Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1940

[p. 255]

Vondels bekeeringsjaar
door Prof. J. Salsmans S.I. werkend lid.

Vóór eenige jaren (bijzonder in de Vondelkroniek, 1932, Wanneer werd Vondel katholiek?) heeft Prof. Dr. Molkenboer O.P. wederom de vraag te berde gebracht, in welk jaar onze groote dichter tot de Katholieke Kerk overging.

Niemand betwijfelt, dat hij, vooral sedert 1637, ‘katholiseerde’, zooals duidelijk blijkt uit Gijsbrecht van Amstel, enz.⁽¹⁾. Een ernstig man als Vondel ging zeker niet overhaastig te werk, maar wilde met volle overtuiging den ‘grooten stap’ doen. Wij laten hier dit psychologisch proces onbesproken⁽²⁾. Zoo is geleidelijk zijn genegenheid gegroeid tot zekerheid, met Gods genade. De eenige vraag die redelijk kan gesteld worden, is deze: In welk jaar geschiedde zijn officieele opname in de Roomsche Kerk, eventueel door het Doopsel⁽³⁾ onder voorwaarde (dat

(1) Zie ook Dr. Sterck, in Gedenkboek aan Prof. Molkenboer (1939) aangeboden, blz. 230.

(2) Zie vooral Dr. Brom, Vondels Bekering en Vondels Geloof.

(3) Het is moeilijk uit te maken of Vondel overgedoopt is: aldus Prof. Molkenboer in Vondelkroniek (1939, blz. 163). Inderdaad. Bij gebrek aan documentatie omtrent 's dichters opname in de Kerk, merke men op dat de Doopsgezinden of Mennonieten het Doopsel toedienden, niet in de kinderjaren, maar op volwassen leeftijd. Bij Vondels geboorte te Keulen waren zijn vader en moeder hoogst waarschijnlijk reeds Doopsgezind, al merkt men nog katholieken invloed van wege zekere familieleden (Dr. Sterck, Leven van Vondel, blz. 3, 99). Het is dus waarschijnlijk dat de dichter niet in zijn kinderjaren, maar te Amsterdam in de Doopsgezinde gemeente gedoopt is.
Achtte de katholieke geestelijkheid het noodig de zich bekeerende Mennonieten te herdoopen sub condicione, omdat nl. het eerste Doopsel niet onbetwijfelbaar geldig werd toegediend? Daarover vinden we juist een aanwijzing in den vermaarden tekst der Litterae annuae (zie verder; op dat punt zal men haar betrouwbaarheid toch niet betwijfelen!): bij het verhaal van Vondels overgang staan vermeld de bekeering en het Doopsel van zijn dochter Anna (deserto Mennone... salutaribus undis expiatam) en van zijn nichtje uit Hoorn (baptismate initiata), wier ouders inter Mennonistas primi waren. Dat ook Vondel overgedoopt werd, is dus zeer waarschijnlijk, hoewel dat niet staat in ons document.

[p. 256]

een vroeger doopsel ongeldig geweest was) of althans door de geloofsbelijdenis, beide gevolgd door de Eerste Communie.

G. Brandt in zijn Leven van Vondel spreekt van 's dichters ‘afwijking’ tot het Katholicisme, daar waar hij de gebeurtenissen van 1639 behandelt, zonder evenwel te zeggen dat in dit jaar de officieele opname in de Katholieke Kerk geschiedde. - In 1868 en volgende jaren wezen E.P. Allard⁽¹⁾ en andere Jezuïeten op handschriften uit hun Archief, de Jaarberichten of Litterae annuae van 1641, waaruit zij besloten dat Vondel in dat jaar den grooten stap gedaan had, ook door toedoen hunner Ordebroeders. - Daarop ontstond in 1885 een vrij heftige pennestrijd met Dr. Schaepman en Rector Klönne, niet zoozeer over het bekeeringsjaar, dan wel omtrent den overwegenden invloed van Leonardus Marius, pastoor van het Begijnhof, als voornaamsten bekeerder.

Van Lennep, Alberdingk-Thijm, Baumgartner, Leendertz, Barnouw en veel anderen namen ook 1641 aan. Evenzoo Dr. Sterck in de groote Vondel-uitgave der Wereldbibliotheek (Dl. III, 1929, blz. 28; Dl. IV, 1930, blz. 9), alsook in zijn Leven van Vondel; in de Aanvullingen bij dat Leven (1937) blz. 5, en in het IX^e Deel der W.B. uitgave, blz. 973, geeft hij wel het betoog van Prof. Molkenboer weer, doch daaruit mag men geenszins besluiten dat hij voor 1639 gewonnen is (Vondelkroniek, 1939, blz. 161). Prof. Brom in Vondels Geloof (1935) neemt 1639 aan (blz. 196, 200); daar integendeel Verwey, in zijn uitgave van 1937, nog 1641 handhaaft, zooals nu nog anderen⁽²⁾ doen.

In de Katholieke Encyclopaedie (Dl. 23; kol. 635) schrijft E.P. Molkenboer kortweg: ‘...het Katholicisme, dat hij in de tweede helft van 1639... omhelsde’. Eveneens in Vondelkroniek van 1939 (blz. 125) spreekt hij alsof het jaartal 1639 een uitgemaakte zaak was. Ook in zijn radiorede, ter gelegenheid van de

(1) Vondels Gedichten op de Sociëteit van Jezus (in de eerste aflevering der Studiën); Laurens en Vondel, bekeerder en bekeerling (Studiën, 1885); Vondels Bekeering (Ibid. 1908) enz.; Van Lommel, De historische waarde der Litterae annuae... (Ibid. 1886); (F. Heynen), Een nieuw document... (Ibid. 1886).

(2) Als Dr. Smit (Nieuwe Taalgids, 1935); Dr. De Raaf in N. Rott. Courant van 19 Oct. 1939; en andere Vondelkenners die niet wenschen hier genoemd te worden.

[p. 257]

Herdenking van Vondels overgang, den 21 October 1939 te Amsterdam (zie De Maasbode, 20 October) en in zijn Gedachtenisrede⁽¹⁾, verschenen in Streven (Antwerpen, Decembernummer 1939). In het Feestnummer van de Vondelkroniek, bij den 60^en verjaardag van Prof. Molkenboer, in het Gedenkboek hem door zijn vrienden aangeboden, en in Vondelkroniek, 1940, 1, wordt ons onderwerp met geen nieuwe gegevens verrijkt.

_**_*

Met al den diepen eerbied, dien wij koesteren voor de uitstekende Vondelkennis van den Professor van Nijmegen, lijkt het ons, dat de aangevoerde argumenten in de Vondelkroniek van 1932 en 1939 niet doorslaande zijn. Noch uit het feit, dat Brandt van de ‘afwijking’ van Vondel spreekt bij het jaar 1639⁽²⁾, noch uit woorden als: Dus quam hij tot de Roomsche Kerk’ (Vondelkroniek, 1939, blz. 128-129), noch veel minder uit verzen van Maeghden (1639) en Gebroeders (1639), kan men met zekerheid afleiden, dat de opname in de Katholieke Kerk in dit jaar plaats greep. En dat de Litterae annuae onnauwkeurig zijn vooral op chronologisch gebied kan, zooals voor elk historisch document, waar zijn door vergissing of foutief overschrijven, als het de aanwijzing van een datum in 't voorbijgaan betreft; maar dat wordt heel wat onwaarschijnlijker, wanneer, zooals hier, de gebeurtenissen volgens de jaren verdeeld worden, bij wijze van Jaarberichten of Annales.

Wij stellen dus zeer bescheiden de vraag, of men nu heelemaal geen rekening meer hoeft te houden met den passus uit de Litterae annuae Missionis Hollandicae anni 1641, een onderdeel der Litterae annuae Provinciae Flandro-Belgicae 1641: de Missie van Holland behoorde tot de Vlaamsche Provincie van de Sociëteit.

Om den lezer te laten oordeelen drukken wij dien tekst

(1) Op dezelfde plechtigheid zeide Z.E. Mgr Huibers, bisschop van Haarlem: ‘Al is de juiste datum niet nauwkeurig te bepalen, het is een treffende gedachte dit groote feit (Vondels bekeering) te gedenken.’ Vondelkroniek 1940, blz. 1.

(2) Wat men ook zegge, ‘afwijking’ kan zeer goed het ‘katholiseeren’ van den dichter beduiden. En de volgende woorden: ‘Dus quam hij...’ wijzen ook niet noodzakelijk op de officieele opname in de Kerk: die was trouwens voor den protestantschen Brandt zonder belang.

[p. 258]

nog eens over⁽¹⁾ uit het oorspronkelijk stuk, zooals wij hem nog onlangs, opnieuw in het archief der Sociëteit van Jezus gecollationeerd, uit Rome⁽²⁾ ontvangen hebben. (Arch. Rom. S.I. Fl. Belg. 57, p. 279). Wij cursiveeren.

Na vermeld te hebben, hoe de Jezuïeten allerlei tegenwerking ondervonden, gaat het verhaal zoo voort: ‘Quae omnia tamen non adeo labores nostros retardarunt, quin suus etiam industriae et zelo in contrarium nitenti fructus fuerit. Eorum siquidem qui ad veram religionem accessere, numerus facile sexcentorum fuit; ex quibus sola Gouda septuaginta, Amsteldamum praeter personas privatas quindecim, quindecim etiam familias honestiores, Ultrajectum, Horna, Leuwardia pro se quaeque triginta capita numerent; aliosque loca similiter alia. Nec pauciores ad SS. Sacramentorum usum aut numquam alias adhibitum, aut diu intermissum adducti.

Inter hos Amstelodami fuere comes quidam Silesius, qui profanam Calvini coenam multos per annos frequentaverat; item Praedicantis Luterani filius; denique Justus Vondelius, tragoediis vernaculo idiomate editis Poeta hic percelebris, vir egregius, et sectae Arminianorum⁽³⁾ quondam fulcrum; qui

(1) Wij hadden hem reeds laten verschijnen in het tijdschrift Jong Dietschland 1908; en dit artikel staat ook in Proza van Vlaamsche Priesters, gebundeld door Joris Eeckhout (II, 1; Brugge, 1926; blz. 118).

(2) Door toedoen van E.P. Lamalle, van het Archivum historicum S.I., wien wij hier onzen oprechten dank betuigen, alsmede aan Prof. L. Willaert, hoogleeraar in de geschiedenis te Namen; aan den Z.E.H. Tambuyser, hulparchivaris van het Aartsbisdom Mechelen; aan Dr. Bousse van het Rijksarchief te Brussel. Wij hebben nl. ook te Brussel en te Mechelen in de ‘Jesuitica’ nagegaan, of er aangaande Vondels bekeering iets anders te vinden was. Doch vruchteloos. - Ook E.P. Lamalle berichtte ons, dat hij, zonder uitslag, gezocht had in de te Rome berustende verzamelingen Historia Flandro-Belgica, 17 deelen, en Missio Hollandica, 4 deelen.
Hoewel de vermaarde tekst ook voorkomt in het 5^e der acht deelen van Acta Missionis Hollandicae door P. Norb. Aerts S.I. berustende te Brussel, niet in het Rijksarchief, maar N.B. in de Koninklijke Bibliotheek (zie Van den Gheyn, Catalogue des Ms. de la Bibliothèque royale), laten wij die bron heelemaal van kant: het is een compilatie van lateren datum (circa 1675), dus aanleiding gevende tot de vraag of de tekst tweedehandsch of derdehandsch is (zie Vondelkroniek, 1939, blz. 190). Wat geenszins past op de oorspronkelijke stukken te Rome bewaard.

(3) Vooral in zijn hekeldichten en in zijn Palamedes had Vondel zich duidelijk uitgesproken ten gunste van Oldenbarnevelt en van de Contra-Remonstranten.

[p. 259]

ubi vidit filiam suam unicam, excellenti ingenio praeditam, et latinis etiam litteris apprime imbutam, jamque trigesimum aetatis annum superantem, deserto Mennone, ad verae religionis castra transiisse, et salutaribus undis expiatam etiam propositum perpetuae virginitatis servandae amplexam esse, eam mox subsecutus est cum alia prole⁽¹⁾; nec sibi uni salutem reperit⁽²⁾, verum et alios plures magna industria et indefesso studio ad eam adducit. Ubi et illud divinae Providentiae indicium enituit: quod cum Vondelius Amstelodami fidem capessivit, eodem tempore ad eam ejus ex sorore neptis Hornae adducta sit, puella indolis et animi admodum probi, jamque decimum septimum agens annum: quae ab eo momento quo baptismate initiata est, nec blanditiis nec minis, a parentibus (qui inter Mennonistas primi) a proposito vel latum unguem dimoveri potuit’.

De beruchte woorden fructus Nostrorum, waarmede E.P. Allard den tweeden volzin (Eorum siquidem...) inleidde, staan dus niet, zwart op wit, in den tekst. Maar ze zijn een juiste, hoewel onvoorzichtige, samenvatting van den eersten volzin (nostros..., fructus). Voor elk onpartijdigen lezer moet het zonneklaar zijn, - wat men daar ook tegen ingebracht hebbe (zie Vondelkroniek, 1939, blz. 127) - dat het volgende (tot Vondelius incluis) voorgesteld wordt als de vrucht van de bedrijvigheid der Sociëteit (siquidem... Inter hos; denique), en voor elk Jezuïet die weet hoe de Litterae annuae nu nog opgesteld worden, is het ondenkbaar, dat daar zóó over een merkwaardige gebeurtenis zou sprake zijn, had de Sociëteit daar niets toe bijgedragen. In dat laatste geval, zou het door de spreekwijze te verstaan gegeven worden.

Welnu dat juist kan een veeleischend lezer meenen te vinden in de vermelding der bekeering van Vondels dochter en nichtje, die als merkwaardige doch bijkomstige⁽³⁾ omstandigheid bij 's dichters overgang aangeteekend staat. Van die beide vrouwen

(1) Vondels zoon Joost.

(2) In een tweede exemplaar, ook te Rome berustend: reperisse satis habuit. Doch deze eenige variante heeft geen belang.

(3) Die ‘bijkomstigheid’ kan men ook lezen in het onbepaalde (wij zeggen niet: slordige; Vondelkroniek, 1939, blz. 128) eodem tempore. Daaruit kan men geenszins besluiten, dat de bekeering van Vondels nichtje in 1641 voorviel. Maar dat doet niets af aan het feit, dat luidens onzen tekst Vondels opname in de Kerk in 1641 geschiedde.

[p. 260]

zouden wij niet durven beweren, dat ze, volgens dien tekst, door Jezuïeten tot den waren Godsdienst geholpen zijn, indien niet de zeer intieme bijzonderheden van psychologischen en geestelijken aard (excellenti ingenio... propositum virginitatis... puella indolis et animi admodum probi... nec blanditiis nec minis a proposito dimoveri) toonden, dat de opsteller der Litterae beide vrouwen goed gekend heeft.

Nu lette men er wel op, dat die Litterae annuae zijn van 1641. Te Rome berusten ook de Litterae van 1639 en 1640⁽¹⁾ en daarin is niets over Vondel te vinden. De lezer merkt duidelijk, dat de redactor de feiten vermeldt als in het aangegeven jaar gebeurd. Soms zelfs zegt hij uitdrukkelijk, dat een gebeurtenis reeds in het jaar te voren een aanvang nam. Het is ook onbetwijfelbaar de eigenlijke opname in de Kerk die de Litterae vermelden, niet de voorafgaande raadplegingen en napeinzingen. Dus moet men wel besluiten, dat volgens die oorkonde Vondel den grooten stap in 1641 deed. Wie het jaartal 1639 handhaven wil, moet de Litterae als onjuist of zelfs als bedrieglijk heelemaal van kant schuiven. En toch ziet men waarachtig niet in, hoe zulke vergissing omtrent het jaar mogelijk was, of welk belang de Jezuïeten konden hebben om, in een privaat relaas aan hun Oversten, Vondels bekeering in 1641 te doen gebeuren.

Een argumentum a silentio tegen 1639 kan men halen uit de Afbeeldinghe van de Eerste Eeuwe der Sociëteit, de Nederlandsche bewerking van de Imago primi saeculi, verschenen einde 1640 (Kerkelijke ‘approbatie’ van 17 December 1640). Daarin (b.v. blz. 586-8, 593-4) staan geboekt merkwaardige bekeeringen in Holland door toedoen der Jezuïeten voorgekomen. Had de overgang van Vondel, een gewichtige katholieke gebeurtenis, in de tweede helft van 1639 plaats gehad, dan zouden, een volle jaar later, de opstellers van de Afbeeldinghe dit reeds van hun Ordeboeders uit Holland vernomen hebben, en vermeld met blijde fierheid als zijnde eenigermate een fructus Nostrorum.

_**_*

(1) De Litterae annuae van 1640 zijn ook aanwezig in het Rijksarchief te Brussel: wij hebben daarin niets over Vondel aangetroffen, hoewel er sprake is van de zielzorg der Jezuïeten te Amsterdam. A.R. Jés. F.B. Zie Gaillard, Inventaire des arch. de la Comp. de Jésus, conservées aux Arch. gén. du Royaume, p. 18.

[p. 261]

Zou het onbezonnen zijn te besluiten, dat er minstens een degelijke waarschijnlijkheid bestaat voor 1641 als bekeeringsjaar? Dat de beweegreden voor 1639 zekere waarde hebben, ontkennen wij geenszins. Maar het lijkt ons onwetenschappelijk de zaak als uitgemaakt ten gunste van het jaartal 1639 voor te stellen.

Het is heelemaal niet om den voornaamsten invloed op Vondels bekeering aan de Jezuïeten te verzekeren, dat wij een pleidooi voor 1641 ondernamen. Volmondig geven we toe, dat ook in 1641 de bijzonderste ‘bekeerder’ Leonardus Marius kan geweest zijn⁽¹⁾. Zelfs schijnt het ons waarschijnlijk⁽²⁾, dat Vondel in het Begijnhofkerkje eventueel herdoopt werd en zijn Eerste Communie deed. Wij gaan dus zoo ver niet als E.P. Allard, die den voornaamsten invloed voor de Jezuïeten opeischte. De twee vraagstukken: jaartal en voornaamste bekeerder, zijn niet onafscheidelijk verbonden.

Voor ons, Nederlandsch-sprekende Jezuïeten, is het voldoende, dat men niet allen invloed onzer Sociëteit tot 's dichters overgang ontkent of... doodzwijgt. En het strekt ons tot eer en blijdschap, dat zoo'n groot en edel man een ‘Jezuïetenvriend’ geweest is, zooals Dr. Brom bewijst (Vondels Geloof, blz. 302).

(1) Zie Kalff, Vondels Leven, blz. 116-117. En veel anderen.

(2) Dit alles erkenden wij reeds in 1908: zie ons bovenvermeld artikel in Jong Dietschland van dat jaar. - Daar ook betuigden wij (zooals in onze Lucifer-uitgaven sinds nagenoeg veertig jaar, en in Theologische Kantteekeningen op Vondels Lucifer, Dietsche Warande en Belfort 1905, en in Proza van Vlaamsche Priesters (II, 1; Brugge, 1926), en in Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vlaamsche Academie 1926) dat Lucifer op Suarez, De angelis, steunt. Vgl. Brom, Vondels Geloof, blz. 303 bovenaan. Mochten Vondelkenners van Noord en Zuid meer voeling met elkander houden!