Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1941

[p. 303]

Een geestelijk lied uit de XIII^e eeuw
Door Prof. Dr. J. Van Mierlo, S.J.
Lid van de Koninkl. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde.

De oudste lyriek, die wij in onze taal nog bezitten, is kunstlyriek, en nog wel van een zeer bepaalde soort: hoofsche Minnelyriek, in haar wereldlijken en geestelijken, mystieken, vorm, om niet te spreken van de Strophische Gedichten van Jacob van Maerlant. Andere, althans zuivere, lyriek, is ons uit die vroege tijden, uit de dertiende eeuw, niet bekend. De tweede reeks Mengeldichten, van het 17^e af, die op den naam van Hadewych zijn overgeleverd, zijn, zooals wij vóór jaren reeds hebben uitgemaakt, wel niet van haar⁽¹⁾. Ze zouden van het einde der XIII^e of het begin der XIV^e eeuw kunnen zijn. Hoewel in meer populairen vorm gedicht, kunnen ze toch moeilijk volkslyriek worden genoemd, omdat zij een geheele intellectualistisch-metaphysische leer veronderstellen.

De geschiedenis van het lied in de Middeleeuwen wordt gewoonlijk begonnen met de vroegste drukken uit de XVI^e eeuw en met eenige handschriften uit denzelfden tijd of van wat vroeger: waaruit men dan tracht af te leiden wat nog uit oudere tijden zou kunnen stammen. J.A.N. Knuttel, die een afzonderlijk werk heeft gewijd aan het Geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, is niet verder dan de XV^e eeuw opgeklommen: oudere liederen worden door hem niet vermeld. Ook de bloemlezingen uit de Middelnederlandsche lyriek halen wel kunstlyriek, maar geen volkslyriek uit zoo vroege tijden aan. Aldus de zoo verdienstelijke bloemlezing van Th.F.C. Keuchenius en D.C. Tinbergen, Nederlandsche lyriek van af de XIII^e eeuw tot 1880 (Leiden, 1920) en de onlangs verschenen

(1) Dietsche Warande en Belfort, 1922, 1938-55.

[p. 304]

keur uit Het Dietse lied van de Middeleeuwen, door H. Godthelp en A.F. Mirande (Amsterdam, 1940). En toch, J.F. Willems had reeds in zijn Oudvlaemsche liederen enkele stukken zuivere en mooie volkslyriek, uit oudere tijden; in Belgisch Museum of in Vaderlandsch Museum ware ook wel een en ander volkslied te ontdekken; evenals in N. de Pauw's Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten. En die oudere liederen zijn vaak beter, dan die welke uit de latere verzamelingen worden aangehaald.

Uit N. de Pauw's Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten heb ik dan ook een lied opgedolven, dat nog uit de XIII^e eeuw dateert en, al vertoont het eenige kunst in den strophenbouw, toch eerder volkslyriek dan kunstlyriek moet heeten. Om dien hoogen ouderdom is het reeds merkwaardig: want volkslyriek uit dien tijd, al heeft ze toen, ja al heeft ze van oudsher bij het volk bestaan, is ons niet overgeleverd. Daarom heb ik gemeend het eens afzonderlijk te mogen behandelen om er de aandacht op te vestigen en het als een oud, mooi Marialied aan te bevelen.

Het komt voor in den Oudenaardschen codex, die, zooals wij bij een andere gelegenheid hebben aangetoond, het werk van Martijn van Torhout bevat: zoo heb ik vroeger reeds gelegenheid gehad er even op te wijzen⁽¹⁾. Hieruit werd het overgedrukt door N. de Pauw, o.c. blz. 299; nadat J.F. Willems er in het Belgisch Museum, III, blz. 212 een strophe van had uitgegeven en D.J. Van der Meersch het in zijn geheel in Het Taelverbond, 1854, blz. 237-239 had laten verschijnen. In dezen codex is het lied echter slechts fragmentarisch bewaard. Maar het komt nog in zijn geheel voor in het groote Hulthemsche handschrift onder den titel Van Onser Vrouwen, ene bedinghe, waaruit N. de Pauw het eveneens heeft uitgegeven, o.c. blz. 11-15.

In beide gevallen heeft N. de Pauw het afgedrukt zooals hij het in de handschriften had gelezen: zonder een poging te doen om beide redacties even onder elkander te vergelijken, wat hem in staat zou hebben gesteld onmogelijke lezingen van het Hulthemsche handschrift al dadelijk te verbeteren; nu drukt hij zelfs zulken onzin als

Haese boven alle bomen

(1) Versl. en Med., 1938. blz. 331-375.

[p. 305]

waar het Oudenaardsche handschrift heeft: Rose boven alle bloemen.

Het lied is in het Hulthemsche, volledige, handschrift, voorafgegaan van een inleiding van 42 paarsgewijs rijmende verzen; hierin wendt de dichter zich tot Maria: Zij moge hem helpen tot een ware, volledige bekeering, om eens voor goed afstand te doen van alle zonde; Zij beware hem van den eeuwigen dood; Zij verleene hem gratie om Haar waardig te dienen, zoodat hij zich ten jongsten dage moge verheugen: daar vooral moge Zij hem bijstaan. De vrees voor dit oordeel doet hem nu dit gedicht maken, opdat Zij hem niet zou vergeten; anders zou hij zeker verloren gaan.

Daarna volgt het lied, in dertien strophen van acht verzen, op het schema aaa b ccc b: een op zich zelf wel mooi schema; maar toch geen schema van de hoofsche poëzie. Het fragment van den Oudenaardschen codex begint eerst met het 44^e vers: de eerste vijf strophen en de eerste drie verzen van de zesde ontbreken; na het lied volgen hier echter nog een achttal verzen: een opwekking tot gebed, dat Maria ons uit allen zondennood helpe en bij den dood tegen den duivel verdedige.

Merkwaardiger wijze is de redactie van den Oudenaardschen codex veel beter en veel dichterlijker dan die van het Hulthemsche handschrift. Hoe spijtig, dat het geheele gedicht hier niet bewaard is gebleven! En toch, zoolang de Hulthemsche redactie alleen loopt, schijnt ze tamelijk zuiver te zijn: in dien zin althans, dat wij ze kunnen begrijpen en volgen zonder noemenswaardige emendaties; we weten natuurlijk niet, hoeverre de oorspronkelijke redactie geëerbiedigd bleef. Maar van het oogenblik af, dat de Hulthemsche redactie met de Oudenaardsche sarnentreft, schrijft ze meermalen klinkklaren onzin, zoodat we haar zonder de hulp der Oudenaardsche nooit hadden kunnen ontwarren of verbeteren. Enkele voorbeelden:

Het Hulthemsche handschrift heeft in de strophe waar het fragment mee begint:

Ghi sijt moeder ende maghet rene.
Hen es gheen wonder clene
Tgheselscap van ons ij.

Van ons ij is onbegrijpelijk. Gelukkig heeft het fragment: van desen tween.

[p. 306]

Wat verder heeft het Hulthemsche handschrift

Haese boven alle bomen

waar het Oudenaardsche heeft

Rose boven alle bloemen.

In het Hulthemsche hs. ontbreekt het eerste vers der 10^e strophe (v. 73).

Wat verder heeft het Hulthemsche handschrift:

Ghi sijt boven die yngele, vrouwe,
Ghelovet uut allen rouwe
Die u met rechter trouwen

Willen wesen onderdaen

waar het Oudenaardsche heeft

Ghi sijt boven allen inglen, Vrowe
Ghi verlost ut allen rouwe
Die u met rechter trowe

Willen wesen onderdaen.

en zoo nog meer dergelijke plaatsen, in het Hulthemsche handschrift, die de Oudenaardsche redactie behoeven om begrepen te worden. Er zijn andere plaatsen in de Hulthemsche redactie, die wel een behoorlijken zin schijnen te hebben en toch onzin blijken te zijn, wanneer ze bij de Oudenaardsche worden vergeleken. B.v.

Ende wi bi u sine (= sijn) verresen
Vander doot ende ghenesen

de Oudenaardsche redactie heeft:

Ende wi bi u sijn ghenesen
Vander doet ende verresen

met de rijmen in omgekeerde orde: wat voor den zin veel beter is, ja alleen past.

Het Hulthemsche hs. heeft:

Ghi sijt allene anker ende roeder

Ons dient vreseliken staet

[p. 307]

 

Die verdreven sine (= sijn) te verre

 

In die zee, droeve ende erre

 

Vrouwe, ghi sijt onse leidsterre

 

Ende onse beste toeverlaet

De Oudenaardsche codex:

Ghi sijt havene, anker, roeder

wat veel beter, voller en ook juister is. Dan nog:

Die verdreven zijn te verre
In de sonden drove ende erre

In de sonden is ook veel beter en juister dan In de zee, wat feitelijk zelfs geen zin geeft, tenzij men er der zonde aan toevoegt.

Ik zal beide redacties naast elkander laten drukken: zoo zal de grootere voortreffelijkheid van de oudste, de Oudenaardsche, redactie, beter blijken.

Deze vergelijking nu werpt een zonderling licht op de waarde van het Hulthemsche handschrift. Zoolang het hier alleen staat, vermoeden wij niet dat of waar het verknoeid werd; zoodra we den anderen tekst er naast kunnen leggen, zien wij plots hoeveel beter deze is. Van zeer vele Middelnederlandsche gedichten nu, bezitten wij geen andere redactie dan die van het Hulthemsche handschrift: niet alleen van veel kleingoed, maar zelfs van uitvoerige, hoogst belangrijke werken, zooals van Theophilus en van de abele spelen. Wij konden hier reeds wel vermoeden, dat de redactie op vele plaatsen bedorven is; wij moeten nu ook vreezen, dat ze in niet geringe mate verknoeid werd. Dit geeft ons echter nog niet het recht, om ze op eigen handje te willen herstellen, zoolang we niet het middel hebben, dat ons den objectieven grondslag geeft om te verbeteren. Wij moeten ons bij die werken alleen bewust blijven, dat we ze slechts in, misschien deerlijk, gehavende redacties bezitten; en verder mogen we dankbaar zijn, dat zoo kostbare relieken uit den schat onzer dietsche woordkunst ons toch nog op die wijze zijn bewaard.

Het Hulthemsche handschrift heeft den tekst ook verbrabantscht. Dat de oorspronkelijke redactie Vlaamsch was, blijkt niet alleen uit de Oudenaardsche, die zuiver Vlaamsch

[p. 308]

is - men zou immers kunnen opwerpen, dat deze den tekst vervlaamscht zou hebben, al is uit het voorgaande reeds duidelijk genoeg komen vast te staan, hoeveel oorspronkelijker de Oudenaardsche redactie is - dit blijkt ook uit sommige rijmen en woorden. Het rijm: bloemen / comen / vromen is Vlaamsch; bloemen werd oorspronkelijk blomen geschreven, zooals nog in de Oudenaardsche redactie het geval is; wat den Brabantschen afschrijver er toe verleid heeft om er bomen van te maken. Ook ghetoghet voor ghetoont is vooral Vlaamsch. En de Vlaamsche vorm bem is ook nog in de Hulthemsche redactie blijven staan (v. 6). Men zal er dan ook rekening moeten mee houden, dat de Hulthemsche afschrijver zijn teksten heeft verbrabanscht.

Het lied zelf is van een eenvoudige, sobere, maar innige schoonheid. Het gaat geheel op in den lof van Maria: de Moeder van God, die ons het eeuwige leven, waarvan wij door de zonden onzer stamouders waren verdreven, heeft teruggeschonken door haar Zoon. Dat Zij werd uitverkoren om Gods Moeder te zijn overtreft allen lof, dien wij Haar kunnen geven. Zij is de poort van 't paradijs; het einde van den nacht; de dageraad van het nieuwe leven. Zij is Moeder geworden en Maagd gebleven: Zij alleen. Zij is onze groote toeverlaat. Zij moge ons helpen en gedenken, dat die groote eer haar is te beurt gevallen om onze zonden. Hoe genadig zij is, heeft Zij meermalen tegenover groote zondaars getoond. Zoo moge Zij mij ook uit de zonden verlossen. Zij kan ons in allen nood helpen en genade doen vinden bij haar Kind.

Het blijft bij de groote gedachte van de Moeder van God, die daardoor Middelares is geworden tusschen ons, zondaars, en haar Zoon. Er is in het lied niets conventioneels. De beelden, die het voor Maria gebruikt en waarmede het de Moeder van God begroet, zijn zulke die werkelijk als aesthetisch mooi aandoen en wel passen in de uitboezeming van het gevoel. Het wordt geen allegorische uiteenzetting op allerlei bloemen en figuren of voorspiegelingen uit het Oude Testament: het lofprijst uitsluitend Maria in haar goddelijk Moederschap en Middelaarschap.

De strophe zelf, met haar ongekunstelden eenvoud, en met toch haar dubbele drie-rijmen, meestal slepende, tegenover het staande b-rijm, het vierde en achtste, verhoogt nog, door hare gedragenheid en volheid, de echt diepe innigheid van het

[p. 309]

gevoel, de oprechte, warme zuiverheid van den lof en van het gebed.

En toch is het volkslyriek, gemeenschapslyriek, in den waren zin van het woord. Het blijft steeds eenvoudig in de voorstelling en de uitdrukking; bij alle verhevenheid en juistheid der theologische gedachte, even bevattelijk. Het spreekt rechtstreeks tot het gemoed en het gevoel. Nergens eenig spoor van hoofsche kunst of hoofsche gekunsteldheid. Maar ook nergens onbeholpen, of kinderachtig, of zwak; nergens ontsierd door stoplappen. Het is werk van een echt dichter, die de aanraking met het volk niet heeft verloren, en die er zich toch heeft op toegelegd om door een inderdaad mooi gedicht Maria's gunst te verwerven.

Hij veroorlooft zich wel een enkel maal, in de volheid van het gevoel en de onmacht om Maria naar waarde te prijzen, een zekere, maar zeer bevallige preciositeit; zooals waar hij zingt:

Al waren alle gerse tonghen
Die te meye oit ontspronghen,
Ende si alle van u songhen,
Si en gaven u niet te vollen prijs.

De preciositeit wordt hier niet te verre gedreven; en het blijft hierbij. Men vergelijke even den lof van Maria op drie staven, het gedicht, waarin Van Colne meester Aelbrecht en Meester Heynric Fromator en Jacob van Merlant onder elkander wedijveren om Maria den hoogsten lof te geven. Daar zijn het niet alleen de grashalmpjes, maar alle bloemen en kruiden en bladeren, ja alle haren op menschen en dieren die ooit waren of zijn zullen: hadden ze tongen en ware elke tong wijs als elc meester es te Parijs, nog konden ze Onze Vrouw niet ten volle loven. Aldus meester Aelbrecht, de eerste. Maar meester Heynric Formator gaat nog verder: met de droppelen water, den hagel en de sneeuw; en Jacob van Merlant overtreft hem nog: met de dieren, de visschen en vogelen, met de menschen, de heiligen en de engelen.

Een tintje preciositeit ligt ook in de gedachte, dat Maria⁽¹⁾

(1) N. de Pauw. Mnl. Ged. en Fragm., I, blz. 1 volg.

[p. 310]

door onze schuld, en dus feitelijk door ons, tot zoo hooge eer werd uitverkoren, waarom Zij ons ook bijzonder moet beschermen. Deze gedachte strookt echter volkomen met de Middeleeuwsche vereering van O.L. Vrouw, en komt dan ook meermalen voor. In Theophilus b.v. moet zij dan weifelenden zondaar in zijn vertwijfeling steunen; en J. Verdam heeft gewis ongelijk er zich aan te ergeren of de plaats, waarin de gedachte wordt uitgebreid, als niet authentiek te verwerpen. Al is het lied, wat de uitdrukking, de woordkunst zelf betreft, doorgaans goed verzorgd en flink gebouwd, toch - en dit brengt het weder bij de volkslyriek, - veroorlooft het zich rijmen, die een verfijnder kunst zou vermijden. Aldus het rijmen van den uitgang - heiden (- heden) twee- driemaal: suverhede / waerdichede; suverhede / ghenadicheden / deemsterheden; of het rijmen van den uitgang - like met zichzelf: boudelike / omodelike. Voorts zijn de rijmen zuiver en zelfs verrassend vol en verscheiden.

De vraag zou nu verder kunnen rijzen: is het lied oorspronkelijk? Of is het misschien de vertaling van een kerkhymne? Ik meen te mogen verzekeren dat dit niet het geval zal zijn. De toon is zoo spontaan, zoo natuurlijk, zoo eenvoudig zelfs, dat het nergens als een vertaling aandoet. Een eerste, wel is waar oppervlakkig onderzoek naar Latijnsche bronnen, heeft ook niets aan de hand gedaan⁽¹⁾. Trouwens, de inleiding die het lied voorafgaat, schijnt een vertaling uit te sluiten. De dichter maakt hierin bekend waarom hij dit gedicht ter eere van Maria heeft begonnen. Het is de vrees voor het oordeel, die hem doet ‘maken dit gedichte’. Hij spreekt niet van vertalen, maar van zelf ‘maken’. Zou hij hier niet gezegd hebben, dat hij vertaalde, indien dit werkelijk zóó ware geweest? Zou hij het doel, dat hij met zijn gedicht beoogde, nl. Maria's gunst te winnen, in 't bijzonder voor den oordeelsdag, nog wel bereikt hebben, indien hij alleen vertaald had? Mogen wij hier niet denken aan den minnaar, die door zijn gedicht de gunst van zijn beminde wil verwerven? En indien hij alleen maar vertaalde, zou hij zich dan niet hebben verontschuldigd bij Maria om zijn zwakheid: dat hij niet meer

(1) Ik heb even het Hymnologium van U. Chevalier doorloopen op de initia, waarvan de eerste verzen een vertaling zouden kunnen zijn: op volo, laudare, laudes, Regina, Te Regina, doch niets ontdekt.

[p. 311]

kon en dat ze dan ten minste die poging om haren lof in 't Dietsch te zingen voor welgevallig moge aanvaarden?

Ik meen derhalve, dat we naar geen Latijnsche bron hoeven te zoeken.

Is dit nu ook een gedicht van Martijn van Torhout? Ik zie geen reden om er aan te twijfelen; ik zie er integendeel genoeg om het met een gerust geweten aan te nemen.

Vooreerst: het komt voor in den Oudenaardschen codex; ik meen nu door de vergelijking van de heiligenlevens voornamelijk met Vander Biechten, het werk waarvan een fragment nog den naam van den dichter heeft bewaard, met ook Vanden Levene Ons Heren, voldoende aangetoond te hebben, dat deze codex, in de abdij van Eename, bij Oudenaarde, aangelegd, bestemd was om het gezamenlijke werk van Martijn van Torhout op te nemen⁽¹⁾.

Martijn van Torhout was een nederig man, die gaarne in de inleiding of aan het slot van zijn gedichten, over zich zelven als zondaar en over zijn zondig verleden sprak. Zoo, in het nog bewaarde slot van Vander Biechten, bidt hij, dat hij zijn leven moge beteren, zoodat hij tot een goed einde moge komen, en den eeuwigen dood ontgaan; en, zooals hij ook gewoonlijk doet, want hij heeft een groote godsvrucht tot O.L. Vrouw, hij smeekt die genade af door Maria; zoo besluit hij ook hier met een rechtstreeksch gebed tot Haar: zij moge haar Kind, haren Zoon, voor hem bidden, dat Hij hem spare, tot hij hier boete hebbe gedaan voor zijne zonden.

De tamelijk onregelmatige spelling van onzen codex is overal toch feitelijk dezelfde, ook in die onregelmatigheid, oe wordt doorgaans o, doch ook oe; ou eveneens o vóór w geschreven: hier kan de u in de w begrepen zijn (vrowe, trowe); gh komt ook tamelijk regelmatig vóór ook o of oe: zoo wordt steeds Ghod gespeld; maar ook ghoet of te ghoder trowen. Zooals hier meenghen (v. 90; Hulthemsche hs.: meneghen) aldus gecontracteerd wordt geschreven, zoo ook elders in den codex: heelghen (b.v. S. Aechte 600; Maria Egypt. 340 enz.).

Spelling van den kopiist, zal men zeggen. Maar indien de verschillende gedichten in onzen codex van verschillende dich-

(1) Zie mijn opstel in deze Verslagen, 1938, 331-375.

[p. 312]

ters waren, zou er dan ook niet met den verschillenden oorsprong, meer afwijking zijn in deze toch voor ons handschrift karakteristieke spellingen?

En ook de taal van alle gedichten is dezelfde: het is Vlaamsch; zóó doorgaans Vlaamsch, dat aan een omschrijving uit een ander dialect niet kan gedacht worden. Ik heb er in elk geval geen sporen van aangetroffen, noch in den woordenschat, noch in de rijmen, noch in de grammaticale vormen.

Het is uit den aard der zaak moeilijk overeenkomstige stijlen taaleigenaardigheden tusschen ons gedicht en de overige stukken uit den codex te ontdekken: uit onzen codex stammen slechts enkele strophen, van een lyrisch gedicht; het overige, de inleiding voornamelijk die met haar paarsgewijs rijmende verzen dichter bij het overige werk aansluit, komt uit het Hulthemsche handschrift en is misschien in niet geringe mate omschrift. Toch wil ik hier wijzen op de uitdrukking: ten jonxten daghe voor de in de middeleeuwen gewone uitdrukking: ten doemesdaghe:

Ghevet mi gracie dat ic moghe
U dienen ende daerbi verhoghen
Ten jonxten daghe.

Ik vind dezelfde uitdrukking terug in het leven van St. Aechte:

Dat soe Ghode vor hem bade
Dat hi hem van alre mesdade
Moeste ghenadech wesen soe
Dat hi ten joncsten bleve vroe (667-670)

dezelfde gedachte: zich verheugen ten jongsten dage.

De bewerker van den Dietscen Catoen, waarvan eveneens een eerste vertaling in onzen codex voorkomt, schijnt in zijn jeugd ook aan Minne-lyriek te hebben gedaan; hij verklaart immers in zijn inleiding, dat degenen die wereldlijke Minne dragen er rime ende liet van maken; ook hij heeft eens minne gedragen; maar nu haat hij ze. De dichter van Vanden Levene ons Heren bewijst eveneens door zijn inleiding, dat hij op de hoogte was van de profane, wereldlijke poëzie. Het schuldbewustzijn, dat onze dichter zoo dikwijls uitspreekt, de macht van de zonde waarover hij klaagt, kan herinneren aan dien tijd van zijn jeugd; en het mooie lied, dat hij hier ter eere van Maria

[p. 313]

aanheft, heeft zijn voorspel gehad in die rime ende liet, waaraan hij zich vroeger bezondigd had.

Verder moge het volstaan hier te verwijzen naar mijn vroegere studie over de eenheid van dichter voor al de stukken in den Oudenaardschen codex. Ons gedicht is in ieder geval een merkwaardig voorbeeld van lyrische poëzie uit een tijd, waaruit ons zoo goed als geene meer volksche lyriek is bewaard. Is het werkelijk van Martijn van Torhout, dan vertoont hij zich hier op zijn best. Dan mogen wij het betreuren, dat de liederen van zijn jeugd verloren zijn en dat hij later de lyriek met slechts één enkele uitzondering, vaarwel heeft gezegd voor het epische heiligenleven en de vrome didactiek.

De tekst staat in het Hulthemsche handschrift fol. 44 d-45 d. - De Oudenaardsche fragmenten zijn weer zoek geraakt⁽¹⁾.

(1) Of toch niet? Ter laatster ure vernam ik, dat de fragmenten nog steeds op het archief te Oudenaarde berusten.

[p. 314]

tekstkritische noten

4. stane 9 bedwelmt 20 Volmaect
2 moetti mocht gij 3 al sonder waen standvastig 4 aercheit boosheid 5 ghemerret getalmd, mij in heb opgehouden 6 bem ben verwerret verward, verstrikt 7 dat ik het nauwelijks kan laten, er mij n. van kan ontdoen 8 In = ic en 9 waer hi was hij bedwelmet bedwelmd, verbijsterd 10 die niet een goeden sin, een goeden wil, zou moeten hebben 11. Soudijs, soude hi des, zou hij er, wilde hij er, in alle oprechtheid van avestaen 14 die alle deugd pleegt, bezit 15 over voor; met g. tr. trouw, steeds. 17 ik heb uw hulp noodig 21 noit ooit 24 verhoghen verheugen

Van onser vrouwen, ene bedinghe

(Inleiding)

Maria, Vrouwe, Moeder ons Heren,
Mine herte moetti daertoe bekeren
U te dienen al sonder waen,
Ende der aercheit ave te staen,
Daer ic langhe in hebbe ghemerret
Ende alsoe sere bem verwerret,
Dat ics cume begheven can.
In weet ghenen soe starken man,
Waer hi bedwelmet als ic ben,
Hi ne moeste hebben goeden sin,
Soudijs claerlike avestaen.
Want ic hebbe te vele mesdaen,
Vrouwe, jeghen uwen eneghen Sone.
Maer ghi, die alre doghet sijt ghewone,
Bidt over mi met goeder trouwen,
Edele bloeme van allen vrouwen;
Want ic hebbe uwer hulpen noet.
Bescermt mi van der sware doot,
Die ewelike sal gheduren.
Volmaecte boven alle creaturen
Die in vleesche noit wert gheboren,
Edele Maghet uutvercoren,
Ghevet mi gracie, dat ic moghe
U dienen ende daerbi verhoghen

[p. 315]

25

Ten jonxten daghe, daer men sal dinghen

 

Ende elc sijn vonnesse vore hem bringhen,

 

Dat hi in eertrike hevet verdient.

 

Edele Vrouwe, sijt daer mijn vrient

 

Ende bidt nerenstelike over mi,

30

Dat tfonnesse niet te swaer en si;

 

Want ic duchte boven alle saken.

 

Die grote vaer doet mi maken,

 

Edele Vrouwe, dit gedichte.

 

Vergaetti mijns, ic mochte lichte

35

Bi roekeloesheden sijn verloren.

 

Daerom besprekic wel te voren

 

Ende vermaens u, Vrouwe, in tijt,

 

Omdat ghi middelersse sijt

 

Tusschen den sundere ende u kint,

40

Dat ghi boven al de werelt mint.

 

Edele Vrouwe, ontfaet dese bede

 

Dore u grote ghenadichede.

Ic wille u met al minen sinne
Loven, edele coninghinne,
Daer God ane, dore onse minne,

Menschelike vorme ontfinc.

Oetmoet ende suverhede
Brachten u ter werdichede,

[p. 316]

 

Daer men u in elker stede

 

Prisen mach vore alle dinc.

 

 

 

Hemelrike dat sloet ons Yeve;

10

Maer bi u ghesciede ons lieve.

 

Ghi hebt ons weder ten brieve

 

Van den paradise bracht.

 

Vrouwe, dat eweghe leven,

 

Daer Adam uut was verdreven,

15

Dat hebdi ons wederghegheven,

 

Vrouwe, bi uwer soeter dracht.

 

 

 

Alle waren wi verloren,

 

Eer God was van u gheboren.

 

Maer dat ghi wort daertoe vercoren

20

Dat ghi sout sijn die Moeder sijn

 

Die u God es ende u here,

 

Vrouwe, dats u soe groet ere,

 

Dat u en mochte nemmermere

 

Volprisen die herte mijn.

 

 

25

Porte vanden paradise,

 

Inne weet in welker wise,

 

Vrouwe, dat ic u volprise;

 

Want dies ben ic herde wijs:

 

Al waren alle gerse tonghen

30

Die te meye oit ontspronghen,

 

Ende si alle van u songhen,

 

Si en gaven u niet te vollen prijs.

 

 

 

Spiegel van der suverheden,

 

Moeder van ghenadicheden,

[p. 317]

35

Ende van der deemsterheden,

 

Ghi ghelijct der dagheraet.

 

Want bi u die nacht nam ende

 

Ende droefheit ende ellende,

 

Daer ons Adam in versende

40

Bi sire groter overdaet.

Ghi droeghet jeghen die nature
Uwen sceppere, creature;	O
Ghi sijt moeder ende maghet pure:
Dat en droech noit overeen	Ne droech noeit overeen,
Sonder, Vrouwe, in u allene.	Sonder, Vrowe, in u allene.
Ghi sijt moeder ende maghet rene	Ghi sijt moeder ende maghet rene
Hen es gheen wonder clene	Henne seint gheen wonder clene
Tgheselscap van ons ij.	Tgheselscap van desen tween.
Ghi sijt Gods Moeder ende onse Moeder;	Ghi sijt Ghods ende onse moeder;
Bi u wert God onse broeder;	Bi u wart Ghod onse broeder;
Ghi sijt allene anker ende roeder,	Ghi sijt havene, anker, roeder,
Ons dient vreseliken staet,	Ons, diet vreeselike staet,
Die verdreven sijn te verre	Die verdreven zijn te verre
In die zee, droeve ende erre;	In de sonden, drove ende erre;
Vrouwe, ghi sijt onse leidsterre	Vrowe, ghi sijt onse leedsterre
Ende onse beste toeverlaet.	Ende onse beste toverlaet.
Bi ons hebdi, edele maghet,	Bi ons hebdi, edele maghet,
Werdicheit grote bejaghet,	Dese waerdechede beijaghet.
Waerbi dat ghi crone draghet:	Want, Vrowe, dat ghi crone draghet,
Dat quam al dore dien groten noet.	Comt algader dor onse noet.
Dat es openbaer anschijn:	Dit es openbare in scine:

[p. 318]

tekstkritische noten

	Om ons te losen uter pijn	Om ons te loessene uter pine
	Maecte u God de moeder sijn.	Maecte u Ghod de moeder sine.
	Penster om, hets ere groet.	Penst hier ombe, dats ere groet.
65	Haese boven alle bomen,	Roese boven allen blomen,
	Vrouwe, nadat ghi sijt comen	Vrowe, nadien dat ghi sijt comen
	Bi ons te dus groten vromen,	Bi ons te derre groeter vromen,
	Dat God dore ons wert u kint	Dat Ghod dor ons wart u kint,
	Ende wi bi u sine verresen	Ende wi bi u sijn ghenesen
70	Van der doot ende ghenesen,	Van der doet ende verresen,
	Soe dunct mi wel recht wesen	So dinct mi recht wel wesen
	Dat wi u eren ende ghi ons mint.	Dat wi u eeren ende ghi ons mint.
		Maria, die Ghode soghet,
	Fonteyne die niet en verdroghet,	Fontaine, die niet ne verdroeghet,
75	Dat hebdi dicke wel ghetoghet,	Dit hebdi dicken ghetoeghet
	Ane die sere hebben mesdaen.	An die sere hebben mesdaen.
	Ghi sijt boven die yngele, vrouwe,	Ghi sijt boven allen inglen, Vrowe;
	Ghelovet uut allen rouwe	Ghi verlost ut allen rouwe,
	Die u met rechter trouwen	Die u met rechter trowe
80	Willen wesen onderdaen.	Willen wesen onderdaen.
	Mine ziele es ghebonden,	Mine siele die es ghebonden,
	Vrouwe, met swaren sonden,	Vrowe, met wel swaren sonden.
	Hebt die ghenade vonden	Ghi hebt die ghenade vonden;
	Bedi willic bidden u,	Bedie soe willic bidden u,
85	Omdat ic mi kinne mesdadich,	Omdat hic bem so mesdadech,
	Dat ghi mijns sijt ghenadich	Dat ghi mijns sijt genadech
	Ende ter noet mi gheradich	Enter siele mede geradech
	Jeghen uwen sone nu.	Jeghen uwen sone nu.

63 Maect 73 Marie
62 loessene verlossen 64 Denk er aan. 66 doordat gij zijt gekomen door ons tot zoo groote winst 68 dor om 73 soghet: waarschijnlijk bedoeld als imperf. 75 dicken dikwijls ghetoeghet getoond, bewezen 79 die hen die 83 vonden gevonden 84 Bedie soe daarom 86 dat hangt af van bidden 87 enter = ende der geradech behulpzaam 88 jeghen tegen, bij.

[p. 319]

tekstkritische noten

tekstkritische noten

Al sine groet mine mesdaden,	Al sijn groet mine mesdaden,
Ghi hebt soe meneghen beraden,	Ghi hebt so meenghen beraden,
Ende ghi sijt so vol ghenaden;	Ende ghi sijt so vul ghenaden:
Ic hope sere op dat,	Ic hope so sere uppe dat,
Dat ghi mi niet en selt ghebreken;	Dat ghi mi niet ne sult ghebreken,
Want in horde noit spreken	Want icne hoerde noit spreken
Dat ghi sonden wout wreken	Dat ghi sonde wildet wreken
Op menschen die ghenade bat.	Up hem die ghenade bat.
Ghebiedt als moeder boudelike;	Ghebiedt alse moeder boudelike,
Ende bidt als dochter oetmoedelike	Bidt alse dochter omodelike
Den vader van hemelrike.	Den Vader van hemelrike.
Want mi en twivelt niet een twint,	Want mi ne twifelt niet en twint,
Vrouwe, wildijs u onderwinden,	Vrowe, wildijs u onderwinden,
Ghi moghet ons wel ontbinden,	Ghi ne sult mi wel ontbinden,
Ende ghi en sult ghenade vinden	Ende ghi ne sult ghenade vinden
Tonsen behoef ane u kint.	Te miere behoeften an u kint.

Amen.

Nu laet ons bidden te ghoder trowen
Der Maegt Marien, Onser Vrowen,
Dat soe uter anxeleker noet
Ons helpe int ende van onser doet;
Entat so si te onsen ende,
Dat ons de duvel niet ne scende.
Dies jonne ons de hemelsce Vader.
Amen, segt mede alleghader.

90 meenghen menigen beraden geholpen 91 vul vol ghenaden nadert tot de beteekenis van goedertierenheid 92 uppe dat dat hierop dat 93 ghebreken in den steek laten 97 boudelike stout 100 Ik twijfel er niet het minst aan 101 wilt gij het op u nemen 102 ontkenning na twifelt: of gij zult, maar gij zult ontbinden uit de zonde verlossen

1. te zooveel als met: met goed vertrouwen 2 der tot de 3 soe = zij 5 Entat soe = en dat zij; si aanwezig zij, bijsta

35 sine
25 daer waar dinghen rechtszitting houden 26 elc... vore hem ieder voor zich 29 nerenstelike trouw, ijverig, 31 duchte ben bevreesd boven alle saken zeer 32 vaer vrees 34 vergaetti mijns zoudt gij mij vergeten 35 bi door 36 besprekic afspreken 37 vermaens u herinner er u aan, maan ik u 41 ontfaet ontvang.

6 te deser
3 Daer God ane aan wie God: door wie dore onse minne om onze verzoening, om ons te verzoenen met Hem 6 ter=te deser, tot deze

12 van de p. 14 Adan 22 soe ontbr. 33 suverhede
7 daer waar, waarin, waarom: het voorz. in is weggebleven, waarsch. omdat het anders tweemaal voorkwam; in elker stede overal 8 vore alle dinc boven al. 10 lieve genoegen: ging het ons goed. 11 ten brieve van den paradise tot het Boek des levens gebracht 14 daer... uut waaruit 19 wort werdt 22 dats dat is 26 Inne = ic en 28 dies hiervan ben ik zeker, dit weet ik wel 29 gerse grashalmpjes

35 deemsterheiden 36 ghelijc; 38 droefeit. 44 Van hier af begint het Oudenaardsche handschrift; ik schrijf het Hulthemsche af zooals het staat bij N. de Pauw; en verbeter alleen het Oudenaardsche. 45 Sonde 52 vresselike. 57 maegt 58 beijaegt 59 draegt
35 Ende = einde 38 nam een einde 44 ging nooit samen. 47 seint is misschien een Vlaamsche vorm voor sien = sijn + t. 53 Ons voor ons 54 erre den weg bijster. 57 Bi door 58 bejaghet verkregen. 61 openbare in scine duidelijk, versterkt.