighen 67syt aendoende / oft met huer anders [syt] leuende / dan 68een man met synder huysvrouwen schuldich es ende be- 69hoirt te leuene / soe sal uwe sake vernyeuwt wordden / 70Ende ter stont daer nae de voirgenoemde pacient ont- 71bonden synde / soe sekerde hy pacient der voirgenoemden 72maeght opt voirscreuen schauot voer alle der [Fol. 270] 73weerelt openbaer jnden handen van eenen priestere eenen 74vrouwenbroedere genaempt brueder franchen alaerts. illustratie

 

75Jtem als allet gheene des voirscreuen staet aldus ge- 76schiet gebuert ende gedaen was Soe ghinck de voirge- 77noemde Peeter oft pacient metter voirgenoemden maeght 78ende bruyt tot opder stadthuys van Bruessele jn ende 79opde cappelle aldaer staende / aldaer dat alsdoen [was]

80douer prochiaen van sinter goedelen genaempt Lysbeth 81met hem hebbende drye capellanen van- 82der voirgenoemden kercken van sinte Goedelen / aldaer de 83selue prochiaen doen ter tyt ter presentien vanden bor- 84germeesteren ende scepenen van bruessele henluyden 85heeft getrouwdt / den voirgenoemden peeteren ende maeght/die 86hem verlost ende verbeden hadde / Den seluen aldaer 87een cleyn sermoenken doende Ende daer na soe vielen 88de voirgenoemde peeter ende bruyt oft jonghe maeght / 89op hen knyen aldaer oyck alsdoen de voirscreuen heeren 90den scepenen grootelycken bedanckende vander gratien die 91henlieden gedaen ende gebuert was /

 

92Jtem daer nae Soe ghinghen beyde de voirgenoemde 93persoonen vanden voirscreuen stadt huyse van Bruessele / 94al achter vanden seluen stadthuyse malcanderen metter 95handt hebbende / ende alsoe waeren sylieden voirtsgaende 96naden huyse van daer de voirgenoemde maeght was woen- 97achtich dwelck was ten huyse van Symoene de [Fol. 270v] 98leenere / briedere woenende op de coelmerct te bruessele 99jnde camme geheeten het schildeken gestaen by sint Ja- 100cops poirte Daer van de voirgenoemde maeght gecommen 101was / als sy ten voirgenoemden Amptmanscamerken jerst- 102male was gaende ten voirscreuen schauotte weerts aldaer 103sy den voirgenoemden Peeteren hadde verbeyt meer dan 104onder halfue vre lanck gheduerende / tot dat hy pacient 105ter voirgenoemden merct ende tot opt voirscreuen schauot 106quam

 

107Jtem ten voirscreuen daighe des achternoens omtrent 108den drye vren Soe was de voirgenoemde Peeter oft pacient 109ghecommen jnden cloostere vanden predickeren jn brues- 110sele jnden pandt aldaer / jn syne lynen cleederen bloots 111hoots ende beruoet / Doende aldaer den voetual ende 112zoen vanden voirgenoemden afliuighen / ende dat aen 113eenen jonghe geheeten jennyn boel / de welcke de brueder 114was vanden voirgenoemden andriesen afliuighen / met 115des voirgenoemden Jennyns boel naeste vrienden ende 116maghen aldaer oyck present wesende ende moeste dese 117voirgenoemde pacient gheuen dertich karolus guldenen 118eens voer eene amende ende zoen tot behoeff

119Jtem ende des sondaighs dwelck was den viijten dach 120der voirgenoemden maent van januario anno als voere 121Soe waeren de voirgenoemde Peeter ende lysbeth voir- 122genoemd houdende hen [Fol. 271] bruylocht jnden gast- 123huyse van sint Jacops jn bruessele / Aldaer dat ten seluen 124daighe veele eerlycke borgheren ende persoenen ende jn- 125gesetenen vander seluer stadt ongebeden waeren commende 126ter bruylocht vanden voirgenoemden twee persoenen / die 127welcke henluyden waeren gheuende tot henlieder wel- 128uaert / dwelck syluyden hen jonnende waeren illustratie

3. Besluit

Ik meen te mogen verzekeren, dat deze beschrijving eenig is in de literatuur over het onderwerp en voeg er bij: had Charles De Coster die gekend, hij zou er voorzeker zijn voordeel mee hebben gedaan(69). Intusschen boezemt ze ons vooral belang in, omdat we nu kunnen besluiten dat Franciscus Alaers, nog begin 1558 als biechtvader optredende (r. 70 vlgg.), op dat oogenblik misschien nog niet aan afvalligheid dacht en toen heel beslist het beruchte kettersche boekje nog niet geschreven had, waarvan de editio princeps wel eens in het jaar 1556 geplaatst wordt(70). Komen er dus werkelijk exemplaren met dien datum voor, dan heeft men met een geantidateerde uitgave te doen. De eerste uitgave daarentegen kan, ook om inwendige redenen, pas uit 1560 dagteekenen, nadat Alaers n.l. het kloosterleven reeds vaarwel had gezegd.

4. Loon naar werken

Ten slotte nog dit: bij het controleeren der ammansrekeningen schreef een ambtenaar der Rekenkamer in margine naast de posten betreffende de uitgaven van den beul voor de onderbroken terechtstelling (samen 3 sch. 7 den.):

 

Gemerct dese scerprechter dese executie niet en heeft volbracht

 

wat waarschijnlijk moet beteekenen, dat de beul voor zijn werk niet vergoed werd. Naast den post aangaande de biechtvaders komt echter geen de minste nota voor: dezen werden dus uitbetaald, want ze hadden beiden hun plicht gedaan, broeder Frans Alaers zelfs meer dan zijn plicht, aangezien hij bovendien nog de trouwbelofte van den verbedene had afgenomen.

 

P.S. 1. In het oudste, d.i. tot 1535 gaande gedeelte van de Naemlyst der gildebroeders en zusters etc. (cf. J. De Meyer, Jaerboek der koninklyke Gilde van Sint-Sebastiaen te Brugge, Brugge, 1859, p. 453 vlgg.) komen voor: Casin de Formanteet (p. 455 b) en Geeraerd de Formanteet (p. 457 a). Ongetwijfeld dient hier telkens de Formanteel gelezen, doch verder blijkt uit niets of we hier met Brugsche leden dan wel met niet-Brugsche eereleden te doen hebben. O.i. zijn beiden verwant met onzen Joris.

2. Welke verwarring er destijds heerschte t.a.v. Aeneas en Dido bewijst Pr. Van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland I (Gent, 1900) p. 102 en II (Ib., 1902), pp. 14, 57, 58, 61 en 298. - Voorts is G. Kalff, vooral in zijn Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16de Eeuw I (Leiden, 1889), p. 410 vlgg. en II (Ib., 1889), p. 179 vlgg. allerminst goed te spreken over C. Van Ghistele. Zie ook zijn Gesch. der Nederl. Letterk. III (Gron., 1907), p. 88 vlgg. en p. 105 vlgg. Een veel redelijker standpunt toch neemt J. te Winkel in, Ontwikkelingsgang2 III (Leiden, 1923), p. 30vlg.:... ‘het zou onbillijk, ja zelfs belachelijk zijn, met minachting neer te zien op een dichter..., die aan de kunsteischen zijns tijds volkomen beantwoordde’. Beiden intusschen kennen Die Conste van Minnen aan C. Van Ghistele toe, blijkbaar op grond van de met V.G. onderteekende opdracht. De auteur echter is M. Laurier. In deughden groene. Zie F. Kossmann, De sleutel op de Conste der Minnen en de rederijker Marius Laurier van Yperen in Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., LX, Afl. 3-4 (Leiden, 1941), pp. 207 vlgg. Zie nog J.F.J. van Tol, Bredero's Moortje, zijn Fransche bron en Van Ghistele, in Tijdschrift voor Taal en Letteren XIX (Tilburg, 1931), p. 1 vlgg. en p. 100 vlgg. Ten slotte beschouwt ook Dr. G.D.J. Schotel, Gesch. der Rederijkers2 I (Rott., 1871), p. 90, noot 6, Corn. van Ghistele als een edelman.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


organisaties