Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1940

[p. 37]

Poirters' gedichten in de ‘Afbeeldinghe van d'eerste eeuwe...’
Door Prof. J. Salsmans S.I.
Werkend lid der Koninkl. Vl. Academie voor Taal- en Letterkunde.

Prof. Dr. Maur. Sabbe heeft in onze Academie (Versl. en Mededeel. 1929, bl. 275) gewezen op ‘Een gedicht op den Slag van Calloo’, dat in 1638, zeer waarschijnlijk door P. Adriaan Poirters S.I., in het jaar zijner priesterwijding, gemaakt werd. Het zouden de eerste uitgegeven verzen van onzen volksdichter zijn.

Twee jaar later verschijnen weer gedichten van hem, nl. in de Afbeeldinghe van d'eerste eeuwe der Sociëteyt Iesu (1640; 705 bl.), de Nederlandsche bewerking van Imago primi saeculi, het gedenkboek dat de Vlaamsche Jezuïeten, nu juist drie eeuwen geleden, lieten verschijnen bij Plantijn te Antwerpen. P. Poirters, toen vijf en dertig jaar oud, werd door zijn Oversten gelast te zorgen voor de gedichten in het Nederlandsch. De meeste zijn zeker door hem zelf opgesteld; de andere heeft hij althans nagezien. Geen eenvoudige vertaling der latijnsche dichtstukken uit de oorspronkelijke uitgave: veel gedachten en toepassingen komen van onzen Nederlandschen dichter; we zullen trouwens den echt Poirteriaanschen trant in de verzen zelf herkennen. Papebrochius⁽¹⁾ getuigt dat P. Poirters vlug werkte, en toch overtreffen sommige zijner stukjes het latijnsch oorspronkelijke.

_**_*

Eerst een paar woorden over het jubelboek zelf. Het biedt een afwisseling van proza en van gedichten die alle een ‘zinnebeeld’ verklaren, naar de wijze der ‘emblemataliteratuur’. De

(1) Korte Aen-wysinghe van het leven en de werken des auteurs, door D. Papebrochius S.I. in ‘Het Heylich Hof van Keyser Theodosius’, door Poirters. Zie ook Papebrochius, Annales Antverpienses, IV, bl. 414; Dr. Rombouts, Leven en Werken van P.A. Poirters (Gent, Kon. Vl. Acad.), bl. 66 vlg.

[p. 38]

prachtige kopergravures zijn overgenomen uit de latijnsche uitgaaf. Het proza is grootendeels het werk van P. Laur. Uwens.

Na een ‘Voor-reden’ waar men uitlegt hoe het past dit ‘jubilee’ te vieren, staat een ‘Voor-dicht’, een profetische openbaring aan St. Ignatius waarin deze de uitbreiding van zijn Gezelschap voorziet en de groote mannen die het voortbrengen zal. Dan volgt een reeks ‘Sinne-beelden’ met gedichten, zooals telkens op het einde der zes Boeken.

Het ‘Eerste Boeck’ handelt over de stichting en de eigenschappen der ‘opgaende Sociëteyt’.

Het ‘Tweede Boeck’ beschrijft de uitbreiding der ‘voortgaende Sociëteyt’, tot in de Missiën van Azië, Afrika en Amerika.

Het ‘Derde Boeck’ somt de bezigheden der ‘werckende Sociëteyt’ op: predicatie en biecht-hooren, hooge en middelbare scholen, seminariën en katechismusonderricht. Mariacongregaties, biddagen op Vastenavond en Generale Communie, retraites volgens de ‘Oefeningen’ van St. Ignatius, hulpbieding aan armen en zieken, en, in de verre Missiën, aan de heidenen. Hier (zie ook bl. 471 vlg.) treffen we het kultuurwerk der Sociëteit aan, in onderwijs en opvoeding, in beschaving en wetenschap, met de namen der mannen die reeds in die ‘eerste eeuwe’ beroemd zijn geworden vooral in de theologische vakken, Canisius en Bellarminus, beiden nu heilig verklaard en tot Kerkleeraar uitgeroepen, Suarez, Vasquez, Maldonatus, Molina, Lessius, Cornelius a Lapide en vele anderen. Uitdrukkelijk staat vermeld (bl. 222) ‘de maniere die de Sociëteyt ghebruyckt, ende voor een meerder deel in swangh ghebraght heeft in 't leeren van de Godtheyt: want voor haere tijden was Magister sententiarum (Petrus Lombardus) meer in voge, ende, soo veel d'orden van de materien aengaet, wierdt meer ghevolght als S. Thomas van Aquinen; maer sedert onse Professeurs, is te Loven van Bellarminus, ende elders van andere, ende soo voorts, bykans in alle Catholijcke Universiteyten, de loffelijcke methode van desen Enghelijcken Docteur, met uytsluytinghe van andere, inghebraght’.

In het ‘Vierde Boeck’ komt de ‘lijdende Sociëteyt’ aan de beurt, nl. de lastercampagnes en bloedige vervolgingen, zoowel in Europa als in de Missiën⁽¹⁾.

(1) Hier staat een merkwaardig anagram: Ignatius, Xaverius = gavisi sunt vexari.

[p. 39]

Het ‘Vijfde Boeck’ legt uit, hoe de ‘Sociëteyt vereerd’ wordt, door Ignatius en Xaverius, door haar martelaren, door mirakelen, geleerdheid en deugd, ja door getuigenissen van Pausen, Bisschoppen, Vorsten, Steden, Universiteiten en kloosterlingen van andere Orden.

Het ‘Seste Boeck’ beschrijft in het bijzonder de ‘Duyts-Nederlandtsche Sociëteyt’. Men lette op die vertaling van Flandro-Belgica: de woorden Vlaamsch, Belgisch worden geenszins gebezigd, maar volgens het algemeen gebruik van dien tijd, zegt men Nederlandt, Nederlandtsch voor Belgium, Belgicus. Ook in de ‘Approbatie’ achteraan, door Gaspar Estrix, plebaan van Antwerpen en librorum censor, gedateerd 17 December 1640, staat ‘onse Duyts-Nederlandtsche taele’.

In dit Boek vernemen we, hoe de Sociëteit ‘eerst in de Nederlanden gekomen ende aengenomen is’; hoe zij ‘in Duyts-Nederlandt verbreydt is’, voornamelijk nadat de ‘Nederlandtsche provincie’, door St. Ignatius gesticht, in 1611-1612 gesplitst werd in een ‘Walsch-Nederlandtsche’ en een ‘Duyts-Nederlandtsche’. Verder beschrijft men den ‘arbeyt’ ongeveer volgens de orde in het ‘Derde Boeck’ gevolgd voor de Compagnie in 't algemeen.

Niet van belang ontbloot is het volgende. In 1640 telt de Flandro-Belgica reeds negentien Colleges⁽¹⁾, waar de jeugd klassiek en humanistisch onderricht ontvangt. - ‘'t Ghetal van de sermoonen die wy jaerlijcks in de Neder-Duytsche taele doen, loopt verre boven de vijfthien duysent’ (bl. 571). - Door hun lessen en hun boeken hebben uitgemunt in de godgeleerde wetenschappen⁽²⁾ St. Robertus Bellarminus die doceerde te Leuven, St. Petrus Canisius (bl. 652) van Nijmegen, Frans Coster (Costerus) van Mechelen (bl. 666), Lenaert Leys (Leonardus Lessius) van Brecht (bl. 636, 670), AEg. De Coningh, professor te Leuven (bl. 675), Cornelius a Lapide (Van den Steen) van Bocholt (bl. 661), Heribertus Rosweyde, van Utrecht, ontwerper der Acta Sanctorum, en anderen. - Onze Nederlandsch-sprekende Paters maakten zich ook zeer verdienstelijk in de ‘swaere

(1) Leuven, Antwerpen, Brugge, Maastricht, Kortrijk, Gent, Ieper, Brussel, Winoksbergen, 's Hertogenbosch, Roermond, Mechelen, Duinkerken, Cassel, Belle, Oudenaarde, Aalst, Halle, Breda.

(2) Bollandus, Papebrochius, Hazart... bloeiden meest na 1640.

[p. 40]

seyndinghen’: zoo noemden ze bijzonder moeilijke ondernemingen, als de ‘Hollandtsche Missie’, nl. de zielzorg in Noord-Nederland in die beroerde tijden van Reformatie en van vervolgingen van wege de Geuzen; de ‘Missie nae 't legher’, het aalmoezenierschap bij de Spaansche troepen⁽¹⁾ waarbij eenige Paters op het slagveld den dood vonden; de ‘Missie nae de schepen’ of het aalmoezenierschap op de Spaansche vloot, waar Poirters zelf aan meedeed (1638-1639); de ‘Missie nae de peste’, de verzorging der besmettelijke zieken, wat geen licht karweitje was⁽²⁾ bij ontoereikende inrichting der hospitalen! - Gelijk overal hadden de Jezuïeten in Nederland tegenspraak en vervolging te lijden⁽³⁾; te Maastricht in 1638 werden er drie gefolterd en onthoofd. Doch die wederwaardigheden waren plaatselijk en voorbijgaand, zoodat in die ‘eerste eeuwe’ het Gezelschap wellicht nergens meer dan in onze gewesten voorspoed en populariteit genoot, bijzonder door de gunst der vorsten, Albrecht en Isabella. - Onder de verdienstelijke Nederlanders in de Jezuïetenorde worden nog geprezen P. Gaspar

(1) Als specimen van het proza, halen we hier aan (bl. 606) ‘... hoe swaer dese Missie is, in dewelcke niet anders als hongher en kommer van aermoede, vuyligheyt en stanck van siecke en doode lichaemen, koude en hitte, reghen en windt vande onghesteltheyt des hemels, kranckheden van onghemack ende arbeydt, ten laetsten de doodt selve nu van den vijandt, dan van de peste, ende andere legher-sieckten te verwachten is. Heele maenden niet uyt sijne kleederen te gaen, onder den blaeuwen hemel op koude en voghtighe aerde te slaepen, beschimmelt en vermuft broodt t'eten, troebel ende onghesondt water te drincken, van ghewormte schier te leven, met rouw ende ongodtlijck volck om te gaen: dat zijn hier onse daghelijcksche renten.’ Hier is zeker een ooggetuige aan het woord.

(2) Niet minder dan 51 Jezuïeten schoten er het leven bij in: 24 te Antwerpen, 11 te Gent, 4 te Brugge, 4 te Mechelen, 8 in Holland.

(3) De humanistisch-gevormde Paters troostten zich (bl. 645) door op hun ‘vijanden’ het epigram van Martialis op zekeren Sabidius toe te passen:

Non amo te, Sabidi, nec possum dicere quare;

Hoc tantum possum dicere: Non amo te.

'k En heb u doch niet lief; 'k en kan gheen reden vinden;
Dan dit seggh' ick alleen, dat ick u noyt beminden.

Merkwaardig zijn de lotgevallen (bl. 623) der Jezuïeten te Antwerpen in 1578; - ook de moeilijkheden van P. Lessius met de Hoogeschool van Leuven (bl. 636) in de theologische gedachtenwisseling omtrent de ‘genade’; in 't bijzonder betreurt men (bl. 639) dat door het verschijnen van het boek ‘Augustinus’ van Jansenius, in dit jaar 1640, de kwestie opnieuw te berde komt.

[p. 41]

Berse (Barzaeus), van Zierikzee, een ijverig medewerker van St. Franciscus Xaverius in Indië (bl. 435, 655); en de H. Johannes Berchmans, van Diest (bl. 30, 423, 661): deze twee namen mochten hier niet onvermeld blijven.

_**_*

Dat zijn namen en daden en cijfers. Prof. Boehmer⁽¹⁾, een protestant, erkent, dat de geestdrift der Vlaamsche Jezuïeten, bij hun honderdjarig bestaan, oplaait uit feiten, uit prachtige uitslagen, die zelfs nuchtere Nederlanders, niet licht tot overdrijving overslaande, konden in vervoering brengen. Hij betreurt toch den al te dithyrambischen toon van de Imago primi saeculi; wat wij ook zonder aarzelen voor de Afbeeldinghe doen, doch in mindere mate. ‘Maar, merkt P. Brucker heel snedig op⁽²⁾, zullen de Jezuïeten wel ooit bescheiden genoeg kunnen zijn volgens hun tegenstanders en benijders?’ Ten minste besluiten we met recht, uit hetgeen de Orde onbetwistbaar gepresteerd heeft, dat ze, bijzonder door haar onderwijs en haar boeken, in de zeventiende eeuw een diepen kultureelen invloed had ten bate van ons volk. Dat wordt volmondig erkend door Pirenne in zijn Histoire de Belgique (IV, bl. 359-375), en mocht dit jaar, bij het vierhonderdjarig bestaan der Sociëteit, in onze Academie wel eens herdacht worden.

_**_*

Doch het wordt tijd onze aandacht te vestigen op Poirters' dichterlijk werk in de Afbeeldinghe. Men vindt hem daar reeds gelijk hij zich later betuigen zal, met zijn gebreken, ja, maar ook met zijn hoedanigheden: hij zal niet veel meer moeten bijleeren, om vijf jaar later de schrijver van Het Masker van de wereldt afghetrocken (1645 vlg.) te worden.

In de Afbeeldinghe (bl. 259) vermeldt hij al den Tour van à la mode, den pronkerigen Brusselschen wandeltoer, uitvoerig in het Masker beschreven (bl. 27).

In het zoogezegde toekomstvisioen van Ignatius staan er

(1) Die Jesuiten (2^e uitg. Leipzig, 1913).

(2) Zie Poncelet, Histoire de la Compagnie de Jésus dans les Anciens Pays-Bas (Brussel, 1928-1929), II, bl. 546 vlg.

[p. 42]

acht verzen, die, met eenige varianten, weerkomen in het Masker: het is wel eens belangwekkend op te merken hoe Poirters zijn eigen verzen... verbeterde.

Afbeeldinghe, bl. 14.

Ignatius die vlamt en gloeyt gheheel van binnen;
O wat een soet verdriet is 't vier van suyver minnen!

Dan siet hy nae het West, dan siet hy nae het Oost;

En of hy wil of niet, hy weent en vindt noch troost.

Soo langh als hy den brandt kost in den boesem sluyten,
Soo sprack 't ghemoedt alleen; men hoorde niet van buyten.

Doch wie heeft langh ghemint en spraeckeloos ghestaen?

Den sucht moet uyt het hert; 't en kan niet anders gaen.

Masker, bl. 39 (Uitg. 1935).

Hy wordter door geraeckt; het treft hem heel van binnen;
O wat een soet verdriet is 't vyer van suyver minnen!

Dan siet hy naer het West, dan siet hy naer het Oost.

Sijn blijschap wort bedroeft, en weent uyt enckel troost.

Soo langh als hy den brandt kost in den boesem sluyten,
Soo sprack 't ghemoedt alleen; men hoorde niet van buyten.

Maer wie heeft langh ghemindt en sprakeloos gestaen?

Hy sucht, hy vlamt, hy blaeckt, het vyer gaet seffens aen.

Laten we hier in het voorbijgaan opmerken, hoe zelfs de orthografie onvast is.

De gedaanteverwisseling van Daphne in een laurier komt voor als een ‘Sinnebeeld’ in de Afbeeldinghe (bl. 118), en in het Masker (bl. 163), en nogmaals in Den Spieghel van Philagie (bl. 195; uitg. 1937), telkens met eenige varianten. Merkwaardig is het, dat in dit laatste boek (1674) op sommige plaatsen de lezing van de Afbeeldinghe, en niet die van het Masker, herdrukt wordt. Daar ook verwijst Poirters zelf naar de Afbeeldinghe: een duidelijk teeken dat het toentertijd niet misstond zijn eigen verzen nog eens op te disschen. In het Masker (bl. 163) bekent de Schrijver, dat het ‘Sinnen-beelt’ zelf komt van zijn ‘lofweerdigen ende gheleerden Meester P. Sidronius de Hossche’: hij had nl. tijdens zijn humaniora in Den Bosch Hosschius als leeraar gehad.

[p. 43]

Afbeeldinghe, blz. 118.	Masker, blz. 163.	Spieghel van Philagie, blz. 194.
Het was ontrent den koelen Mey,	Als Phoebus in den koelen mey	Het was ontrent den koelen Mey,
Als Phoebus eens ghingh nae de hey,	Gaet jaeghen aen de groene hey,	Als Phoebus joegh ontrent de hey,
Daet thymis en soo menigh kruyt	Daer thymus en het jeughdigh kruyt	Daer thymis en heel geurich kruyt
Omtrent de soete lenten spruyt,	Ontrent de soete Lenten spruyt,	Ontrent de soete lenten spruyt.
Sijn pijlen waeren noch heel root	En heeft de pijlen bloedigh roodt
Van Python die hy had ghedoot.	Van Python, die hy heeft ghedoodt:
Doch eer hy by sijn huys ghenaeckt,	Soo wierdt den jagher selfs gheraeckt
Soo wordt den iaegher self gheraeckt.	Eer dat hy we'er sijn huys ghenaeckt.
Want soo hy dwaelt nu hier, nu daer,	Want soo hy dwaelden hier en daer,	Terwijl hy dwaelt, en hier en daer,
Soo wordt hy een Godin gewaer,	Soo wordt hy een Goddin ghewaer:	Soo wordt hy een Godin gewaer;
Sijn hert dat wierde heel ontstelt,	Sijn herte wordt gheheel ontstelt,	Sijn herte wierdt gheheel ontstelt,
Wanneer hy Daphnis vondt in 't velt:	Wanneer hy Daphne siet in 't velt.	Wanneer hy Daphne vindt in 't velt;
Hy seyndt voor uyt een soeten lach,	Hy seyndt voor uyt een soeten lach,	Hy seyndt voor uyt een soeten lach,
En biedt de maghet goeden dagh,	En biedt de Maghet goeden dach,	En wenscht de Maeghet goeden dach,
En offert haer te doen geley,	En offert haer te doen gheley,	En offert haer te doen gheley
Oft door het bosch, oft langhs de hey,	Of door het bosch, of langhs de hey;	Of door het bosch, of lanx de hey.
En heeft maer honigh in den mondt,	En heeft puer honigh in den mondt,
Hy seyt, sijn herte was ghewondt.	En seydt, sijn herte was ghewondt.
Ter wijl hy leydt, en vleydt, en sucht,	Ter wijl hy leyt, en vleyt, en sucht,	Terwijl hy leydt, en vleydt, en sucht
Soo neemt de suyv're maeght de vlucht,	De suyver Maghet neemt de vlucht;	Soo nemt de suyv're Maeght de vlucht,
En sy loopt voor, en hy loopt naer,	En sy loopt voor, en hy loopt naer,	En sy loopt voor, en hy loopt naer,
En daer loopt dat oneenigh paer.	En daer loopt dat on-eenigh paer:	En daer loopt dat on-eenich paer;
Het scheen, hy was soo dapper vlugh,	Het scheen, hy was soo dapper vlugh,	Hy was soo wonder dapper vlugh,
Al had hy vleugels op den rugh;	Al hadd' hy vleughels op den ruggh';	Want hy had vleughels op den rugh.

[p. 44]

Afbeeldinghe, blz. 118.	Masker, blz. 163.	Spieghel van Philagie, blz. 194.
Doch soo hy haer nu hebben wouw,	Doch soo hy haer nu hebben souw,	Doch soo hy haer nu hebben wouw
En dat hy haer nu vatten souw,	En dat hy haer nu vatten wouw,	En dat hy haer nu vatten souw,
Soo is terstondt het aerdigh dier	Soo is terstondt het aerdigh Dier	Soo is terstondt het aerdich dier
Verandert in een groen laurier	Verandert in een groen Laurier	Verandert in een groen laurier!
	En Phoebus stonter op en keeck,
	En sagh van spijt en schande bleeck:
En sy en wierde noyt de bruyt,	Want sy en wierter noyt de Bruyt:	En sy en wierde noyt de bruyt,
En hier med' is de fabel uyt.	En hier med' is de fabel uyt.	En hier med' is de fabel uyt.
Een maget die niet vallen wil,	Een Maghet die niet vallen wil,	Een Maeghet die niet vallen wil,
En magh niet veel zijn op den dril,	En magh niet veel zijn op den dril.	En magh niet veel zijn op den dril,
En dan is 't beter eens ghevlucht,	En dan is 't beter eens ghevlucht,	En dan ist beter eens ghevlucht,
Als veel en langhen tijdt gesucht.	Als veel en langhen tijdt ghesucht:	Als veel en langhen tijdt ghesucht,
Want siet, op een verbrande vlaey	Want siet op een verbrande vlaey	Want siet op een ver-brande vlaey
Daer stroytmen 't suycker al te spaey.	Daer strooytmen suycker al te spaey;	Daer strooytmen 't suycker al te spaey.
Den maeghdom, en verloren eer,	Den maeghdom en verloren eer	Den maeghdom en ver-loren eer,
Wat dat ghy schreyt, en keert' niet weer.	En komen met gheen krijten weer.	Wat datmen schreyt, en keert noyt weer.
Soo dan, is 't dat ghy vlucht het vier,	Daerom soo schouwt dit vlieghend' vyer,	Wie dan in tijdts vlucht voor het vier,
Ghy wordt gekroont met een laurier.	En ick kroon u met groen Laurier.	Die wordt ghekroont met den laurier.
		Maer die blijft staen, en die het waeght,
		Het waer mirakel bleef sy Maeght.
		De vlucht is hier een glori-werck,
		En soo maeckt ons de swackheyt sterck.
		Gunt my, o Heer, dat ick altijdt
		Den lauwer-krans brengh uyt den strijdt,
		In desen oorlogh (fael ick niet)
		Wint meest, die minst den vyandt siet.

[p. 45]

Ook zijn er reeds in de Afbeeldinghe scherpe verzen tegen de jonkers die groot vertoon maken met wapens, maar niet durven gaan vechten:

Afbeeldinghe, bl. 386.

Hier suldy moghen sien licht-opghetoyde ionckers,
Met Spaensche lemmers aen, verwaende straeten-pronckers,

Dees stellen al hun eer in silver en in gout:

Waer niet ghevochten wordt, daer toonen sy hen stout.

Sy hanghen in hun sael schoon harnas en helmetten,
Rapiers van Noordsche stael die sy te proncken setten,

Rondassen ghebruyneert, carbijnen wel ghemaeckt,

Soo dat het in de son meer als de sonne blaeckt.

Maer laet de trommels slaen, en laet trompetten blaesen,
Dat Mars eens in de nacht rondom de stadt komt raesen,

Al dat schoon pronck-gheweer wordt in de kas ghedaen:

Mijn ioncker wel ghedeckt wacht hoe het sal vergaen.

Dit is het krijghs-ghebruyck van dese wapen-draegers,
Soldaeten by den heerdt, ghepluymde haesen-iaeghers,

Die dan verwinders zijn als hun rapierken 't best

Hanght nae den nieuwen snuf met silver op 't ghevest....

Deze verzen zijn te vergelijken met die uit den Tour à la mode (Masker, bl. 33; Versl. en Mededeel. der K. Vl. Acad. 1930, bl. 186-187):

Ick kenn' u scherm-school wel.... enz.

In de Afbeeldinghe (bl. 405) wordt ook al, in echt Poirteriaanschen trant, de praalzieke vrouw beschreven, die gekleed gaat boven haar stand. Dit type van Haxken-Paxken komt vaak terug in de latere werken:

't Is schand dat ieder een soo gaet,
En niet en kent sijn eyghen staet:
Want siet, de alderschoonste stof,
Die niemandt droegh als die van 't Hof,
Die eerstmael droegh den edel-man,
Die draeght nu Hansken alleman.

[p. 46]

 

En dat voor ioffrouw was alleen,

 

Dat is nu aen de maert ghemeen.

 

Het kraeckt al watter is aen 't lijf;

 

Daer gaet me-ioffer steegh en stijf,

 

En komt soo trots daer aen ghestapt,

 

Schoon dat den man maer schoenen lapt...

Tot op het einde van zijn leven heeft Poirters verzen overgenomen uit de Afbeeldinghe. Zoo vinden we ook in zijn opus postumum, Het heyligh Hof van Theodosius, het Sinne-beeld van de berenjongen, die moeten gelikt worden.

Afbeeldinghe, bl. 288:

Wanneer den beyr in 't eerst gheworpen heeft sijn ionghen,
Soo is 't een rouw stuck vleesch in eenen klont ghedrongen.

Men vint noch poot, noch klauw; men siet daer hooft, noch steert,

Soo ligghen altemael de leên in een verweert.

Aensietse waer ghy wilt, gh'en kondt daer niet af maken,
En de natuer alleen weet daer niet door te raken.

Al is 't een beyren-draght, 't en heeft noch gheen fatsoen,

Voor dat den beyr haer leckt: de tongh die moet het doen.

't Gaet oock alsoo met ons; 't gaet oock soo met de menschen.
Wat gheeft dat iemandt heeft, oft iemandt oock moght wenschen,

Het is al plomp en bot, onaerdigh, onvolmaekt,

Tot datter ergens eens een tongh omtrent gheraeckt.

Het wesen en 't fatsoen dat moet allenghskens komen;
Den rouwen aerdt en wordt noyt seffens afghenomen;

En dat scheen eenen block en dat had luttel gheest

Dat kan den leeraer slaen op eenen nieuwen leest.

Dit alles om te betuigen, dat tot opvoeding en onderwijzing een leeraar of predikant, een ‘tong’, noodig is.

Verder (bl. 409) om te bewijzen, dat soms boeien en banden tot voordeel strekken, dient het frissche ‘Sinne-beeld’ van de ‘reepkens’ (ook voorkomende in Het heyligh Hof van Theodosius), die bloemen samenhouden en schooner doen voorkomen:

[p. 47]

 

Siet, als dese reepkens sluyten

 

En haer bloemkens houwen vast

 

Qualijck kijckter een daer buyten

 

Soo langh als het plantjen wast:

 

Hier van heeft het schoonder wesen,

 

En daer by een soet ghelaet;

 

Dan is 't dat het wordt ghepresen

 

Als 't soo voor een venster staet.

In de Afbeeldinghe, zooals elders, valt het op, dat onze dichter doorgaans beter lukt in kleinere versmaat dan in de alexandrijnen.

_**_*

Benevens deze stukken, die in latere werken letterlijk of althans als ‘reminiscenties’ terug te vinden zijn, zullen we nu bepaalde schoone verzen uit de Afbeeldinghe aanhalen, waar men tot nog toe te weinig op gelet heeft, en die niet in het vergeetboek mogen terechtkomen: de nog bestaande exemplaren van de Afbeeldinghe zijn niet in ieders bereik.

Snedig en veelzeggend is zeker het volgende:

Bl. 25	Hoe vroom is een swack hert dat krachten haelt by Godt!
35	Al wat van arents komt, dat wilt om 't hooghste vliegen.
97	Men seyt, een gierigh hert dan eerst niet meer begheert,
	Wanneer de schraele doot vervult den mondt met eerdt.
98	Over Gods Voorzienigheid omtrent levensonderhoud:
	Gh'en kent u Vader niet, is 't dat ghy daer voor vreest:
	Als 't al verlaten is, dan sorght hy aldermeest...
	Als 't hert maer wel gherust voor God en al de menschen
	Magh leven sonder schult, dat is dat ick kan wenschen.
	De rest sal Godt voorsien, dat is doch synen aert.
	Die sich op Godt betrouwt, die is ghenoegh bewaert.
108	't En is niet altijdt gout, dat schoon voor d'oogen blinckt.
109	Wie qualijck is gehoudt (gehuwd), heeft hier sijn vage-vier.
109	Maer als het vercken droomt, dan is 't altijdt van draf.
111	De ledicheyt alleen is moeder van de sonden.
	Aen eenen steen die rolt, en wast geen onkruyt aen.

[p. 48]

Soms is het laatste vers van een Sinne-beeld het zinrijkst:

129	Een hellen diamant blinckt op een donck're stof.
135	Als liefde niet en groeit, dan is 't gheen liefde meer.
523	Der Martelaren bloedt maeckt altijdt vruchtbaer landt.

Aangaande den oorlog, die ook in dien tijd woedde, zucht Poirters:

195 Godt gaef dat dese vlam ten laetsten wierdt gheblust

Soo kreegh ons vader-landt de langh-ghewenschte rust.

En om nu wat langere stukjes te doen waardeeren, ziehier hoe onze schalksche dichter een papegaai laat spreken, die het in zijn kooi goed heeft:

98 Al schijn ick hier soo vast, al ben ick in ghesloten

Soo weet dat my dit slot niet eens en heeft verdroten:

Ick springh, ick singh, ick klap, ick spreeck een ieder aen,

Een ieder die my siet, blijft voor mijn kevi staen.

Als ick noch vloogh in 't bosch, moest ick mijn aes gaen haelen

En soecken spijs in 't wildt, langhs berghen en langhs daelen;

En kreegh ick dan op 't laetst een sleck oft vuyle pier,

Dan was ick vol van vreught, dan maeckt' ick goede cier.

Nu leef ick sonder sorgh, ick spreeck gheleerde taelen;

Ick fluyt een lustigh liedt; den kost can my noyt faelen.

Mijn heere ben ick lief; hy voeydt my als sijn kindt:

't Is al voor Perroqué wat lieffelijcks men vindt.

Het volgende is echt Poirteriaansch:

114 Hoe veel en staen daer niet voor spiegels gansche dagen

Om een paruyck alleen, om 't speten van twee kragen?

D'een poeyert en blancket, d'een gomt en krolt en draeyt:

Die veel voor spiegels staet, weet dat sy selden naeyt.

Och, vondt men eens een glas, dat ons souw konnen leeren

Wat datter in het hert noch al hanght te friseeren!

Veel gaen gelijck een pauw in sijd', fluweel, satijn,

Die misschien in de siel soo vuyl als verckens zijn.

[p. 49]

Dan volgt de beschrijving van een kind, een frisschen krullebol, die een spiegel houdt, maar door zijn adem zijn beeld bederft. Het is te lief om het niet aan te halen.

115 Sy doen ghelijck dit kindt dat wou een spiegel houwen,

Om daer sijn witte sneeuw en root corael t'aenschouwen.

Het neemt hem in sijn handt: daer sit den krolle-bol,

En spiegelt wat hy magh, en siet sijn buycksken vol.

Dan siet hy op het root van alle bey sijn wanghen;

't Schijnt dat op elcken kant een roosken is gehangen.

Dan siet het sijnen mondt, dan siet het op sijn kin,

En merckt, soo draey hy lacht, daer komt een kloofken in.

Dan siet het sijnen hals, dan sijn ijvoore tanden,

En dan sijn goudt-geel hayr en sijn sneeuw-witte handen:

Dit siet het al te mael, iae stelt noch mondt aen mondt,

Als of daer in 't gelas een ander knechtjen stondt.

Elaes! ter wijl hy kust, den asem comt ghevlogen,

En siet, den spiegel wordt terstond heel overtogen;

Den luyster isser af; sijn root, sijn goudt-gheel hayr

En siet men niet te meer dan of 't daer niet en waer.

Hy vaeght wat met sijn handt, en siet daer door sijn locken,

Hy siet sijn aensicht, doch met stucken en met brocken,

Omdat den spiegel maer een weynigh is bedouwt.

Hoe haest is iet gedaen dat al te langh berouwt!

Het is wel te verwachten, dat Poirters hier ook op het belang eener goede opvoeding zal wijzen:

283 Men siet dit alle daegh, dat in de teere sinnen

De konst door soet beleydt den aerdt komt overwinnen:

Het is een meesters stuck aen d'onbesnoeyde ieught

Te geven het fatsoen van een oprechte deught.

Uit de bijzonder schoone gedichtjes⁽¹⁾ kies ik de beschrijving der biekens:

(1) Zie b.v. bl. 286, 298, 688.

[p. 50]

 

292 Siet de biekens, soete dieren,

 

Sietse daer om honigh swieren,

 

Sietse swermen om het groen:

 

Ieder heeft soo veel te doen.

 

O, sy weten soo te sluypen

 

En soo in de bloem te kruypen....

 

En het dierken is soo ergh:

 

't Suyght daer uyt het soetste mergh.

 

't Een, dat heeft de witte rosen

 

Voor syn beste proy verkosen;

 

't Ander swiert omtrent den kant

 

Daer den tymus is gheplant.

 

Staen daer ergens groene linden

 

Daer gaet het sijn schatten vinden;

 

Oft is 't datter boeck-weyt bloeyt,

 

't Vlieght daer henen onvermoeyt;

 

Daer en kan 't sich niet versaeden,

 

't Gaet syselven overlaeden.

 

En daer nae het soet ghespuys

 

Vlieght met al sijn vracht nae huys.

 

Doch al dat het hier komt stelen,

 

Dat en doet de bloem niet quelen,

 

Schoon de bloem haer honigh schenckt,

 

Daerom wordtse niet ghekrenckt....

En nu een psychologische typeering van den nijdigaard:

388 Nijders ooghen noyt ghedooghen

Dat de son in 't waeter schijnt;

Hy wilt daeghen vol van vlaeghen;

Het schoon weer is 't dat hem pijnt.

Sijn quaey lusten noyt en rusten,

Onghestaedigh ure werck.

Sijn ghedachten gaen by nachten

En by daeghen even sterck.

Rust hy, gaet hy, sit hy, staet hy,

Over al is 't dat hy loert.

Siet hem loncken, siet hem voncken,

Vanden nijdt heel wegh ghevoert....

[p. 51]

Waarin komt een geleerde overeen met een... dronkaard?... Dat beiden 's nachts droomen van hetgeen hun belangstelling gaande maakt:

Vraeght den gheleerden man wat hy by nachte doet:

Hy droomt van sijnen boeck, die hy noch drucken moet.

Daar integendeel:

Al light den dronckaert t'huys en ronckt in sijnen nest,

Noch droomt hy van het bier, welck datter was het best.

Doch paulo maiora canamus! namelijk de laatste verzen van het laatste Sinne-beeld:

703 Alleen volherdt de deught. Spijt doodt en tijdt en iaeren,

Sy houdt haer eerste ieughdt; s'en kent gheen grijse haeren.

Gheluckigh is den mensch die sich tot haer begheeft:

Al haelt hem eens de doodt, weet dat hy eeuwigh leeft.

_**_*

Laten we ten slotte betuigen, dat we bij nadere instudeering de gedichten van Poirters in de Afbeeldinghe merkwaardiger en belangwekkender vonden dan wij eerst vermoedden; en daarom, ten bate van onze letterkundige geschiedenis, vestigden wij er de aandacht op, ten einde die merkwaardige verzen aan de vergetelheid te onttrekken.