Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1939 (1939)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1939

(1939)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Petrus Dasypodius en Antonius Schorus
Bijdrage tot de studie van de lexicographie en het humanisme
Door R. Verdeyen
Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie

Woord vooraf

In deze studie hebben wij getracht een zoo volledig mogelijke geschiedenis te geven, mede in verband met tijd en milieu, van een van de eerste moderne woordenboeken, het Dictionarium latinogermanicum et germanicolatinum van Petrus Dasypodius en de Nederlandsche bewerking er van door Antonius Schorus van Hoogstraten.

Het uitgangspunt was onze kennismaking met deze bewerking, waartoe wij aanvankelijk meenden ons onderzoek te kunnen beperken. Spoedig bleek evenwel, dat het eigen woordenboek van Dasypodius in het onderzoek moest worden betrokken om een juist inzicht te krijgen in de lexicographische verhoudingen en de beteekenis van beide werken.

Daarbij kwam dan de levensgang van onzen landgenoot Schorus, dien wij op zijn zwerftocht Antwerpen-Straatsburg-Heidelberg-Lausanne volgden, uitgaande van de gegevens, die bekend gemaakt werden door de Bibliotheca Belgica, die het eerst te onzent de aandacht vestigde op dezen te weinig bekenden humanist.

Zoo werden de grenzen van onze eerste mededeeling in de

Academie steeds verlegd. De door ons gekoesterde hoop om, tijdens een voorgenomen buitenlandsche reis, wellicht nog enkele aanvullende bio- en bibliographische inlichtingen te kunnen inwinnen, hebben wij wegens de omstandigheden moeten opgeven. Wij sluiten thans ons onderzoek af en doen dit met een hartelijk woord van dank aan allen, die ons hun steun of medewerking hebben verleend, inzonderheid: aan het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek, aan de HH. Bibliothecarissen die ons ter plaatse onze opsporingen vergemakkelijkten of de opgevraagde drukken en inlichtingen toezonden, aan Dr. M. Rutten die herhaaldelijk een behulpzame hand toestak, aan Dr. M. Leroy die met ons de voornaamste Latijnsche teksten doorlas en Mej. Dr. S. Debèfve, die op de proef de Documenten collationneerde. Ook aan Prof. Dr. L. Halkin en Mej. Dr. J.H. van Lessen die ons in de gelegenheid stelden onzen tekst op verschillende plaatsen te verbeteren, betuigen wij onzen dank.

 

Luik, December 1939.

I. - Petrus Dasypodius

PETRUS DASYPODIUS(1), wiens naam verbonden is aan de Straatsburger humanistenbeweging in de eerste helft der XVIe eeuw, is van oorsprong Zwitser. Hij werd geboren te Frauenfeld in het kanton Thurgau op het einde der XVe eeuw, was een tijd schoolmeester in zijn geboorteplaats, later leeraar te Zürich, doch na den slag bij Kappel in October 1531 moest hij, als aanhanger van Zwingli, de vlucht nemen. Hij vestigde zich te Straatsburg, waar het protestantisme zegevierde en hem de gelegenheid zou worden gegeven zich bijzonder verdienstelijk te maken als leeraar in de classieke talen.

Toen Dasypodius te Straatsburg aankwam, was de hervorming van het onderwijs er in vollen gang. In 1501 reeds had Jacob Wimpheling een voorstel gedaan om een gymnasium in te richten, dat de overgang zou vormen van Latijnsche school tot Universiteit. Van dit voorstel kwam niets terecht, doch blijkbaar tengevolge van den oproep van Luther aan de Duitsche steden om het onderwijs als een wereldlijke aangelegenheid te beschouwen(2), werden te Straatsburg de ten onder gegane kloosterscholen vervangen door stedelijke scholen. Sedert 1528 stond het onderwijs er onder het toezicht van een hoogeren onderwijsraad, een ‘Ratsausschus’, die door den ‘grootsten’ Straatsburger staatsman Jakob Sturm von Sturmeck(3) werd voorgezeten tot aan zijn dood in 1553.

Tusschen de jaren 1528-1535 kwamen er drie stedelijke latijnsche scholen tot stand: in het Dominikanenklooster, het Karmelietenklooster en het klooster Alt St. Peter. Deze scholen werden, naar het schijnt, ingericht volgens de opvattingen van Melanchthon en stonden respectievelijk onder de leiding van Johannes Sapidus(4), Otto Brunfels en Johann Schwebel(5). De tweede, die van het Karmelietenklooster, werd in 1533 toe-

vertrouwd aan Petrus Dasypodius(6), die door Blarer(7) aan Bucer(8) was aanbevolen.

In 1538 werden die drie scholen, op voorstel van Johannes Sturm of Sturmius, versmolten tot een enkele: het protestantsche Gymnasium Argentinense.

Sturmius(9) is, evenmin als de meeste Straatsburger humanisten, Elzasser. Hij werd geboren te Schleiden in de Luxemburgsche Eifel, van waar ook Sleidanus, de groote Duitsche geschiedschrijver van de hervorming, afkomstig is, en genoot zijn opleiding in ons land. Samen met den zoon van den graaf van Manderscheid studeerde hij eerst te Luik, van circa 1521 tot 1524, bij de Hieronymieten, de Broeders van het Gemeene Leven, die ook het Grieksch op hun leerplan hadden en uitsluitend de klassieke schrijvers bestudeerden.

In 1524 is Sturmius te Leuven in het Collegium Trilingue. In 1529 heeft hij in de stad, samen met Rescius, een drukkerij opgericht. In 1530 is hij te Parijs, alwaar hij om zijn welsprekendheid beroemd wordt. Hij gaat er over tot het protestantisme, doch wegens de mislukking van de plannen om Koning Frans I tot de nieuwe leer over te halen, verlaat hij Parijs 30 December 1536 om zich, op verzoek van Bucer, naar Straatsburg te begeven.

Die stad zou hij niet meer verlaten. In 1538 werd hem zijn advies gevraagd over de Latijnsche scholen. In een memorandum van 24 Februari 1538, dat op het stedelijk archief te Straatsburg wordt bewaard, stelde hij de boven vermelde versmelting voor, waartoe nog in hetzelfde jaar, 30 September 1538, werd overgegaan.

Sturmius werd de eerste rector van het Gymnasium en hij zou dit blijven tot 1581, dus gedurende 43 jaar. In zijn memorandum voorziet Sturmius acht klassen voor de nieuwe inrichting. Voor de zeven eerste klassen geeft hij de leerstof aan en voor de achtste de namen van de vermoedelijk door hem voorgestelde leeraren: Capito, Buc. (Bucer) en Hedio(10).

In den bundel, waarin het memorandum bewaard wordt, bevindt zich nog een boekje met het opschrift: ‘Legenten, Schulmeister, Substituten, Leermeister. Wann und wie sie durch die

Schulherrn bestellt und angenommen seien’. Hierin worden per klas de namen opgegeven van de ‘Schulmeister’, en onder die van de ‘secunda classis’ treft men Petrus Dasypodius aan.

De rector en de voornaamste leeraren van het nieuwe gymnasium waren dus allen uitgewekenen. Capito overleed in 1542, Hedio in 1552, terwijl Bucer in 1549 de stad verliet.

Dasypodius was aanvankelijk geen voorstander van de versmelting, doch blijkbaar heeft hij zich vrij spoedig aan den nieuwen toestand aangepast en bij de opvattingen van Sturmius aangesloten. Tusschen 1542 en 1545 werd hem het ambt van vice-rector toevertrouwd. Het vermoeden is gewettigd, dat hij alsdan, en wellicht reeds sedert het overlijden van Capito in 1542, leeraar was geworden in de ‘prima classis’. Uit die aanstelling mag tevens worden afgeleid, dat hij het volle vertrouwen genoot van zijn rector Sturmius, alsook van de Straatsburger overheid, en dit bleef genieten tot aan zijn dood 28 Februari 1559. Nog in 1556 verscheen van zijn hand een brochure over de inrichting van het gymnasium onder den titel ‘De schola Urbis Argentoratensis’(11). Daaruit vernemen wij dat er op dat oogenblik 9 klassen bestonden, waarnaast de ‘Lectiones publicae’, en men onderricht gaf in Latijn, Grieksch, Hebreeuwsch, Godsdienst, Theologie, Rhetorica, Physica, Mathematica en het Jus Civile. Aan het gymnasium was een vijfjarige cursus verbonden van ‘Lectiones publicae’, die later, in 1567, tot Universiteit werden erkend(12) en waarmede de Legenten belast waren.

Bovenstaande bijzonderheden over de onderwijstoestanden te Straatsburg in de eerste helft der XVIe eeuw mogen volstaan om den lezer een indruk te geven van het milieu, waarin Dasypodius werkzaam was. Gaat men de biographie na van de geleerden, die elkander op het kleine gebied van de Straatsburger republiek ontmoetten, dan treft het, dat aldaar, in het onderwijs,

twee stroomingen in elkander zijn geloopen, een Duitsche en een Hollandsch-Belgische: eenerzijds die van J. Wimpheling en Melanchthon, anderzijds die van de Broeders van het Gemeene Leven, inz. van de Broeders te Luik(12a), en het Collegium Trilingue. Beide streefden overigens naar hetzelfde doel: de vernieuwing van het onderwijs, en meer in 't bijzonder van de studie van het Latijn, gesteund op de klassieke schrijvers, en de studie van het Grieksch op denzelfden grondslag. Men mag evenwel aannemen, dat ten slotte, met Sturmius, de Hollandsch-Belgische, en meer bepaaldelijk de Luiksche strooming een overwegenden invloed heeft gehad op de te Straatsburg in 1538 verwezenlijkte hervorming.

Dasypodius behoorde ongetwijfeld tot de Duitsche humanistenschool, toen hij zijn vaderland verliet en men weet, dat hij zich niet dadelijk voor de opvattingen van Sturmius gewonnen gaf. Over de minderwaardigheid van de vroegere studie van het Latijn zullen zij het wel roerend eens geweest zijn.

In het 25 Februari 1535 gedateerde Voorbericht(13) op den eersten druk van zijn Latijn-Duitsch Dictionarium, spreekt Dasypodius onomwonden zijn geringschatting uit voor ‘den barbaarschen modder’ (turbulento Barbarici coene), waaraan de schooljeugd zich moest laven. Een sterke overtuiging voor een man die in hetzelfde Voorbericht verklaart bewust te zijn van zijn bescheidenheid, een hekel te hebben aan alle pronkerij en het γαϑε βιώσας (leef verborgen) tot levensregel heeft gekozen.

Die krasse uitspraak slaat weliswaar in de eerste plaats op de Latijnsche woordenboeken, die toen in Duitschland in omloop waren, en inzonderheid op de Gemma's, die hij ‘sordida’ noemt, doch indirect bevat zij tevens een veroordeeling van de teksten zelf, die met behulp van die woordenboeken werden gelezen. Wat de studie van de ‘letteren’ betreft, zegt Dasypodius overigens, dat er een groote vooruitgang is waar te nemen. ‘Alles is, dank zij Christus, door de geleerden zoodanig verbeterd door middel van methoden, die voor ieder vak met evenveel succes

als nauwkeurigheid worden toegepast, dat men (in Duitschland) thans beschikt over een patrimonium, hetwelk niet moet onderdoen voor dat van de volkeren, die met een vrij groote onbeschaamdheid er zich op beroemen de eenige bezitters te zijn van de literaire cultuur en alle geleerdheid’(14). Een woordenboek, waarin de juiste zin en de verschillende beteekenissen van de woorden ‘in onze taal’ worden verklaard, bestaat bij zijn weten nog niet. Op dit gebied(15) hebben zich in Italië M. Varro, Sextus Pompeius en Nonius Marcellus(16) reeds verdienstelijk gemaakt, en onlangs nog Nicolas Perottus en Ambrosius Calepinus(17), terwijl

Spanje kan bogen op Antonius Nebrissensis(18) en Fransche geleerden ook in die richting bedrijvig zijn om voor hun land in die leemte te voorzien(19).

De vrienden van Dasypodius hebben hem op dien ‘onwaardigen’ toestand gewezen en beroep gedaan op zijn vriendschap en tevens op zijn liefde voor de Duitsche jeugd, om althans de voornaamste, bij de Latijnsche schrijvers voorkomende, woorden in de moedertaal over te brengen. Op dit beroep is Dasypodius niet dadelijk ingegaan, al was het zijn wensch, dat ook op dit gebied de Duitschers niet zouden ten achter blijven bij de andere volkeren. Het ontbrak hem aan de noodige voorbereiding en ook aan den noodigen tijd. Ten slotte heeft hij toch toegegeven en in zijn schaarsche verloren uren, vóór daglicht soms, een proeve van bewerking gemaakt. Die bewerking droeg de goedkeuring van enkele van zijn vrienden weg en ging daarop onmiddellijk naar de drukkerij, zoodat het werk, nu er eenmaal mee begonnen was, wel moest voortgezet worden. Dag aan dag heeft Dasypodius dan zijn kopij geleverd, niet in de mate die hijzelf zou gewild hebben, maar naar de eischen van den drukker, die er, met het oog op den nakenden verkooptijd, spoed achter zette. Elken dag bekroop hem de vrees, dat hij een dwaasheid beging en zijn werk wegens overhaasting in een zeer onvolmaakten vorm zou verschijnen. Toch vertrouwt hij, dat zijn boek, dat hij niet heeft geschreven om eigen glorie of populariteit, doch alleen ten behoeve van de Duitsche jeugd, diensten zal kunnen bewijzen bij gebrek aan een ander of in afwachting van een volmaakter soortgelijk werk.

Voor de bewerking, deelt Dasypodius ons nog mede, heeft hij de alphabetische orde gevolgd, behalve voor de afleidingen en samenstellingen, die bij het simplex zijn behandeld. De namen van boomen, planten, kruiden, steenen en zekere dieren heeft hij niet alle kunnen opnemen, ofwel omdat er geen aequivalent voor bestaat in het Duitsch, ofwel omdat zij aan de beste geleerden nog onbekend zijn of ook nog omdat zij het voorwerp zijn van discussie.

Het geheel staat in het teeken van de pedagogische opvattingen van Vives, van wien, feitelijk als motto, een uittreksel uit het De tradendis disciplinis in de liminaria is opgenomen(20). Daarin betoogt Vives, dat een Latijnsch woordenboek moet samengesteld worden uit de goede Latijnsche schrijvers en niet volledig noch juist genoeg kan zijn. Bij elk woord hooren een korte ‘interpretatio’ en citaten, opdat de lezer zeker zou zijn en tevens te weten komen, wat hem anders, zonder voorbeeld, verborgen zou blijven. Verder acht hij voor de leerlingen een dubbel woordenboek wenschelijk, een gedeelte Latijn-Volkstaal en een tweede Volkstaal-Latijn, zooals Nebrissensis dit voor het Spaansch heeft gedaan. Deze opvattingen vindt men gedeeltelijk weerspiegeld in de volgende woorden van den titel ‘Dictionarium Voces propemodum universas in autoribus latinae linguae probatis, ac vulgo receptis occurentes Germanice explicans pro juventute Germanica’. En wanneer het volgende jaar, in 1536, ook het gedeelte Duitsch-Latijn van de pers komt, is voor Duitschland het geheele plan van Vives verwezenlijkt, zoodat hier ten slotte nog een derde, en wel een Spaansch-Belgische richting tot uiting komt.

 

De hellenist Bedrotus(21) bevestigt in een inleidend woord op denzelfden eersten druk, dat zijn collega Dasypodius inderdaad zijn woordenboek schreef op verzoek van zijn vrienden en hij spaart hem zijn lof niet. Hij was, getuigt hij, een belezen en

oordeelkundig man, een geboren leeraar (vir et multae lectionis et judicis exacto, atque natus ad pubem literariam recte instituendam) en zijn school leidde hij ‘magna cum laude’. Toetst men Bedrotus' vleiend oordeel over den geleerde aan het woordenboek, dan moet men erkennen, dat de lof niet overdreven en de bescheidenheid van Dasypodius geen ijdel woord is. Nu wij weten hoe het woordenboek tot stand kwam - een buitenkansje in de geschiedenis van de lexicographie - mag men er zich eerder over verbazen, dat Dasypodius in zulk een korte spanne tijds, want meer dan enkele maanden kan hij aan zijn arbeid niet besteed hebben, een werk wist klaar te krijgen, dat wel voor verbetering vatbaar was, maar stevig genoeg in elkaar zat om gedurende meer dan een eeuw het Latijnsche woordenboek in Duitschland te blijven.

Een korte vergelijking met de vroegere Vocabularia en Gemma's is overigens voldoende om dadelijk in te zien, dat wij, met Dasypodius, in Duitschland staan voor het begin van een nieuwe periode: die van de moderne lexicographie. Zijn vrienden hebben dit blijkbaar ingezien, toen zij hun instemming betuigden met zijn proeve van bewerking en ongetwijfeld was Bedrotus hun zegsman, wanneer hij de woordenboeken, die voordien sedert jaar en dag (patrum memoria) in de scholen gebruikt werden, veroordeelt als ‘re et nomine barbara’. Barbaarsch van inhoud en naam, hetgeen, zoo voegt hij er met een in onzen tijd nog niet geheel verdwenen minachting aan toe, wel niemand zal verwonderen voor een barbaarschen tijd, waarin niets behoorlijk werd onderwezen(22)!

In een kort gedicht van drie disticha beveelt ook Sapidus het Dictionarium aan de Duitsche jeugd aan en wel als een veilige gids voor het opzoeken van de juiste beteekenis van de woorden. Het schijnt wel, dat dit het voornaamste doel is, dat Dasypodius nastreefde, want ook in een kort gedicht van hem op het titelblad vestigt hij daarop de aandacht, en in de volgende uitgaven worden telkens beide gedichten met het stuk van Bedrotus herdrukt.

In een slotwoord komt Dasypodius nogmaals terug op de



illustratie
Dasypodius P. Dictionarium 1535.




illustratie
Dasypodius P. Dictionarium Latinogermanicum et Germanicolatinum 1537.


overhaasting, waarmede zijn werk gedrukt werd en verbeterd moest worden. Samenstellen en verbeteren moesten terzelfder tijd gebeuren. Grove fouten zullen, meent hij, wel niet voorkomen, maar er zijn een zeker aantal kleinere vergissingen en drukfouten blijven staan, waarvan hij enkele voorbeelden aanhaalt, b.v. Thesis voor Tressis, Cetussis voor Centussis, Textans voor Dextans.

Levert dit slotwoord ons het indirecte bewijs, dat de auteur wel van de degelijkheid van zijn arbeid bewust was, zoo getuigt het anderzijds ook van zijn eerlijk streven naar juistheid en nauwgezetheid.

 

***

 

De uitgave van het Dictionarium was een succes voor Dasypodius en voor den Straatsburger drukker Wendelinus Rihelius. Spoedig moest aan een tweeden druk worden gedacht en die verscheen het volgende jaar, 24 Februari 1536. In een nieuw Voorbericht herinnert de auteur aan de omstandigheden, waarin de eerste druk verschenen was en hoe hij toen meer naar den drukker dan naar zich zelf geluisterd had. Thans hebben beiden echter al hun zorgen aan de nieuwe uitgave kunnen besteden. Dasypodius heeft zijn werk van het begin tot het einde herlezen, veranderd, gewijzigd, verbeterd en inzonderheid aangevuld met een lijst van plaats- en riviernamen in Duitschland, met de namen van maten, gewichten, munten en dies meer. Volgens den raad van Vives, heeft hij de Latijnsche woorden in het Duitsch vertaald en vice-versa. Dit laatste, zegt hij, is eigenlijk een tweede werk en daaraan heeft hij een bijzondere zorg besteed om de jeugd volle zekerheid te kunnen geven bij het naslaan.

Deze tweede druk ziet er dan ook geheel anders uit dan de eerste. Aan de liminaria is nog een gedicht van Joannes Hospinianus Steinanus(23) toegevoegd en onmiddellijk op den titel

volgt de lijst van de daareven vermelde namen van plaatsen, rivieren, enz.

Die lijst is feitelijk niets anders dan een groepsglossarium, een zgn. Vocabularius Rerum, gemoderniseerd natuurlijk, maar toch zuiver middeleeuwsch van opvatting, zoodat het boek thans een tamelijk hybridisch karakter krijgt. Het bestaat inderdaad uit vier stukken: a-b) een woordenboek Latijn-Duitsch met een groepsglossarium, c-d) een wdb. Duitsch-Latijn met een dito glossarium. Dasypodius geeft voor de opname van het groepsglossarium alleen deze verklaring: dat men de woorden gemakkelijker bij de hand zal hebben, als men ze noodig heeft. Aan welke bepaalde, al of niet pedagogische, behoefte hij daarbij gedacht heeft, is niet duidelijk. Het zou ons evenwel niet verwonderen, indien er ook de bijbedoeling achter zat om de oudere, buitengewoon verspreide Vocabularia Rerum van Brack, die met de Gemma's c.s. de vraagbaak waren van de late Middeleeuwen, eveneens van de baan te helpen. Dat glossarium zal echter nog lang in de latere drukken behouden blijven en eerst in *1577 met het woordenboek worden versmolten.

Die tweede druk van het Dictionarium heet ‘Dictionarium Latinogermanicum’.

In Maart 1537 verschijnt de derde druk onder den voortaan definitieven titel Dictionarium Latinogermanicum et Germanicolatinum. Van dezen druk bestaan ook exemplaren gedateerd Augustus 1538. Het woordenboek heeft nu zijn vasten vorm gekregen en het succes blijft aanhouden. Na de eerste drie bezorgde W. Rihelius nog acht nieuwe uitgaven, nl. in 1539, 1540 1541, 1543, 1544, 1547, 1548, 1554, te samen elf uitgaven in negentien jaar, waarbij nog een twaalfde, ongedateerde, te voegen is.

Op het titelblad van de drukken van 1540-1544 staat de vermelding Recognitum et locupletatum, op dat van 1547, 1548 en 1554 Quarto recognitum. De laatste twee zijn dus als herdrukken van 1547 te beschouwen en het ‘quarto recognitum’ komt uit, als men het vertaalt ‘voor de vierde maal herzien’ en wel in 1536, 1537 (of 1537, 1539?), 1540, 1547.

Heeft Dasypodius zijn werk dus nog herzien en aangevuld (in 1540 zijn het geslacht van de naamwoorden, het praeteritum en het supinum van de werkwoorden er bij gekomen), aan de samenstelling heeft hij niet veel meer veranderd. Er wordt van 1547 af (en ws. tot 1577, zie beneden, blz. 984) alléén nog een nieuwe

woordenlijst bij het groepsglossarium gevoegd onder den titel: Forensia, Forensium Verborum et loquendi generum interpretatio.

Zooals uit de bovenstaande gegevens blijkt, zijn Dasypodius en de drukker W. Rihelius elkander getrouw gebleven. Beiden hebben blijkbaar in een geest van hartelijke verstandhouding en wederzijdsche waardeering samengewerkt. Daarvan geeft de inleiding op den derden druk (1537), die in de latere uitgaven werd overgenomen, hetgeen meermalen tot een verkeerde dateering aanleiding heeft gegeven(24), ons het bewijs. Het succes van het nieuwe woordenboek had de afgunst opgewekt van andere drukkers, die met recht konden vreezen, dat zij hun voorraad oudere Vocabularia niet meer van de hand zouden kunnen doen. Daaruit ontstond een conflict, waarover Dasypodius zich in heftige woorden uitlaat. Een voorafgaandelijke toelichting is hierbij niet overbodig.

Dadelijk na het verschijnen van den Dasypodius hadden twee andere drukkers, Joh. Albrecht en Joh. Schott, het voornemen opgevat om het woordenboek na te drukken. Zijzelf hadden niet minder dan zeven vocabularia in den handel en voelden zich bedreigd. Toen Rihelius hun opzet vernam, klaagde hij ze aan bij de overheid. In die aanklacht(25) noemt hij onder de uitgaven van Hans Albrecht het Vocabularius Ex Quo, het Vocabularium predicantium, de Gemma Gemmarum, en beweert hij, dat die woordenboeken sedert twintig jaar in de goede scholen niet meer gebruikt worden, overigens ‘ganz verlegen und verspurt’ en op zich zelf ‘nichtig’ zijn. Toen de uitgave van 1536 een nieuw succes bleek te zijn - de oplage bedroeg niet minder dan 3000 exemplaren - klaagden Albrecht en Schott hun mededinger aan van plagiaat. Hoe de zaak, die tot veel geschrijf aanleiding schijnt te hebben gegeven, afliep, is niet bekend, doch hoe Dasypodius op deze aanklacht reageerde, leert ons zijn derde voorbericht.

Na zich nogmaals verontschuldigd te hebben over de haastige afwerking van den eersten druk en herinnerd te hebben aan de in de tweede uitgave aangebrachte verbeteringen, vertelt hij, dat deze laatste spoedig was uitverkocht, de uitgever elken dag navraag kreeg en eerder dan verwacht werd een derden druk moest voorbereiden. Terwijl Dasypodius zijn eigen nota's en die van zijn vrienden verwerkte ter aanvulling en verbetering, zijn zekere individuën (namen noemt Dasypodius niet), uit afgunst of geldzucht, aan 't schreeuwen gegaan als veldmuizen en in den oogst van anderen gaan maaien. De eerste heeft hij een taak op zich genomen en hij zal niet dulden, dat men zich lichtzinnig op een terrein begeeft, dat eenigszins het zijne is geworden.

Allerminst ligt het in zijn bedoeling aan anderen eenzelfden arbeid te willen verbieden. De geleerden spoort hij integendeel aan, door beter werk, het zijne overbodig te maken, maar, als eerlijk man, kan hij niet aanvaarden, dat men van zijn naam misbruik maakt om er voordeel uit te halen en aan derden nadeel te berokkenen of in zijn werk dingen in te lasschen uit, hij weet niet, welke boeken, of de door hem gevolgde orde te wijzigen. Die orde heeft hij wel overwogen: de samenstellingen en afleidingen, bij het titelwoord gevoegd, zullen de leerlingen de woordfamilies beter doen kennen en onthouden.

Elken dag wordt die methode op de proef gesteld door bevoegde meesters en zij, die zelfs weinig Latijn kennen, weten uit welke schrijvers hij niet zonder moeite zijn woorden heeft gehaald. Waarom gaan die vriendelijke heeren dan vertellen, vraagt hij, dat ik auteurs van verdacht allooi heb geplunderd, wier naam alléén alle geleerden doet walgen en die sedert jaren uit de school zijn gebannen? Daardoor leveren zij het bewijs van hun onverstand en hun gebrek aan ernst.

Eenzelfde beleediging wordt zijn vriend Rihelius aangedaan, terwijl hij aan de Duitsche jeugd een uitstekenden dienst heeft bewezen. Uit eigen beweging en op eigen kosten heeft hij, tegen een geringen prijs, zijn woordenboeken in het bereik gesteld van allen, die er nut willen uit halen. Doch Rihelius zal binnen kort recht eischen en hij zal dit, voorzien van een koninklijk privilegie, vast gemakkelijk verkrijgen.

Ten slotte wijst Dasypodius er op, ‘en zulks zal eveneens onderschat worden’, dat zijn derde druk werd bijgewerkt. Talrijk zijn de aanvullingen niet, maar voor de geleerden zijn zij een

aanwinst en de personen, over wie hij het heeft gehad, willen verhinderen, dat zij binnen het bereik van het publiek zouden komen. Weinig boekhandelaren zouden, hoe keurig en verrijkt zijn woordenboek ook zij, deze uitgave gekocht hebben, omdat zij zich tegen een lageren prijs de andere, hoe slecht en foutief ook, zouden hebben aangeschaft. Men heeft nu eenmaal de dwaze gewoonte eerder naar den prijs dan naar het nut van een boek te kijken! Wat anderen daar ook mogen over denken; de degelijkheid is zijn eenige gids geweest en daarom heeft hij de gebruikers tijdig willen waarschuwen voor de aangeklaagde aanvallen, opdat zij er geen nadeel zouden van ondervinden. Hij laat het aan anderen over goede of slechte Calepini te drukken. Hij heeft zijn werk toevertrouwd aan Rihelius, die hem en de andere geleerden een goed hart toedraagt en geeft zijn lezers, om te besluiten, den raad hun woordenboeken, indien zij meenen er hun voordeel mee te kunnen doen, bij Rihelius te koopen.

 

***

 

Na den dood van Wendelinus Rihelius in 1554 bleef zijn drukkerij eerst in handen van de Erven. Van 1559 af verschenen er uitgaven onder den naam van Josias Rihelius en, dit weten wij nu door onze lijst van drukken, van 1564 onder dien van Theodosius Rihelius. Beide zonen drukten tot circa ± 1621(26). Hoe de zaak verdeeld werd, is ons onbekend. Wat den Dasypodius betreft, constateert men, dat hij tot het Rihelius-fonds blijft behooren. De eerstvolgende drukken in 1559, 1562, 1563 worden bezorgd door Josias, terwijl de latere, in 1564, 1565, 1569, 1570, 1592 en 1596, verschijnen op den naam van Theodosius. Van laatstgenoemde troffen wij vier ongedateerde drukken aan, waarvan één (nr. 25) gebonden is in een ouden stempelband, gedateerd 1577 en gemerkt C.P. Met vrij groote zekerheid mag hieruit worden afgeleid, dat die druk in hetzelfde jaar van de pers kwam. Misschien heeft Josias het woordenboek, met andere werken, aan zijn broeder Theodosius afgestaan, toen deze laatste zelf aan het drukken ging, reeds van 1564 af en

niet van 1571 zooals werd verondersteld(27). In welk jaar de andere ongedateerde uitgaven verschenen, kunnen wij slechts gissen. Tusschen nrs 25 en 24 bestaat dit verschil, dat in 25 (*1577) het groepsglossarium en de Forensia met het woordenboek zijn versmolten en daar dit op een belangrijke omwerking wijst, mag verondersteld worden, dat de uitgave van *1577 jonger is dan 24, die dan zou vallen tusschen 1564 en *1577. Nummer 27 bevat een aanbeveling van H. Wolff. Is dit stukje niet posthuum, dan dateert deze druk van vóór 1580(27a). Wegens de gelijke signaturen hooren nrs. 25, 26, 27 bij elkaar. De volgorde is echter niet zeker. Wegens het De Novo auctum in den titel van 25 is de orde misschien 27, 26, 25, maar de latere uitgaven van Theodosius hebben weer Denuo. Het De Novo schijnt wel op de omwerking te slaan en de eerste te zijn in de rij.

Er bestaan nog twee andere ongedateerde drukken, een van Christophorus ab Heyden te Straatsburg en een van Theodoricus Petri te Amsterdam.

Christophorus ab Heyden (Van der Heyden) drukte sedert 1616. Volgens het doopregister van St. Thomas werd hij geboren 24 Mei 1591. Hij overleed tusschen 1625 en 1630 en zijn zaak wordt door de Erven en Caspar Dietzel voortgezet tot 1652(28). Op naam van de Erven, maar gedrukt voor C. Dietzel en de Erven, staat ook nog een goed verzorgde ongedateerde uitgave, waarin vooraan nog eens haast alle vorige liminaria worden herdrukt.

Theodoricus Petri is vermoedelijk Dirck Pietersz. Pers (ook D. Pzn. Wittepers of D. Psz., of nog in 't Fransch Theo-



illustratie
Dasypodius-Reschelius - Latijn-Tsjechisch 1560.




illustratie
Dasypodius Catholicus. Latijn-Duitsch-Poolsch 1642.


dore Pierre), dichter-uitgever, vriend van Vondel, geboren c. 1580 en overleden te Vlissingen 1662. G. Brandt herdacht hem in een gedicht. Volgens Ledeboer verschenen bij hem boeken van 1605-1650. Ons Berlijnsch exemplaar is niet nader te dateeren; tot dusver blijft het in alle geval een unicum(29).

Een bijzondere vermelding verdient ten slotte de Tsjechische bewerking van den Dasypodius, die in 1560 verscheen te Olmutz. Uit het voorwerk vernemen wij, dat dit het eerste Latijnsch-Tsjechisch en Tsjechisch-Latijnsch woordenboek is. Het werd bewerkt door Thomas Reschelius (28a) ter gelegenheid van de opening van een nieuwe school te Crumnovia (Krumau). Reschelius zou enkele jaren voordien aan de bewerking zijn begonnen, doch ze hebben stopgezet, toen het gerucht liep dat iemand anders er zich had voorgespannen. Van deze laatste onderneming kwam echter niets terecht, zoodat Reschelius, op aandringen van zijn vrienden, zijn taak weer opnam en ze, ten bate van de jeugd, tot een goed einde bracht. Deze bijzonderheden, die een eenigszins verdachte verwantschap vertoonen met wat wij over het ontstaan van den Dasypodius weten, staan in een voorafgaand woord tot de Boheemsche jeugd door Christophorus Hecyrus. Het boek zelf is opgedragen aan G. à Rosenberg ‘Domus Rosenbergensis gubernatori, inclyto Regni Bohemiae Premati &c.’, stichter van de nieuwe school.

Bij Von Bahder worden nog drukken van 1563, 1565 en 1625 opgegeven(29a).

De laatste besproken uitgaven volgen elkander in een trager tempo op, maar weldra gaat het woordenboek een tweede periode

van succes te gemoet onder den nieuwen titel van Dasypodius Catholicus. In 1634 werkt de Keulsche drukker Petrus Metternich het om in katholieken zin, vermoedelijk voor en met medewerking van het Keulsche gymnasium S. Laurentius. Buiten de liminaria (opdrachten, gedichten en dies meer) is de opzet vrijwel dezelfde gebleven, met dien verstande, dat het voor de katholieke gebruikers werd bijgewerkt en hetgeen hun aanstoot kon geven werd weggelaten. In het woordenboek zelf en in het Appendix, feitelijk een uitgebreid Vocabularium Rerum, is de alphabetische orde echter streng in acht genomen. De composita staan dus niet meer bij het simplex.

In 1642 verscheen van den Catholicus een drietalige uitgave te Dantzig bij Andreas Hünefeld met: a) Latijn-Duitsch, b) Poolsch-Latijn-Duitsch, c) Latijn-Duitsch-Poolsch en d) hetzelfde Appendix als boven.

In 1653 bezorgt Johannes Gottfried Schoenwetter te Frankfort een herdruk van 1634, terwijl Petrus Metternich in 1660 een derden en in 1667 een vierden druk in het licht zendt, waarvan het eerste stuk drietalig is geworden, nl. Latijn-Grieksch-Duitsch. Er moet dus nog een tweede druk bestaan, daar het niet waarschijnlijk is, dat Metternich de uitgaven van Dantzig en Frankfort zou hebben medegerekend.

Tweetalige uitgaven komen nog uit:

in 1670 bij Petrus Metternich Sr (nog als editio quarta);

in 1676 bij zijn weduwe (editio quinta);

in 1682 en 1692 bij zijn zoon Arnoldus (beide als editio sexta);

in 1694 bij denzelfde (als editio septima);

in 1709 bij denzelfde (editio octava).

Zonder inachtneming van de dubbele editio quarta, en sexta, maakt dit een totaal uit van tien bekende drukken, waarbij eventueel nog te voegen is de editio secunda van Petrus Metternich. Alles te samen een eerbiedwaardig aantal, dat Dasypodius' werk bovendien tot in het begin der XVIIIe eeuw in Duitschland een vaste en vooraanstaande plaats heeft verzekerd.



illustratie
Brief van A. Schorus aan Dryander.




illustratie
Dasypodius-Schorus. Latijn-Nederlandsch 1542.


II. - Antonius Schorus Van Hoogstraten

1. - Schorus te Antwerpen en te Straatsburg.

Het Dictionarium Latinogermanicum et Germanicolatinum van Dasypodius werd in 1542 voor het Nederlandsch bewerkt door Antonius Schorus Hochstratensis en uitgegeven te Antwerpen bij G. Montanus.

Wie is die Schorus, wiens naam tot dusver in de Nederlandsche lexicographie vrijwel onbekend is gebleven?

Uit het levensbericht van Antonius Schore of Schorus in de Biographie Nationale, dat door Prof. A. Roersch werd opgesteld en hoofdzakelijk steunt op gegevens, die te onzent voor het eerst door de Bibliotheca Belgica(1) werden bekend gemaakt, vernemen wij, dat men tot 1542 van hem niets anders afweet, dan dat hij in dat jaar een Nederlandsche uitgave bezorgde van den Dasypodius en toen te Antwerpen verbleef. Om godsdienstige redenen zou hij de stad verlaten hebben en uitgeweken zijn naar Straatsburg, alwaar hij in de school, gesticht door den beroemden Johannes Sturmius, de collega zou geweest zijn van Capito, Bucer, Hedio, Sapidus, Bedrotus en Dasypodius. Begin 1546 werd hij te Heidelberg professor in de Rhetorica aan de Universiteit aldaar en later werd hem de leiding toevertrouwd van een pedagogium, waarin de leerlingen tot de universitaire studies werden voorbereid. In 1550 moest hij, wegens de opvoering te zijnen huize van een tooneelstuk Eusebia, Heidelberg verlaten. Hij vestigde zich te Lausanne en stierf er in 1552(2)..

Bellaard gaf een korte beschrijving van de boven vermelde bewerking naar het ex. van de Univ. Bibl. te Utrecht en zegt verder alléén, dat A. Schorus omstreeks 1537 te Straatsburg leeraar in de letteren was, waar hij Dasypodius leerde kennen. Bellaard geeft zijn bron niet op, maar vermoed mag worden dat het door hem vermelde jaartal 1537 hem ingegeven is door

de inleiding van het Haagsche exemplaar (zie boven noot 24)(3).

Ook volgens Van der Aa(4), onderwees Schorus te Straatsburg onder Johannes Sturmius. Van der Aa had zijn inlichting vermoedelijk uit Sweertius(5), bij wien men het volgende leest: ‘Antonius Scorus, Hochstratenus Brabantus, si vera narrat Ludovicus Guiccardinus in Belgi descriptione. Eloquentiae deditus Argentorati sub Ioanne Sturmio professus, scripsit...’.

Heeft Schorus werkelijk onder Sturmius geleeraard? Zoo ja, dan moet dit gebeurd zijn tusschen 1538, het jaar van de inrichting van het gymnasium, en 1546, het jaar van zijn aankomst te Heidelberg.

Wij hebben persoonlijk te Straatsburg(6) het archief van St. Thomas onderzocht, waarin de oude documenten betreffende het Gymnasium worden bewaard, doch ontdekten er niet het geringste spoor van Schorus. Noch in het advies van Sturmius over de oprichting van het gymnasium, noch in het boekje ‘-Legenten, Schulmeister’ wordt zijn naam genoemd, en evenmin is dit het geval in de Protocollen van de Scholarchen van 1535 tot 1546. Deze protokollen bevatten o.m. de notulen van de vergaderingen van het ‘Conventus Scholasticum’, het zgn. Straatsburger ‘Ministerie van Onderwijs’, uit de jaren 1542, 1544, 1545. Het protokol van 1545 bevat het verslag van de ‘Convocation der Schul- und Leermayster gehalten Anno M.D. XLV. 29 Januarij per Do. Casp. Hedionem notata’ en vermeldt nog meer dergelijke ‘Convocationen’, o.m. op 30 Juni, 1 October, 18 en 28 November van hetzelfde jaar. De namen van de klasseleeraren werden er in opgegeven, doch nergens is er sprake van Schorus.

Ds. J. Adam te Dorlisheim, die juist het archief van St. Thomas had gecatalogeerd, toen wij dit te Straatsburg raadpleegden,

herinnerde zich niet den naam van Schorus ontmoet te hebben. Wel bevindt zich nog in de correspondentie van en aan Dryander een ongedateerde brief van Schorus, waarop in de Bibliotheek Belgica reeds de aandacht werd gevestigd(7). Schorus schrijft daarin aan zijn vriend, dat hij uitgeweken is en zich te Straatsburg bevindt. Wegens al te vrije verklaringen over de leer werd hij op een regenavond door een gerechtsdienaar, dien hij van ziens kende, bij den markgraaf ontboden. Schorus, die juist naar bed wou en gedeeltelijk uitgekleed was, vroeg om zijn mantel te mogen gaan halen. Dit werd hem toegestaan en van die gelegenheid maakte hij gebruik om langs een achterdeur vrij te komen. Zijn vlucht werd als een bekentenis beschouwd. Zijn huis werd den geheelen nacht bewaakt en de geheele inboedel opgeschreven. Alle boeken werden zorgvuldig onderzocht. Men vond niets verdachts, maar zijn vlucht diende tot voorwendsel om hem schuldig te verklaren. Hij wacht nu op zijn vrouw en zijn goederen, die hij heeft kunnen terugkoopen. Totdat God hem elders heenzendt, zal hij te Straatsburg blijven.

Hautz, afgaande op het gezag van Vierordt, neemt aan, dat deze brief op zijn vlucht uit Heidelberg slaat en de ‘marchio’ markgraaf Ernst zou zijn, die toen te Pforzheim zijn residentie had, aan een bevel van den Keizer zou gehoorzaamd hebben en Schorus de kans heeft willen geven om te ontvluchten(8). Deze stelling is moeilijk te aanvaarden. In een zeer interessant artikel over de opvoering van Schorus' Eusebia in 1550 te Heidelberg betoogt Hans Rott(9), dat de brief van Schorus aan Dryander op zijn vlucht uit Antwerpen slaat. Ten onrechte, schrijft hij, heeft Hautz de ‘marchio’, waarvan in den brief sprake is, geïdentificeerd met Pforzheim, de residentie van Markgraaf Ernst van Baden-Durlach. Die Marchio is, en hiermee zijn wij het volkomen eens, de markgraaf van Antwerpen, waarvan Myconius eveneens gewaagt in een schrijven aan Calvijn uit

Bazel 6 Maart 1545 over de vlucht van Petrus Alexander van Arras.

Bovendien kan men van Antwerpen aannemen, dat het in dien tijd een ‘Carcer Babylonis’ heet, veel minder van Heidelberg.

Rott meent verder, evenals de Bibliotheca Belgica, dat die vlucht moet geschied zijn tusschen 3 November 1542 (datum van de voorrede van het Dictionarium) en 13 December 1543, den dag waarop Dryander werd gevangen genomen te Brussel en voor 15 maanden opgesloten. Deze dateering komt ons minder waarschijnlijk voor in verband eenerzijds met het ontbreken van elke aanwijzing over het verblijf van Schorus te Straatsburg in de jaren 1543-44 en anderzijds met een door Rott medegedeeld stuk uit een brief van Bucer uit Straatsburg 15 Juli 1545 aan zijn vriend Ambrosius Blarer(10). Bucer schrijft daarin ‘und haben jüngst den trefflichen Lehrer Simon Lithonius verloren; doch hat uns Gott einen verbannten Adeligen, mag. Antonius aus Antwerpen, sehr gelehrt in den Sprachen fromm und zum Lehren geschickt, gegeben. Von seinem Haus ohne Rock verhaftet, bat er, den Rock holen zu dürfen, entkam so den Häschern durch eine Hintertüre und verbarg sich in der volkreichen Stadt, bis sichere Flucht möglich war. Der Kaiser wütet unglaublich gegen die Frommen.’

Het verwondert ons, dat Rott niet gemerkt heeft, dat het in dezen tekst onderstreepte jüngst niet te vereenigen is met zijn dateering. Jüngst beteekent toch ‘onlangs’ en dat kan den 15en Juli 1545 onmogelijk slaan op een twee jaar oudere periode. Uit den brief van Bucer kan men met zekerheid, dunkt mij, opmaken, dat Schorus kort voor Juli 1545 in Straatsburg is aangekomen en er Simon Lithonius moet hebben vervangen tot aan zijn vertrek naar Heidelberg in Januari 1546. Aldus kan men begrijpen, dat zijn naam in de hierboven genoemde protocollen

niet voorkomt, en ook niet vermeld wordt in de toespraak, die Valentinus Erythraeus, deken der Facultas Artium van de Academia Argentoratensi, in 1574 hield hij de promotie van enkele Magistri Philosophiae en waarin hij de voornaamste geleerden opsomt, die aan de school hebben gedoceerd.(11)

Steeds in dezelfde richting wijst nog de bijzonderheid, dat niet alléén Schorus' Voorbericht op zijn woordenboek van 1542 in de latere drukken is verdwenen, maar dat zelfs zijn naam als bewerker niet meer genoemd wordt, hetgeen ongetwijfeld wel aan zijn vlucht uit Antwerpen zal toe te schrijven zijn.

Ten slotte weet men uit de officiëele documenten over de opvoering van Eusebia, dat te Heidelberg eerst een onderzoek werd ingesteld en dat Schorus bij het begin van dat onderzoek de stad verliet, zoogezegd om persoonlijke aangelegenheden, maar er niet meer terugkeerde(12).

Zijn vrouw en zijn dochtertje kwamen slechts 15 maanden later aan te Lausanne, waar zij in den Zomer 1551 door de aldaar heerschende pest werden aangetast. Schorus zelf ontsnapte niet aan de besmetting en alle drie stierven ongeveer gelijktijdig aan de vreeselijke plaag. Volgens brieven van zijn vrienden moet Schorus tusschen 12 en 21 Juni 1551 overleden zijn(13).

Uit het voorbericht van het Dictionarium van 1542 kan men afleiden, dat Schorus in dien tijd als latinist werkzaam was te Antwerpen. Naar het voorbeeld van Dasypodius verwondert hij zich er over, dat niemand onder ‘onze mannen’ tot dusver er aan gedacht heeft een dergelijk woordenboek te maken, waaraan voor de kinderen werkelijk behoefte bestond: ‘miror quod hec dictionaria tam necessaria pueris, à nemine nostrorum hominum, hactenus scholis exhibita sunt’. En evenals Dasypodius, de ‘aartsmeester van de Straatsburger School (doctissimus scholae Argentinensis archididascalos) het ten behoeve van zijn leerlingen schreef,

zoo heeft hij het vertaald voor de zijne: ... in gratiam suorum puerorum id ego in communem usum nostrorum transtuli’.

Bovendien was dit niet zijn eerste werk. Aan het slot raadt hij de leerlingen aan ‘zijn eerste vrucht’ (has meas primitias) te raadplegen en gebruik te maken van zijn vroegere werken over andere onderwerpen (utimini jam mea opera vobis addicta in aliena re)(14).

Guiccardini zal wel gelijk gehad hebben, toen hij hem ‘eloquentiae deditus’ heette, en het is werkelijk jammer, dat van de bedrijvigheid van Schorus te Antwerpen zoo weinig tot ons is gekomen.

Daar hij zelf zich Hochstratanus noemt, kwam hij vermoedelijk uit Hoogstraten naar Antwerpen. Te Hoogstraten nu leefde, in 1532 een ‘meester Anthonise’, die er een school open hield, waarschijnlijk een kostschool(15). Zou deze meester niet dezelfde persoon zijn als onze Schorus? Naam en datum wettigen de veronderstelling. En is de mededeeling van Bucer juist, dan behoorde hij tot een adellijk geslacht; opzoekingen in die richting leverden echter geen resultaat op.

Uit de bovenstaande gegevens, die, wij geven dit gaarne toe, niet alle een afdoende bewijskracht hebben, zou men de eerste helft van Schorus' loopbaan als volgt kunnen opbouwen.

Antonius Schorus werd geboren te Hoogstraten en was er circa 1532 schoolmeester. Later vestigde hij zich te Antwerpen, was er leeraar in het Latijn, schreef er schoolboeken voor het onderwijs in die taal en bewerkte er in 1542 den Dasypodius. Hij was bevriend met Dryander, werd verdacht aanhanger te zijn van de hervorming en vluchtte naar Straatsburg, vermoedelijk in het voorjaar 1545 (April-Juni). Vandaar vertrok hij in Januari 1546 naar Heidelberg om er aan de universiteit de Rhetorica te doceeren.

2. - Schorus te Heidelberg.

Te Heidelberg was, in het begin van de XVIe eeuw, de toestand aan de universiteit niet bijzonder schitterend. Verschillende geleerden, o.w. Hermannus Buchius (van dem Busche)(16), verlieten de universiteit wegens onvoldoende bezoldiging en, dit zal wel de voornaamste reden geweest zijn, wegens het ongenoegen dat zij aan de scholastici beleefden.

Toen Keurvorst Frederik II aan het bewind kwam in 1544, vatte hij dadelijk het plan op om tot hervormingen over te gaan. Hij werd daarbij gesteund door den Kanselier Hartmannus von Eppingen en den rector Henricus Stolo (Stoll)(17).

In Januari 1545 deelde de kanselier aan vertegenwoordigers van de Universiteit mede, dat de vorst den bestaanden toestand niet langer kon dulden en overhandigde hij hun een memorie, waarop binnen de maand schriftelijk antwoord werd verwacht.

Een afvaardiging, bestaande uit den rector en de dekens van de vier faculteiten, bracht 16 Februari 1545 het antwoord naar de kanselarij(18). In Maart wordt de ‘artistenfaculteit’ opnieuw bijeengeroepen om te beraadslagen over de afzonderlijke punten van de hervorming(19). Uit die beraadslaging blijkt, dat de Faculteit zich o.m. uitsprak voor een versmelting van de drie

bestaande ‘beurzen’ (contubernia) tot één(20) en voor de oprichting van een pedagogium, dat uit drie klassen zou bestaan. Van deze nieuwe instelling schijnt vooreerst niet veel terecht te zijn gekomen. Den 9den October 1546 richt Frederik II zich inderdaad opnieuw tot den rector met het dringende verzoek de ‘Schwabenbursz’ behoorlijk te doen in orde brengen voor het ‘nieuwe pedagogium’(21). De vorst moet het trouwens met de opvattingen van de faculteit niet eens geweest zijn. In den loop van 1546 had hij beroep gedaan op Paulus Fagius (Buchlin), een vriend van Bucer en prediker te Straatsburg(22), om hem van advies te dienen over kerk- en onderwijsaangelegenheden.

Den 14 October 1546 ontvangt de universiteit twee nieuwe memories, een over de hervorming van de Facultas Artium en een over de inrichting van het pedagogium, dat 1 November zou geopend worden(23).

Buiten Fagius' schoolplan voor het pedagogium is van deze memories niets bewaard gebleven. Dit plan voorziet 4 klassen, regelt de tijdverdeeling, geeft de te behandelen auteurs op en enkele handboeken, waaronder voor de 4e klasse (de prima) twee werken van Sturmius, de Dialectica en de Rhetoricae partitiones. De te bestudeeren auteurs zijn, in de 3e, Cicero, Vergilius, Hesiodus, Isocrates, en in de 4e, Demosthenes, Cicero, Homeros, Aristoteles. Het onderwijs in het Grieksch begint in de 3e(24).

Ging de Faculteit in op de haarzelf betreffende voorstellen,

anders was het gesteld met het pedagogium. Den 19en October reeds maakte de universiteit in een kort schrijven voorbehoud en verzocht zij Frederik II het plan van Fagius aan het oordeel van onpartijdige deskundigen te onderwerpen(25). Dadelijk volgt het antwoord, dat de universiteit haar bezwaren binnen de 3 of 4 dagen moet indienen(26), wat dan ook geschiedt den 25en October met alle mogelijke betuigingen van eerbied en onderdanigheid, doch ook met de opmerking, dat de voorstellen van Fagius in zulk een korten tijd niet naar behooren konden onderzocht worden(27).

Van eenige sympathie voor de hervorming of voor Schorus, getuigt dit memorandum allerminst, integendeel. In het opschrift zelf wordt de houding van de universiteit duidelijk omschreven; het voorstel van Fagius zou de universiteit meer tot nadeel strekken, dan tot nut of welvaart(28). Op de zes behandelde punten kunnen wij hier niet in bijzonderheden ingaan(29). Alleen het tweede verdient onze bijzondere aandacht, omdat Schorus er bij te pas wordt gebracht.

Het pedagogium zou dus uit vier klassen bestaan, met eigen ‘prelectores’ en ‘lectores’ en de leerlingen zouden er ettelijke jaren moeten doorbrengen, totdat ze het ‘ornatum et summum genus dicendi Latine’ verkregen, Grieksch verstonden en dan eerst zouden ze in de ‘Facultas artium’ worden opgenomen. Zulks zou, meende de universiteit, afbreuk doen aan de genoemde Faculteit en ook voor de andere faculteiten nadeelige gevolgen hebben. Dit is het eerste bezwaar. Het tweede geldt het lezen in tertia en quarta van de ‘dappere, schwere, treffliche’ Latijnsche en Grieksche schrijvers Vergilius, Homeros, Hesiodus, Demosthenes, Cicero, Isocrates. Die auteurs hooren niet alleen niet thuis in een pedagogium, maar zijn ook te zwaar voor de jonge aan-

komende studenten en moeten, zooals in andere ‘beroemde’ Duitsche universiteiten het geval is, voorbehouden worden aan ‘beroemde’, knappe ‘openbare professoren’ (professoribus publicis) in de beide talen. Van die professoren, leest men verder in dit stuk, wordt in het voorstel van Fagius geen gewag gemaakt, waarschijnlijk met de bedoeling om in de universiteit stilzwijgend een ‘particular- und bachanten’ school in te voeren. Volgens de uitlatingen van Antonius Schorus (wie sich denn Antonius Schorus algereidt horen lassen) zouden de ‘pompe und gradus facultatis artium’ over korte jaren een andere beteekenis krijgen, hetgeen wel niet anders kan verstaan worden, dan dat het in zijn bedoeling ligt, althans voor zoover het hem betreft, aan de faculteit haar ‘promotion und gradus’ te ontnemen. Dat zal de beschermer van de universiteit ongetwijfeld willen voorkomen om de faculteit, door de oprichting van het pedagogium, voor verval te behoeden. Beter is het naar andere middelen uit te zien, opdat de universiteit ‘nit deformirt, sonder reformirt’ zou worden.

Wij weten niet of Schorus inderdaad de inzichten had, die hem worden toegeschreven. Duidelijk is het evenwel, dat noch Fagius, noch Schorus op een goed blaadje stonden bij de professoren van de ‘facultas artium’, die schijnen te vreezen, dat zij, door de voorgestelde inrichting van het pedagogium, in een minderwaardige positie zouden komen te staan. De universiteit voert dan ook alle mogelijke argumenten aan, materieele zoowel als moreele, tegen de plannen van Fagius en stelt ten slotte voor om, voorloopig, de drie ‘beurzen’ in één te versmelten en, naar het voorbeeld van andere befaamde universiteiten(30), ‘lectiones’ te houden in het pedagogium en in de ‘burse’. Frederik II was blijkbaar niet ongevoelig voor al deze bezwaren van de universiteit. Den 11en November 1546 werd in de Faculteit voorlezing gedaan van het antwoord van den vorst, dat voor haar zeer bevredigend uitviel. In het verslag van die vergadering wordt geacteerd, dat de benoeming van de professoren en regenten, zoowel de openbare als die van het pedagogium, zou geschieden op voordracht van een dubbele lijst van candidaten en onderworpen worden aan de goedkeuring van de faculteit, den rector

en de universiteit. Het pedagogium zal een seminarie van de Faculteit worden en de vierde klasse overgebracht naar de ‘lectiones publicae’(31).

 

***

 

De eerste leeraren van het pedagogium waren Antonius Schorus en Conradus Laetus (Fröhlich)(32).

Schorus was enkele maanden voordien door Frederik II naar Heidelberg geroepen geworden als professor in de Rhetorica. De theoloog Petrus Alexander en de medicus Eustachius Quercetanus(33), beiden uitgewekenen, drongen bij den deken van de faculteit aan om Schorus een toelage (copia) te verleenen. Daarin stemde de faculteit toe in een vergadering, gehouden den Maandag na Reminiscere (22 Maart 1546), ‘pro sua humanitate et erga viros doctos amore’.(34)

Persona grata is Schorus evenwel nooit geworden. De poging van Fagius om een nieuwen geest in het onderwijs te brengen mislukte vrijwel. Hij verliet na drie maanden Heidelberg, deed er wat hij kon, maar zonder veel resultaat noch op school-, noch op godsdienstgebied, wegens het verzet van zekere personen, die, volgens menschengewoonte, hun eigen belang boven dat van de gemeenschap stellen: ‘fecit quod potuit, sed non multum pro-

movit neque in religione neque in scola, obstantibus quibusdam, qui ut solent homines, voluerunt sua privata commoda publicae utilitate praeferre’(35). Dat de persoonlijke belangen inderdaad in de houding van de Faculteit een rol gespeeld hebben, blijkt duidelijk uit de bewaarde bescheiden. Maar evenzeer zat zij vast aan oudere pedagogische opvattingen en de protestantschgezinden droeg zij vermoedelijk ook geen goed hart toe. Tijdens het interim trad een hevige anti-protestantsche reactie in. Peter Alexander moest vluchten(36) en toen Schorus den 6en Januari 1550 in het pedagogium zijn verdacht stuk Eusebia liet opvoeren, maakte men dadelijk van de gelegenheid gebruik om hem bij den keizer aan te klagen en moest ook hij op de vlucht slaan.

Veel genoegen moet Schorus ondertusschen niet beleefd hebben in zijn pedagogium. In October 1546 al zien Schorus en Laetus zich verplicht aan de Faculteit geld te leen te vragen om hout te koopen(37). In Juni 1547 klaagt Frederik II er over, dat het met het contubernium en het pedagogium niet vlot, zooals het hoort, dat de universiteit doet alsof het haar niet aangaat en hij geeft haar het bevel de aanhangige kwesties over het aantal regenten en leeraren, de salarissen en dergelijke in orde te brengen.

Op dat oogenblik doet de pest evenwel haar intrede in Heidelberg. De universiteit verhuist naar Eberbach, maar Schorus wordt alleen achtergelaten in het Pedagogium, dat het meest besmet is. Dan richt hij zich rechtstreeks tot Frederik II en klaagt de universiteit aan, dat zij hem uit het Pedagogium en andere ambten wil ontslaan(38). De paltsgraaf neemt Schorus, dien zijn ondertusschen overleden Kanselier Hartmann Hartmanni naar Heidelberg had laten komen, in bescherming. De universiteit moet, zoo schrijft hij haar, Schorus in al zijn ambten handhaven en hem op zulke wijze behandelen, dat hij geen gelegenheid meer vindt tot klagen(39). De universiteit antwoordt, dat zij nooit de bedoe-

ling heeft gehad Schorus te ontslaan. Zij verbaast er zich natuurlijk over, dat hij zich niet eerst tot den raad van de universiteit heeft gewend en verschuilt zich achter de omstandigheden om zich te verontschuldigen. Een concept van de hervorming van de Faculteit werd, na de aanmaning van Juni van uit Germersheim, aan den kanselier overhandigd. Deze was evenwel ziek en stierf kort nadien; dan is de pest uitgebroken en heeft men gemeend de voorgenomen hervorming te moeten laten rusten om zich bezig te houden met de inrichting van het onderwijs te Eberbach, totdat de pest zou voorbij zijn, en daarna het pedagogium te verhuizen. Alles is zoo snel toegegaan, dat men Schorus met vrouw, kind en gezin niet naar Eberbach kon laten overkomen en zijn stipendium had men toch niet kunnen betalen wegens den slechten staat van de financiën, enz.(40).

De universiteit mag dan al of niet goede bedoelingen met Schorus voorgehad hebben, men begrijpt de klacht van den man, die alleen wordt achtergelaten met de pest, blijkbaar zonder veel geldmiddelen, terwijl men te Eberbach Conrad Laetus belastte met het geven van lessen, ‘wie in pedagogio breuchlich’, aan jongeren, die niet in staat waren de hoogere colleges te volgen.

Begin 1548 is de universiteit terug te Heidelberg. Ook Peter Alexander was er teruggekeerd in het Augustijnenklooster, doch op verzoek van de Faculteit wordt hij uitgewezen, daar hij bij den keizer in ongenade is gevallen en zijn aanwezigheid tot moeilijkheden aanleiding zou kunnen geven(41). Met Schorus schijnt het wat beter te vlotten. In Januari 1549 richt de Universiteit zich tot den keurvorst met het verzoek de inlijving van het Augustijnenklooster te bespoedigen. Uit het overschot van het beheer zou men Eustachius Quercetanus en Schorus bezoldigen en het salaris van leeraren en regenten verhoogen.

Dat jaar 1549 verloopt verder rustig, naar de bescheiden te oordeelen, behalve dan, dat men hem in September wilde doen verhuizen(41a), maar dat de antipathie, die men voor Schorus

koesterde, slechts sluimerde, bewijst wel de haast, waarmede hij werd aangeklaagd. Dat was blijkbaar de lang verwachte gelegenheid om hem de gunst, die hij vroeger van Frederik II genoot, betaald te zetten.

Nauwelijks is hij uit Heidelberg weg, en zijn woning in het Zwabencollege vrij, of de universiteit vraagt om opnieuw twee ‘burschen’ in te richten, daar de vroegere versmelting in één niet heilzaam is gebleken voor de universiteit(42). Het pedagogium sukkelde nog een tijd voort, totdat het in 1556 werd versmolten met de ‘schola nicrina’, de Neckarschule.

In Mei 1550 is Schorus te Lausanne gevestigd en houdt er onder groote belangstelling philosophische voorlezingen(43). Hoog stond hij bij zijn vrienden-humanisten aangeschreven: zij noemen hem ‘vir optimus’ of ‘vir doctissimus’; veel werd van hem nog verwacht, maar tusschen 12 en 21 Juni 1551 overleed hij aan de pest, die hem te Heidelberg gespaard had, en nu ook, zooals wij reeds vermeldden, zijn vrouw en dochtertje, die hem pas na 15 maanden scheiding hadden kunnen vervoegen, ten grave sleepte.

‘Mors Schori mihi non parvum acerba fuit.’ ‘De dood van Schorus was zeer hard voor mij’, aldus schreef Calvijn aan Viret. De hulde, die in deze woorden besloten ligt, moge voor de toekomst getuigen, welke voorname plaats Antonius Schorus door zijn persoon en zijn werk onder zijn tijdgenooten had weten te veroveren.

3. - Schorus en Dasypodius.

In 1542 dus bezorgde Schorus een Nederlandsche bewerking van Dasypodius' Woordenboek, waarvan jammer genoeg alléén het eerste stuk Latijn-Nederlandsch werd teruggevonden.

Deze eerste druk draagt denzelfden titel en heeft dezelfde samenstelling als de Duitsche van 1540. Aan de liminaria heeft Schorus echter een eigen voorbericht toegevoegd(44), waarop wij straks terugkomen. Dat het Nederlandsch-Latijnsche stuk

bestaan heeft, volgt uit de gebruiksaanwijzing op blz. 1b van het eerste stuk onder de ‘Tituli nomenclaturae Rerum’: ‘Lexicon Germanicolatinum folio A, in quo nobis vernaculae voces latinae exponuntur, ibi observandum bone Lector, ut in compositis ad partem principalem, non ad adhaerendem praepositionem species. Exempli gratia af Breken / & op Steken non in serie literae A, sed hoc in B, illud in S, invenies. Hujus vel me tacente, admonebunt majusculae singulorum ordinum literae.’ M.a.w. de samengestelde woorden zoeke men niet op hun alphabetische plaats naar de beginletter, maar op het voornaamste woord van de samenstelling, het simplex. Dat was ook de door Dasypodius gevolgde methode, die pas in de latere posthume uitgaven van zijn werk zal worden prijs gegeven.

In 1546 bezorgt Aegidius Diesthemius te Antwerpen twee drukken van het Dictionarium Latijn- Nederlandsch. Onder de drie teruggevonden exemplaren is er inderdaad één dat typographisch van de twee andere afwijkt. Het laatste vel, dat de lijst van steden, landen, bergen, enz. bevat, telt vier bladen meer(45).

Het voorbericht van Schorus is in deze uitgave en de volgende weggevallen. Naar wij hierboven, blz. 991 veronderstelden, waarschijnlijk wegens zijn vlucht uit Antwerpen.

In 1556 verschijnt bij Johannes Gymnicus te Antwerpen het Nederlandsch-Latijnsche stuk, waaruit al de liminaria verdwenen zijn, behalve dan de Tituli, d.i. de opgave van de onderdeelen van de lijst van steden, landen, planten, enz. De drukker vervangt ze door een voorbericht, waarin hij, gebruik makende van de vroegere liminaria, zich beroept op Calepinus, Vives, Robert Estienne e.a. om de vooropzetting van het Nederlandsch te rechtvaardigen. Van Schorus geen woord(46).

In 1557 drukt hij het stuk Latijn-Nederlandsch, ditmaal met de liminaria. Vermoedelijk moeten beide laatste uitgaven een geheel vormen.

In 1567 maakt Joannes Gymnicus van dit Latijn-Nederlandsch Wdb. een Triglotton door toevoeging van de Grieksche vertaling van de woorden en behoudt hierin alle liminaria. In 1569 ver-

schijnt een herdruk van het Nederlandsch-Latijnsche stuk van 1556 met een verschillend titelblad, één op naam van Antonius Tilenius en één op naam van de Weduwe Johannes Latius. In 1573 bezorgde Tilenius nog een Latijn-Nederlandsche uitgave, de laatste die wij onder de oogen kregen.

Alles te samen zijn dus van het Nederlandsch-Latijnsche Woordenboek van Schorus drie uitgaven bekend (1542-1556-1569) en van het Latijn-Nederlandsche vijf (1542-1546-1557-1567-1573).

Uit een korte vergelijking van de uitgaven van 1556 en 1569, doch onder voorbehoud van een systematischer onderzoek, meenen wij te mogen opmaken, dat de inhoud niet veranderd werd en alleen aan de Nederlandsche spelling of een woordvorm wijzigingen zijn aangebracht. De y, i, ie wordt vervangen door ij (profytelijckere, syne, profite, abdie = profijtelijckere, sijn, profijte, abdije) hetgeen op een verder doordringen van de diftongeering wijst; de o en oe met o-waarde in gesloten lettergrepen wordt oo (ghevordert, vordeele, voer, voerteeken, voerby > ghevoordert, voordeele, voor, voorteeken, voorbij); de ue of uy met u waarde blijft; de gh en slot-ck worden meestal g en c; als slotklank wordt de sch soms s (Nederduytsch > Nederduits). Konsekwent zijn deze wijzigingen evenwel niet doorgevoerd, zoodat er nog heel wat van de vroegere spelling is blijven staan.

Waarschijnlijk is iets dergelijks in 1556 gebeurd en verschilt deze druk van den eersten in 1542 alleen of hoofdzakelijk door de spelling van het Nederlandsch.

Wat de steeds mogelijke ontdekking van een exemplaar van 1542 nog meer aan het licht moge brengen, de publicatie van het woordenboek van Schorus is op zich zelf een datum in de geschiedenis van de Nederlandsche lexicographie. Schorus mag dan nog, evenals Dasypodius en de andere humanisten, voor doel hebben gehad de studie van het Latijn te bevorderen, zijn Nederlandsch-Latijnsch woordenboek is, voor zoover men tot dusver weet, het eerste van dien aard, dat, wat ook zijn gebreken mogen zijn, den Nederlandschen woordenschat systematisch en op wetenschappelijken grondslag heeft bewerkt. Zijn voorbeeld was Dasypodius en de invloed van het Duitsch op het Nederlandsch is duidelijk merkbaar(46a). Doch dit daargelaten is zijn bewer-

king zeer verdienstelijk, inzonderheid voor de vertaling van Latijnsche zinnen, die in den Dasypodius vrij talrijk zijn. Overigens is Schorus een welkome bron geweest van Plantijns Thesaurus eerst en nadien ook voor Kiliaan, wiens eerste Dictionarium van 1574 eigenlijk zijn directe opvolger is geweest(47).

 

***

 

Het hierboven vermelde voorbericht van 1542 verschaft ons slechts weinig inlichtingen over de lexicographische toestanden in die jaren: alléén dat nog niemand van zijn landgenooten een werk gemaakt heeft als dat van Dasypodius en men nog altijd barbaarsche, min of meer Latijnsche woordenboeken op de scholen gebruikt(48). Voor het overige is het voorbericht een uiteenzetting van Schorus' pedagogische opvattingen.

Doel van de studie is, volgens hem, de vorming van stijl en kennis van zaken.

Stijl verkrijgt men door het aanleeren van de literaire praecepta en de rhetorica. De eerste leeren de woorden op een rationeele wijze met elkander verbinden, de tweede er een afgewerkten vorm aan geven.

De literaire praecepta zal men aanleeren door de lectuur van een schrijver, die men voor de kinderen bevattelijk moet maken, door formules en door de ordening van de zinnen, practische toepassing van de anders weinig vruchtdragende praecepta.

De overige hoedanigheden van den stijl verkrijgt men door de navolging. Vooraf moet men de verschillende stijlsoorten leeren onderscheiden, de schrijvers leeren kennen, die een eenvoudigen of verheven of gematigden stijl gebruiken. De navolging slaat op de zinnen, de uitdrukkingen, de samenstelling van de ‘oratio’. Wat bij verschillende auteurs verspreid ligt, zal men verzamelen

en in een natuurlijke orde bij elkaar brengen, opdat men steeds de gepaste uitdrukkingen van de beste schrijvers te zijner beschikking zou hebben. De stijlsoorten zal men eerst in 't algemeen indeelen en dan elke soort ontleden in zijn bijzonderheden en hoedanigheden. Hoe zulk een ontleding moet geschieden, zal Schorus voorloopig niet mededeelen, om geen mededingers te verwekken. J. Sturmius heeft eens beloofd zulks te doen en Schorus hoopt dat hij woord zal houden, want niemand kan het met meer kennis en gemak verwezenlijken dan hij, op voorwaarde echter, dat hij voor het algemeen welzijn van de studies eenzelfde inspanning doe als voor zijn eigen zaken(49).

Ontleden wat men leest en dit in een bepaalde orde rangschikken, is voor de kinderen de beste oefening en spoort ze tot steeds meer ijver aan, omdat zij merken dat van hun studie niets verloren gaat. De uitdrukkingen van anderen moeten zij zich eigen maken, om als de besten onder de oude schrijvers voor den dag te komen en niet als Latijnen van hun tijd.

Ook de stof moet men doorgronden en daarbij een onderscheid maken tusschen het wereldsche en het goddelijke. Het eerste verkrijgt men door de rede, het tweede door het geloof alléén. De studies gaan derhalve een dubbele richting uit: de openbare tribune en de kerk.

De welsprekendheid mag niet hol zijn, maar op kennis van zaken berusten. In alle wetenschappen moet men eerst het onderwerp punt voor punt onderzoeken, om er klaar in te zien en het met succes te kunnen behandelen. De leeraar zal beroep doen op de logica, maar hij moet zich aanpassen aan den jongen geest van de kinderen naar het voorbeeld van de Platonici, die hun de ideeën en de natuur der dingen openbaarden door een mathematische demonstratie. Door te zoeken naar de verborgen natuur der dingen, kan de leeraar evengoed de philosophie van het heelal aanleeren als de literatuur. Dit zal aan het gemeenebest (de civitas) ten goede komen, terwijl nu zoovelen die zich met

de openbare zaken bezig houden, in niets slagen. Als Gorgias en Protogoras antwoorden zij steeds verkeerd(49a).

De leeraar houde goed in 't oog, dat hij zijn taak niet heeft vervuld, wanneer hij wat Latijn heeft leeren stamelen. Hij staat in dienst van de Civitas en het algemeen welzijn.

Deze laatste opvatting en ook de methode, die Schorus aanbeveelt en door de humanisten in de XVIe eeuw zoo zeer geliefkoosd werd, zijn voor ons een kostbare aanwijzing, dat het onderwijs in deze Latijnsche scholen in dien tijd lang niet zoo primair was als men geneigd zou zijn zich voor te stellen. Schorus staat met zijn uiteenzetting over het doel van het onderwijs, inzonderheid wat de kennis van zaken betreft, het zoogenaamd verbaal realisme, de ‘rerum cognitio’ en de welsprekendheid aan de zijde van Erasmus, Luther en Sturmius(50), dus in de voorste gelederen van de nieuwlichters en dit verklaart ons, waarom Burckhard hem in een adem noemt met Erasmus, Hadrianus Junius, Daniel en Nicolaus Heinsius, Hugo Grotius en Boxhornius en hem rangschikt onder degenen, die zich bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt voor de studie van het Latijn (qui de sermone latino praeclare meriti sunt). Morhofius gaat nog verder en heet hem ‘qui primus incorruptam pendere viam ad Latinitatem veram aggressus est’(51). Of Schorus werkelijk de eerste geweest is om de nieuwe opvoedkundige denkbeelden in praktijk te brengen? Bij gebreke van zijn eerste werken, is dit moeilijk uit te maken, maar dat hij een van de eersten geweest is, kan wel worden aangenomen. Op het gebied van de Latijnsche taalstudie is hij zeer bedrijvig geweest en hadden zijn werken een onmiskenbaar succes.

Als liber aureus wordt nog in 1780 herdrukt zijn De ratione dicendae docendaeque linguae latinae et Graece, voor het eerst verschenen in 1549 te Straatsburg(52).

Van zijn Phrases linguae ratioque observandorum eorum in authoribus legendis, het werk waarop hij vermoedelijk in zijn besproken Voorbericht zinspeelt, verschenen 28 drukken(53). Zijn Ciceronianus kwam eerst anoniem van de pers in 1551. In de opdracht van Joh. Sturmius wordt de auteur, die zich niet noemen wil (qui se in praesenti nominari non vult), den lezer voorgesteld als een vir bonus et homo literatus en in het woord van den drukker tot den lezer als een vir doctus et nobis amicus. Josias Rihelius gaf het eerst in 1570 onder den naam van A. Schorus uit(54).

Nog worden van hem geciteerd een Oratio Isocratis ad Demonicum(55), een posthume Dialogus de ratione populariter tractandarum quaestionum (Bern, J. Le Preux, 1572)(56), terwijl, volgens de Bibliotheca Belgica, verschillende geschriften niet werden uitgegeven, nl. een Liber de arte jungendae orationis, een De Lingua latina(57), een De Differentiis en een Liber particularum. De Eusebia met de Duitsche vertaling, die samen voorkomen in het éénige bewaarde handschrift, vindt men bij Rott, blzz. 178-213(58). Wij vatten het hierna samen.

4. - Schorus' Eusebia.

EUSEBIA is de verpersoonlijking van het ware geloof en de vroomheid. Zij krijgt van God opdracht om zich op aarde in verbinding te stellen met de verschillende standen van de maatschappij om te trachten zich aldaar als gast te doen opnemen.

1e Bedrijf. - Bij het begin van het eerste bedrijf neemt zij het voornemen haar eerste bezoek aan de hoofden van de kerk voor te behouden. Zij gaat naar hen toe, onder de gedaante van een in lompen gehulde vrouw, doch reeds aan de eerste deur waar zij zich aanmeldt, wordt zij slecht onthaald. Men kent haar niet en de deurwachter van de pauselijke poort wil haar niet binnen laten. De reden die hij opgeeft, is dat zij zich slechts beroept op de vroomheid, hetgeen in zijn oogen niet voldoende schijnt te zijn. En dan, Venus en Bacchus zijn hier beter bekend dan zij en er gebeuren hier dingen die niet altijd overeenstemmen met den geest van de kerk van Christus. Nadert een bisschop. Hij hoort haar aan en ziet in haar slechts een toovenares en een oproermaakster. Hij beschuldigt haar zelfs onlangs de kerk van Petrus te hebben willen omverwerpen. De bisschop heeft waarachtig geen lust om zich nog langer met haar bezig te houden, overlaadt haar met allerhande verwenschingen en zendt haar ten slotte weg.

 

2e Bedrijf. - Eusebia wanhoopt niet na dit ongunstig onthaal bij de kerkhoofden. Zij wendt zich thans tot de vorsten. Zij hoopt bij hen te slagen en die hoop wordt nog vergroot, wanneer zij zich voor de open poorten aanmeldt. Bij de vorsten is het echter moreel niet beter gesteld dan bij de kerkhoofden: ook hier overheerschen verwijfdheid en wellust, menschelijk opzicht en berekening. Vorstelijke deugden zijn hier inderdaad maar zeldzaam. Eusebia tracht de vorsten er toe over te halen in hun land den waren godsdienst ingang te doen vinden. Zij hebben daar geen uitstaans mee, beweren zij; zij hebben daar trouwens ook geen tijd en gelegenheid toe, en het ligt buiten hun rol zich daarmee onledig te houden. Dat zij zich wende tot de geestelijkheid zelf, wier taak het is. Eusebia bevredigt dit antwoord niet en zij stelt de vraag wat dan het volk doet, wanneer noch de geestelijke noch de wereldlijke overheid haar taak vervult: ook de vorst heeft wat te doen voor de geestelijke zorg van zijn onderhoorigen! De vorst, die Eusebia te woord staat, laat zich door haar niet beinvloeden, hij wil zich de les niet laten spellen door haar en zelf in deze zaak naar goeddunken handelen. Wat Eusebia vraagt is bovendien

allergevaarlijkst en haar wordt het hof en het gansche rijk ontzegd(59).

 

3e Bedrijf. - Niettegenstaande haar mislukking bij de geestelijke en de wereldlijke overheid geeft Eusebia het niet op en tracht zij haar zending elders tot een goed einde te brengen. Zij klopt bij de geleerden aan, maar de heeren zijn zoo in hun studie verdiept. dat zij eerst haar geklop niet eens hooren. Zij dringt evenwel aan en wordt eerst ontvangen door Naamloos, die haar om haar armoedigheid uitscheldt en afwijst, dan door een Doctor in de Rechten, die de overheid naar de oogen ziet en het zekere voor het onzekere kiest, dan door een Arts, die haar aan de galg wenscht, omdat hij aan haar geen brood voor zijn gezin verdienen kan en eindelijk door een Theoloog, die tegen Eusebia's onbeschaamdheid uitvaart en het met de grooten der aarde houdt, die hem rijkdom en eeuwige zaligheid kunnen verschaffen. Al die vertegenwoordigers van de intellectueele élite houden er niet van in hun gewoon dagelijksch leven te worden gestoord, zij houden te veel van een gezapig leventje en zijn er dan ook niet op gesteld zich te laten verleiden door de opvattingen van Eusebia. De Theoloog bedreigt haar en roept er ten slotte een knecht bij, die haar met een schei zal te lijf gaan.

 

4e Bedrijf. - Eusebia vlucht en begeeft zich naar de kooplieden, maar die hebben wat anders te doen dan naar haar te luisteren en jagen haar weg. Dan beproeft zij het bij de handwerklieden, doch deze zijn bevreesd voor het geestelijk oppergezag, stellen meer belang in hun werk, dat hen in het leven moet houden, dan wel in godsdienstige discussies, waarvan zij maar weinig begrijpen en waarover de hooggeleerden zelf het niet eens zijn. Zelfs de vrouwen, die haar stem wel erkennen en haar van harte lief hebben, wenden zich van haar af. Hoe zouden zij anders kunnen? Zij hebben hun dagelijksch werk, hun zorgen, hun mannen, hun kinderen, beschikken noch over tijd noch over de noodige geleerdheid, om zich met godsdienst in te laten.

 

5e Bedrijf. - Na al die ontgoochelingen is het natuurlijk. dat Eusebia waarlijk niet meer weet waarheen zich te wenden.

Zij is vermoeid van dat herhaaldelijk aankloppen en afgewezen worden en verkeert in een volslagen wanhopigen zielstoestand. Zij kan niet begrijpen, dat de menschen zoo weinig belangstelling gevoelen voor dingen, die nochtans hun allereerste bekommernis zouden moeten uitmaken, waarvan hun zieleheil afhangt. Het menschelijk gemoed moet wel verblind zijn om zoo ongevoelig te blijven voor Gods toorn. Zij geeft het nochtans niet op en zal het nog eens beproeven bij de armen en ongelukkigen, die zich van het leven hebben afgezonderd. Die menschen ontvangen haar als hun allerliefste moeder, zij verstaan haar taal. Achtereenvolgens spreken haar toe: Christophorus (een Christen), Philostaurus (een minnaar van het Kruis) en Alethes (de waarheid). Zij verheugen zich in de aanwezigheid van Eusebia, hun pand en schat van het eeuwige, onsterfelijke leven. Zij allen keeren de wereld den rug toe, spreken Eusebia's lof uit en hun vertrouwen, dat ‘de deur wijd open staat, waardoor zij met hun lieve moeder zeker zullen verlost worden uit de ellende en de droefenis (van de wereld)’.

5. - Schorus' bewerking van den Dasypodius.

Ter vergelijking drukken wij hieronder het begin af van de twee deelen: Latijn-Duitsch en Duitsch-Latijn. Links staat, voor I, Latijn-Duitsch, de tekst van de Duitsche uitgave van 1539, rechts die van de Nederlandsche van 1546. In den Duitschen druk van 1539 is de tekst dezelfde als in 1536, doch die van 1540 is bijgewerkt. Bij Schorus vindt men die aanvullingen terug (zij zijn hier cursief gedrukt), zoodat het vast staat, dat de druk van 1540 tot grondslag heeft gediend.

Voor II, Duitsch-Latijn, worden vergeleken Dasypodius 1540 en Schorus 1556. De aanvullingen, die ditmaal van Schorus zijn, zijn eveneens cursief gedrukt. Onze Nederlandsche tekst is niet alfabetisch. Waar het Nederlandsche woord niet identisch is met het Duitsch, is het correspondeerende Ndl. woord opgenomen.

Dasypodius, 1539(*).

A. Praepositio cum ablatiuo significat, Von.

Interdum post, Vt à partu, Nach der geburt.

A coena, nach dem nachtmal.

 

Ita secundus à rege, Der oberst nach dem könig / od der nächste.

Vel pro, ut à senatu stetit, Er ist auff des rahts seiten.

A nobis stat, Er halte mit uns.

 

Aliquando denotat officium, ut ille est à secretis Caesaris, Der ist des keysers secretari.

Sic à sacris concionibus. Eyn predicant.

A manibus, qui alias amanuensis, Eyn abschreiber / oder substitut.

A pedibus, eyn löuffer et hujusmodi multa.

 

A calculis uel rationibus, Eyn rechenmeyster / oder schaffner.

Similiter apud Terentium. à facundia, Durch wolredung.

Tantum potuit à facundia, So vil hat er vermögen durch wolredenheyt.

Sic apud Plautum, à me pudica est, Meinethalb ist sie unverletzt.

 

Per me, uel quod ad me pertinet, So vil mich belangt.

A tergo, Hinderwertz / zu ruck.

 

A paruulo, à pueris, à paruis &c. apud Terenti. A puero paruulo, et iam inde à puero pusillo, apud Plautum, Von kinds wäsen här / von jugent auff. Item à teneris, et hujus modi alia.

 

A, cum recepit aspirationem, est interiectio dolentis, uel commiserantis, ut ah quid facis? Ach was thustu?

Et si duplicatur, aut triplicatur, ut ah ah ah, ridentis est vox.

 

Ab, valet quod à praepositio, Von. Et abs, idem.

Ab re, Unnützlich / umsunst.

Ab re consulit, Er ralit umbsunst / vergebens.

Haud ab re, Nit vergeblich. vel praeter rationem, on ursach.

 

Item ab re tua, vor deinem geschäfft.

Tantum ab re tua est ocij tibi? Terentius, Hastu dan vor deinem geschafft so vil weil?

Ab animo ociosus, Des gemuts halber ruwig.

Schorus, 1546.

A Praepositio, cum ablatiuo, significat van

Interdum post, vt A partu, nae der gheboorten.

A coena, nae den auontmael.

Cuius à morte, nae welckens doot. Cicero,

Secundus à rege, die ouerste nae den coninck, oft naeste.

Vel pro, vt à Senatu stetit, hy houdt aen des raets side.

A nobis stat, hy houdet met ons.

Sic A reo, id est, pro.

Aliquando denotat officium, vt ille est à secretis Caesaris, die is des keysers secretaris.

Sic A sacris concionibus, een predicant.

A manibus, qui aliàs Amanuensis, een afscryuer, oft substituyt.

A pedibus, een looper. Et huiusmodi multa, in quibus ferè subauditur Seruus, vt Meus à pedibus, scilicet, seruus, mijn looper.

A calculis vel rationibus, een rekenmeester, oft rentmeester.

Similiter apud Terentium, A facundia, doer wel spreken.

Tantum potuit à facundia, so veel heeft hy vermogēn duer wel sprekēn.

Sic apud Plautum, A me pudica est, van mynent weghen is si ongheschent.

Per me, vel quod ad me pertinet, so veel alst my aengaet.

A tergo, achter rugghe.

A fronte, voer ooghen.

A paruulo, à pueris, à paruis, etc. apud Terent. A puero paruulo. & iam inde à puero pusillo, apud Plautum, van kints wesen af, van ioncx op. Item à teneris, & huiusmodi alia.

A primo, id est, à principio, van eerst.

A summo, van bouen tot beneden.

A matre pulli, id est, recentes, versche, nieugheborene kiecxkens.

Item à Roma venire, van plaetsen die na by Roomen zijn, comen.

Sed è Roma, wt der stadt Roomen comen.

A, quum recipit aspirationem, est interiectio dolentis, vel commiserantis, vt Ah quid facis? Ach wat doet ghy?

Et si duplicatur, aut triplicatur, vt ah ah ah, ridentis est vox.

Ab, valet quod à praepositio, van. & Abs, idem.

Ab re, onnuttelijck, vergheuelijck.

Ab re consulit, hy raet te vergeefs.

Haud ab re, niet te vergheefs. vel Praeter rationem, sonder oorsake.

Ne quid ores ab re, id est, nihil absurdi, bidt niet ongheschicks. Plautus(*).

Item ab re tua, van uwen werc.

Tantum ab re tua est ocij tibi? Terent. hebt ghi dan van uwen werck so veel tijts?

Ab animo otiosus, van des herten wegen gerust.

Dasypodius, 1539.

Ab ingenio improbus, Der art halber unfrumm/boszhafftig.

Et illud Ciceronis. Ab oratoribus solitudo in foro, hoc est, quantum ad oratores attinet, So vil die redner oder fürsprecher belangt/ist es öd und still vor gericht.

Ab ineunte aetate etc. Ab hinc triennium, vor dreijaren.

Ab hinc triennium huc commigrauit, Es ist jetzund drei jar/das er hieher ist gezogen.

Ita ab hinc decennium, vor zehen jaren.

Ab integro, denuo, von neuwem an.

 

Ab intestato, adverbium, ...

II

Dasypodius, 1540.

Aal. Subula. penulti. correp.

Aalfisch. Anguilla.

Aasz das man den vöglen oder vischen macht. Esca.

Aasz legen. Inescare metaphorice.

A b c knab. Puer elementarius.

 

Abent Vesper, & Vespera, Vespertinum tempus. Crepusculum uespertinum, Serum substan. Occasus, us.

 

Abent werden. Vesperascere, & aduesperascere, sed in tertia persona usitatius.

das zum Abent gehört. Vespertinus, a, um.

Abents. Vesperi aduerbi.

gegen Abent gelegen. Occidentalis, le, Occiduus, a, um.

Abechtig. Serotinus, a, um.

Schorus, 1546.

Ab animo improbus, wter aert onvroen, quaet.

Et illud Ciceronis. Ab oratoribus solitudo in foro, hoc est, quantum ad oratores attinet, soe veel alst den voersprekers, oft tael luyden aengaet, ist ledich ende stil in de vierschaer.

Ab ineunte aetate, &c.

Ab hinc triennium huc commigravit, het is nv drie iaeren dat hy herwaerts is getrocken.

Ita ab hinc decennium, voer thien iaeren.

Ab integro, denuo, van nieuwen aen.

Ab auo, van des grootvaders tijt af. Terent.

Ab aurora, van den eersten tijt des daechs.

Ab intestato, aduerbium, sine testamento. vt Ab intestato mortem obijt, hy is sonder een testament, oft vermakinge ghestorven.

II

Schorus, 1556.

Ael, Anguilla.

 

A b c ionghe, Puer elementarius(*).

Abdie, Abbatia, gen. foem(**).

Auent, Vesper, Vespere, vespera, vesperum, Serum diei. Solis occasus.

 

Auontmael, Coena, Coenula, dimin. f.g. Conuiuium serotinum, g.n.

Auentmael camer, Coenaculum.

Auentmael begeren te eten, Coenaturia.

Auentmael eten, Coenare, Coenitare, frequent.

die gheen auentmael gheten en heeft, Incoenatus, a, um.

Auentwerden, Vesperascere, & Aduesperascere, sed interiectitia persona vsitatius.

dat den auent toebehoort, Vespertinus, a, um.

 

Auentachtich oft spayachtich, Serotinus, a, um.

Dasypodius 1540.

der Abentstern. Vesper, Vesperugo, graece Hesperus.

Abentwindt. Zephyrus, Fauonius latine.

Abentbrot. Merenda, ae.

 

Aber. At, Ast poetis usitatis. Sed, Sedenim, Tamen, Attamen, Veruntamen, Caeterum, Porrô, Autem.

Aber ja. Atqui, Atquin, coniunctiones aduersatiuae sunt.

Aberglaub. Superstitio. Vide aberGlaube.

Abt. Abbas, pater inter monachos.

 

Abwesend sein, Abesse.

Ach. Ah, interiectio dolentis, uel commiserantis.

Ach leyder. Ah, Heu, interiectio dolentis.

Achs am karren oder wagen. Axis, is.

Achsel. Humerus de homine tantum. Armus, de homine & brutis.

 

Achten. Indicare(*), Ducere, Autumare, Videri, deponentaliter, Existimare, Putare, Deputare, Reputare, Pendere, Penultima correpta, Reri, Opinari, Sperare, aliquando, Morari aliquando.

den wert achten oder schetzen. Aestimare, Censere, Censum agere, Metiri, Emetiri, Permetiri, Appreciare.

 

Achtung oder schetzung. Aestimatio, Doximasia, Indicatio, Indicatura.

Achtung oder meynung. Existimatio.

wolAchtung. Autoritas.

auff eyn Acht haben. Obseruare aliquem, Habere rationem alicuius.

Achtbarlich. Aestimabilis, le.

unAchtbar. Levis metapho.

unAchtbar ding. Simplariae res.

unAchtbarlich. Inaestimabilis, inaestimabile.

unAchtbarer mensch. Filius terrae, Encyclios homo.

unAchtlich machen. In ordinem redigere.

werd Achten. Magnifacere, oder deür Achten. Magni pendere.

geAchtet werden. Esse, in tertia persona, Licere, passiuae significationis, Cluere, apud Plautum.

Schorus 1556.

Auentsterre, Stella vespertina, Hesperus, Vesperus, Iubar, g.n. Vesperugo.

 

Auentbroot, Merenda, ae.

Heerlijck auontmael, Salaris Coena.

totten Auentmael roepen, Vocare ad coenam.

Maer, nochtans, Caeterum. Porrò. Autem. Sed. Sedenim. Atqui. Verùm. At vero. Verumenimuero. At. Ast. Sed etiam.

 

Abt, Abbas, gen. masc.

Abdisse, Abbatissa, g.f. Sacerdos maxima.

Abeelenboom, Abies.

dat van Abeelen is, Abiegnus, a, um.

Afwesende, Absens.

Och, o hei. Hui. Eheu. Heu. Interiectio dolentis.

 

Assche inden waghen, Axis, g.m.

Schouder, Humerus, de homine tantùm.

Schouder van menschen oft beesten, Armus, ge. masc. de brutis etiam.

Achten, Indicare. Aestimare. Autumare, Videri deponentaliter. Ducere, apud Cicer. Taxare, Existimare, Deputare, Reputare, Pendere, med. corr. cum genitiuis tanti, quanti. &c. quemadmodum & Facere pro aestimare. Reri. Opinari, Sperare, aliquando. Morari, aliquando. Metiri. Percensere. Arbitrari, Emetiri, Permetiri, Appreciari, Putare, Censere, Censum agere. Ponere, apud Terentium, Coniectare.

Achtinge, oft schattinge, Existimatio, Doximasia, Indicatio, Indicatura,

Achtinge, oft meyninge, Existimatio.

welAchtinghe, Autoritas(*).

op eenen Acht hebben, Obseruare aliquem. Habere rationem alicuius.

Achtbaerlijck, Aestimabilis, e.

onAchtbaer, leuis Metaph.

onAchtbaer dinghen, Simplariae res(**).

onAchtbaerlijck, Inaestimabilis, e.

onAchtbaer mensch, Filius terrae, Encyclios homo.

onAchtelijc maken, In ordinem redigere.

weert Achten, Magnificare. oft dier Achten, Magnipendere.

gheAchtet worden, Esse in tertia persona. Licere, passiuae significationis. Cluere, apud Plautum.

Dasypodius 1540.

das geAchtet mag werden. Opinabilis, le.

ungeAchtet. Inopinabilis, inopinabile, Inopinatus, inopinata, inopinatum.

unAchtung. Conniuentia.

grosz geAchtet werden. Magnifieri.

grosz geAchteten. Magnates, tum, plura.

grosz geAchtisten. Megistanes Graece, Primates latine.

nürgent für Achten. Naucifacere.

nürgent für geAchtet werden. Nihili fieri,

nichts Achten. Negligenter habere, Nihil pensi habere.

gering Achten. Paruipendere, Floccipendere, Vilipendere, Posthabere, Paruifacere, Susque deque ferre.

wenig Achten. Susque deque ferre & habere.

nit vil Achten eyns handels. Indormire causae.

verAchten. Temnere, Contemnere, Abijcere, Despicere, Floccifacere, Floccipendere, Habere contemptui, Reijcere, Negligere, Neglectui habere, Fastidire, Auersari, Spernere, Despernere, Aspernari, Inhonorare, Omittere, Oppedere, Medium digitum ostendere, prouerbi.

embsig verAchten. Despectare, metaphorice.

gar verAchten. Laqueum mandare.

verAchtlich. Contemptibilis, le, Abiectus, a, um. Diobolaris, e, Ignobilis, le, Fastidiosus, a, um. Humilis, metaphorice.

verAcht ding. Hecta, metapho.

gantz gering geAchtet mensch. Non tressis homo.

verAchtung. Contemptus, us, Neglectus, us, Abiectio, Despectio, Despectus, us.

Achte. Octo numerale. Octonus, a, um, idem, distribu. in plura.

zal die Achte begreifft. Octoas, latine, Octonarius.

Acht mal. Octies, aduerbium.

das Achtest inn der ordnung oder zal. Octauus, a, um.

ie Achte. Octoni, distri. in plura.

das von Achten ist. Octonarius, ria, rium.

Achtzehen. Duodeuiginti. Decem & octo.

Achtzig. Octoginta.

Achthundert. Octingenti, ae, a.

Schorus 1556.

dat gheAcht mach worden, Opinabilis, e.

ongeAcht, Inopinabilis, e. Inopinatus, a, um.

onAchtinge, Conniuentia.

goet geAcht worden, Magnifieri.

groot geAchte, Magnates, atum, plur.

groot gheAchtsten, Megistanes Graecè, Primates, Latinè.

nergens voor Achten, Nauci facere.

nergens voor geAcht worden, Nihili fieri.

niet Achten, Negligenter habere. Nihil pensi habere.

cleyn Achten, Parui pendere, Flocci pendere, Vili pendere, Post habere, Parui facere, Susque deque ferre.

weynich Achten, Susque deque ferre, & habere.

niet Achten eens handels, Indormire causae.

verAchten, Temnere, Contemnere, Abijcere, Despicere, Flocci facere, Flocci pendere. Habere contemptui, Reijcere, Negligere, Neglectui habere, Fastidire, Auersari, Spernere, Despernere, Aspernari, Inhonorare, Omittere, Oppedere, Medium digitum ostendere, prouerb.

verAchten, Despectare, metaphor.

gants verAchten, Laqueum mandare.

verAchtelijck. Contemptibilis, le. Abiectus, a, um, Diobolaris, e. Ignobilis, le. Fastidiosus, a, um. Humilis, metaphor.

verAchte dingen, Hecta, metaph.

gans clein geAcht mensch, non tressis homo(*).

verAchtinge, Contemptus, us, Neglectus, us, Abiectio, Despectio, Despectus, us.

Acht, Octo, numerale. Octonus, a, um. idem. distributiuum in plurali.

Acht begrijpende ghetal, Octoas, Latinè Octonarius.

Achtmael, Octies(,) aduerbium(**).

dat Achtste inde ordeninghe oft ghetal, Octauus, a. um.

yegelijcken Achte, Octoni, distributiuum in plurali.

dat Acht begrijpt, Octonarius, a, um.

Achtien, Octodecim. Decem octo. Duodeuiginti.

Achtentich, Octoginta.

Acht hondert, Octingenti, ae, a.

Wat het Latijn-Nederlandsch betreft, blijkt voldoende uit de vergelijking, dat Schorus getrouw alle Latijnsche woorden en voorbeelden heeft overgenomen, met een enkele wijziging(60) en dan nog is die misschien een schrijf- of drukfout. De Nederlandsche vertalingen blijven zoo dicht mogelijk bij het Duitsch, waarvan de invloed duidelijk merkbaar is, b.v. in: na den avontmael (nach dem nachtmael), aen des raets side (auf des rahts seiten), van joncx op (von jugent auff), onvroen (unfrumm: ab animo improbus), voersprekers (fursprecher: oratores) dat Schorus verduidelijkt door taelluyden. Terloops doen wij opmerken, dat hij het Duitsche du weergeeft door ghy, een bewijs te meer, dat du wel een dode vorm was, anders zou Schorus hier van het Duitsch zeker niet zijn afgeweken.

Voor het Nederlandsch-Latijn stelt men eenzelfde verhouding vast, met dit, overigens begrijpelijke verschil, dat in dit gedeelte meer aanvullingen voorkomen. Hier eveneens volgt Schorus zijn voorbeeld van dicht bij, zelfs van al te dicht bij. Men kan er inderdaad aan twijfelen, of woorden als aventachtich, achtbaerlick, onachtbaerlick, welachtinge, onachtinge, en een uitdrukking als niet achten eens handels kunnen beschouwd worden als behoorende tot het gewoon Nederlandsch taalgoed(61). In deze en dergelijke gevallen zal men dus goed doen steeds het Duitsch voorbeeld in 't oog te houden, alvorens, op gezag van Schorus, tot het bestaan of het gebruik van woord of uitdrukking in het Nederlandsch te besluiten. Hetzelfde voorbehoud geldt dus eveneens voor de dubieuze lemmata, die via Schorus in Plantijn's Thesaurus, in Kiliaan of in andere woordenboeken mochten zijn terechtgekomen.

6. - De verhouding van het Woordenboek van Schorus tot Plantijn's Thesaurus en Kiliaan's Etymologicum.

Bij de vergelijking van de letter A vallen al dadelijk overeenkomsten op tusschen de drie woordenboeken, niet alleen in den woordenschat, maar ook, en dit is belangrijker, bij de Latijnsche vertalingen.

Voor achten geeft Schorus een reeks van 25 Latijnsche aequivalenten, die men gedeeltelijk terugvindt in P, in K of in PK(62). In P onder achten, meynen: autumare, existimare, reri, opinari, arbitrari, putare, censere (Fr. estimer, cuider); onder achten, schatten: aestimare, taxare, appreciare (Fr. priser la valeur d'une chose).

In K onder achten, meynen: existimare, opinari, arbitrari, putare, judicare; onder achten, schatten (‘schatten’ ook in Dasypodius): aestimare, censere, appreciare.

Achtinge oft schattinge in SP wordt weergegeven door: existimatio (SK), doximasia (S), indicatio (SP), aestimatio (PK). Kiliaan laat ‘schattinge’ weg en vervangt dit door achte, dat hij voorop zet (achte, achtinghe).

Achtinge oft meyninge in SP (Lat. existimatio SP), staat niet in K.

Men weet, dat Dasypodius en Schorus de composita bij het simplex plaatsen. Onder de afleidingen van achten komen voor: onachtbaer (SPK, Lat. levis), onachtbaerlijck (SP, Lat. S inaestimabilis), onachtbaer mensch (S, in P onachtbare luden oft lieden met afwijkende Lat. vertaling); ongeacht (SP, met andere vertaling in P); verachtelijck (SPK, Lat. contemptibilis); verachtinge (SPK, Lat. contemptus, SP despectio).

Het werkwoord verachten is, evenals achten, door een groot aantal Lat. aequivalenten weergegeven, waaronder temnere, contemnere, despicere, fastidire, aspernari, spernere (alle in SPK), despernere (SP), abjicere (SK).

In PK vindt men de volgende samenstellingen met acht terug: achtmaels (PK achtmael, Lat. octies), dat achtste

(P de a., K achtste, Lat. octavus), achttien (P achthiene, K achtthien, Lat. octodecim, duodeviginti), achtentich (P idem ofte tachtich, K achtentigh, Lat. octoginta), achthondert (Lat. octingenta, S octingenti, ae, a).

De woorden ackercken, acker vore, acker mist, ackerbouwer naast ackerman(63), ackerbouwinge en de uitdrukking acker misten treft men alle aan in P met dezelfde of grootendeels dezelfde Lat. vertalingen; in K echter alleen ackervore, ackerman en ackermist. Hetzelfde doet zich voor bij adem met: ademsgat (Lat. spiramentum, spiraculum, K ademgat, spiraculum), die adems aderen (P ademader, slachader, Lat. arteria, pulvena sabilis, vena SP; K ademader j. polsader, Lat. arteria, pulsabilis vena), adem onthouden (animam continere et opprimere S, animam continere, halitum opprimere P), ademachtich (respirabilis S, spirabilis P) aderlatinge (phlebotomia SP, P...), aderkens, door die bladers ende kruyden ghaende (P aderkens, aderdraeykens inde bladeren der boomen etc., Lat. fibrae SP).

Nog mogen enkele andere voorbeelden volgen: aengenomen worden aen een ampt (P tot eenich ampt aenghenomen worden, Lat. S..., P ad munus aliquod recipi); aengenomen tot eenen borger (P voor een burger aengenomen werden, Lat. S...., P in civitatem suscipi, adscribi in civitatem); vergheefs arbeyden (P te vergeefs a., Lat. frustra aliquando operam sustinere S, frustra operam sumere SP).

Over het algemeen stelt men voor SPK juist dezelfde verhouding vast als voor NPK(64). De uitdrukkingen en ook de verkleinwoorden laat K weg. Elders keert hij tot de bron terug of verwijst naar een ander, ‘beter’ woord, zooals bij ademader naar polsader, of nog neemt hij het woord niet op, blijkbaar omdat het hem ongewoon of niet gebruikelijk voorkomt, zooals bij ademachtich.

Uit de afwijkingen kan men afleiden, dat S niet slaafs geëxcerpeerd werd. Daarvan zijn meer voorbeelden aan te halen.

Zoo wordt S aenrichte, credentstafel, ende rekenbanck, oft plaetse daer men sitten mach in P tot aenrichttafel, richtbank en in K tot aenrechte, aenrechttafel, rechtbancke, rechttafel (SPK Lat. abacus).

S lodderbedde om sdaechs op te rusten wordt in P een ermmans bedde ofte slecht bedde om inden dach op te rusten en lodderbedde, en in K eenvoudig lodderbeddeken (S grabatum, PK grabatus).

Abeelenboom wordt door S verkeerd vertaald door abies, dat in PK verbeterd wordt tot populus alba.

Dasypodius en ook Schorus geven geregeld voorbeelden op voor het woordgebruik. Dit behoort tot hun systeem. Kiliaan laat die systematisch weg, terwijl P ze nu eens overneemt en dan weer weglaat.

Bij aerde treft men bij S de volgende voorbeelden aan: dat met aerden bedect is, aerde toe dragen als men dijct, roode aerde daermen mede verwet, hoopken aerde (op) een graf, van der aerde geboren, vast aertrijck dat geen eylant en is, onvruchtbaer aertrijc. Daarvan is alleen overgebleven het compositum eerdtrijck in P, aerdrijck in K.

Bij peert geeft Schorus een reeks samenstellingen op, die men ook in P aantreft(65): huerpeerdt, peerdtsteert, postpeert, peerdenvolck, peerdenberijder, peerdentemmer die ze eerst bereidt, peerdenliefhebber, peertsdreck, peertscieraet, peertsgebit, peertsherder, peertskaese, peertswicken oft voeder den vee voor te gheven (P peerdtswicken) en daarnaast nog gesneden peert of ruyn (P een g.p. oft gelubt peerdt, ruyn). Van deze lange reeks, waaruit de directe invloed van S op P ten overvloede blijkt, heeft K slechts de volgende behouden: peerdberijder, peerdcieraet, peerdsteert, peerdvolck, peerdswicke, postpeerd, ruyn.

Als tegenproef hebben wij al de hierboven aangehaalde woorden en uitdrukkingen vergeleken met het Naembouck van 1562 (R). Daarin komen alleen voor: ongeacht (doch met verschillende vertaling in P), verachtinge, achtmael, achtste, tachentigh (achtentig SK, achtentich oft tachtich in P), acht hondert,

en verder nog peerdbereider. De vier telwoorden zouden dus ook uit R kunnen komen, doch dat is niet waarschijnlijk, wegens de andere talrijke overeenkomsten van PK met S.

Het woordenboek van Schorus is dus wel een bron geweest voor den Thesaurus en het Etymologicum, die, zooals wij reeds aantoonden(66) ook gebruik gemaakt hebben van het Naembouck en van de Colloquia. Om het aandeel van Schorus in zijn geheelen omvang te kunnen overschouwen, zou men een systematisch vergelijkend onderzoek moeten instellen, zooals wij dat voor de Colloquia hebben gedaan(67). Daartoe kunnen wij hier niet overgaan. Hoofdzaak blijft trouwens, dat Schorus zijn invloed gehad heeft op den Thesaurus en het Etymologicum. Dit nieuwe feit brengt ons weer een stap verder in onze kennis van de lexicographische verhoudingen in de zestiende eeuw.

III. - Lijst van drukken

Evenals voor de door ons beschreven drukken van de Colloquia dient deze lijst in de eerste plaats tot bewijsmateriaal voor en illustratie van de geschiedenis van het werk. Bij de beschrijving bleven wij zooveel mogelijk het voorbeeld volgen van den Nederlandsche Bibliographie (1500-1540) door Nijhoff-Kronenberg. Het aantal regels per blz. werd niet opgegeven; ae wordt gedrukt ae; de verkorting qδ wordt opgelost als que,

Verkortingen

a. = achter. kol. = kolom, -men.
aant. = aanteekening, -en. Lat. = Latijn.
afw. = afwijking. led. = lederen.
Bibl. Belg. = Bibliotheca Belgica. mod. = modern.
bl. = blad; bll. = bladen. Ndl. = Nederlandsch.
blz. = bladzijde; ontbr. = ontbreekt.
blzz. = bladzijden. onv. = onvolledig.
ex. = exemplaar. rekl. = reklamen.
ged., gedat. = gedateerd. rom. = romein.
gesign. = gesigneerd. perk. = perkamenten.
got. = gotisch. sch. = schutblad, -bladen.
Gr. = Grieksch. sign. = signaturen.
Hgd. = Hoogduitsch. v. = vóór of van.
hs. = handschrift of handschriftelijk. vlg. = volgende.
  z. = zonder.
kart. = kartonnen.  
 
BM = British Museum.  
BN = Bibliothèque Nationale.  
BNU = Bibliothèque Nationale et Universitaire.  
MNL = Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.  
NBL = Newberry Library.  
PM = Museum Plantin-Moretus.  
SB = Staatsbibliotheek.  
UB = Universiteitsbibliotheek.  

A. - Dasypodius
1. Gedateerde drukken

1. - 1535 Straatsburg Wendelinus Rihelius Lat.-Hgd.

 

1a.Dictionarivm // Voces Propemodvm Vniversas // in autoribus latinae linguae probatis, ac uul- // gô receptis occurentes Germanicè ex- // plicans, pro iuuentute Germanica // primum in literis Tyrocinium // faciente, fideliter & magno // labore iam recens con- // cinnatum. // Ad Pvbem Germanicam Petrvs Dasypodivs. // Huc huc qui cupis eruditionem // (etc. zijnde 7 verzen) // Cum gratia & priuilegio Regio ad // Sexennium. // M.D. XXXV. //
1b□ //
2aStvdiosis Literarvm Adolescen - // tibus per Germaniam Iacobus Bedrotus // S.D. //
2bPetrvs Dasy - // podivs Aeqvo Lectori // Salutem. // gedat.
Argentorati quinto Kalendas Martij anno post Christum natum 1535.//
3bIoannes Lvdovicvs Vives De // tradendis disciplinis libro tertio. //
4aIoannes Sapidvs // Iuuentuti Germanicae //
4b□ //
5aDictionarivm Voces Pro- // pemodvm In Avtoribus Latinis // probatis etc. (volgt het woordenboek).

231a explicit Argentorati, Expensis // & sumptu Vendelini Rihilij Bibliopolae. // Anno Millesimo Quingentesimo // Tricesimo quinto, Mense // uero Martio // *** //

231b Petrvs Dasypodivs // Lectori. //

 

4o, 150 × 195; 4 + a - z4 A - Z4 Aa - Ii4 Ll3, 231 bll., recl., 2 kol., rom. got.

 

Straatsburg, BNU (C 148271, mod. band met 2 sch. v. en a., ex. met ex-libris van C. Schmidt); - Berlijn, SB (Wb. 872, mod. band, hs. aant. in rand); laatste vel Ll4, dus 232 bll.); - Halle (Saale), UB; - Freiburg i. Br. (D 4644, b).

 

2. - 1536 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDictionarivm // Latinogermanicvm, Voces Prope- // modum uniuersas in autoribus Latinae linguae // probatis, ac uulgô receptis occurrentes Ger- // manicè explicans, magno labore pridem // concinnatū, nunc autem reuisum, ca-//stigatū & auctum non mediocri- // ter Petro Dasypodio autore. //
Germanicae Dictiones Ivxta Seriem // literarum digestae, expositae que uocabulis latinis, opus plane // nouum, & apprimè commodum studiosis. //

Nomina Locorvm Et Amnivm In // Germania, praeterea Mensurarum, Ponderum, Numi- // smatum, atque id genus rerum aliarum, uti uersa pagel // la recensentur sub suo queque titulo, interpretata. // Argentorati Per // VVendelinum Rihelium. Anno // M.D. XXXVI. // Cum Priuilegio Regio // ad quinquennium. //
1bTitvli Nomenclatvrae Rervm. //
2aIoannes Lvdovicvs Vives De // tradendis disciplinis libro tertio. //
2bStvdiosis Literarvm Adolescen- // tibus etc.
3aPetrvs Dasy- // podivs Aeqvo Lectori S. // gedat. Argentorati sexto Calendas Martij. Anno M.D. XXXVI. //
3br. 12 Ioannes Sapidvs etc.; r. 20 Ad Pvbem Germanicam // Petrus Dasypodius. // Huc Huc etc.
4aIoannis Hospiniani Steinani adolescentis in // Petri Dasypodij Dictionarium carmen. //
4b□
5aDictionarivm Latino // germanicvm In Vsvm, // & gratiam Germanicae pubis summa // diligentia concinnatum. //
Bevat: I a) Lat. Hgd. Wdb., bl. 1-258 b; b) Glossarium v. steden, landen enz., bl. 259-286b; II a) Hgd.-Lat. Wdb., bl. 287a-467b; b) Glossarium v. Steden, landen enz. in Duitschland, blz. 467b-487b.
4o, 145 × 190 (200 in het Keulsche ex.); 1e deel: 4 + a4 B-Z4 AA-ZZ4 Aa-Zz4 &4 R4; 2e deel: A-Z4 aa-zz4 aaa-ccc4 ddd5; 4 ongenummerde bll. + 487 genum. = 491 bll. (bl. 486 verkeerd genum. 487); 2 kol. rom. got. recl.,
Straatsburg, BNU (C 148270; bl. 266 ontbr., 267 defect, mod. band met 2 sch. v. en a.; - Keulen, SB. (WA IV, 171; herstelde oude band met 2 sch. v. en 1 a.; het IIe deel is voor het eerste ingebonden; ex. uit het Benedictijnenklooster van S. Martinus te Keulen, blijkens aant. op 1e schutblad recto); Freiburg i.B., UB. (D 4644, bd.; alleen 2e stuk); Marburg, UB.

 

3. 1537 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm, Et Vice Ver- // sa Germanicolatinum ex optimis // Latinae linguae scriptoribus // concinnatum. // Nomina Praeterea Locorvm, Et // Amnium in Germania, tum ponderum & alia quaedam, // ut sequens indicat pagina seorsum explicata. // Autore Petro Dasypodio. // Eiusdem Epistola ad Lectorem Apologetica. //
Argentorati Per // VVendelinum Rihelium. Anno // M.D. XXXVII. // Cum Priuilegio Regio // ad quadriennium. //
1bTitvli etc. 2a Ioannes Lvdovicvs Vives etc., en daaronder Ioannes Sapidvs etc.
2bStvdiosis etc. 3a Petrvs Dasy- // podius Aeqvo Lectori // Salvtem. // gedateerd Argentorati Octauo Kalendas Martias, Anno M.D. XXXVII.
4bAd Pvbem Germanicum etc., en daaronder Ioannis Hospianini etc. //
5aDictionarivm etc.
493aonderaan Argentorati // Apud Vvendelinum Rihelium, // Anno XXXVIII. // Mense Augusto. //
4o, 152 × 192; 1e deel: 4 + A-Z8 a-n8 o6, 298 bll.; 2edeel: A-Z8 a8-b3, 195 bll., samen 493 bll.; 2 kol. rom. got.; recl.
Heidelberg, UB, D 9920 (oude band met 2 sloten en 1 sch. v. en a.); Parijs, BN (X. 2218, 2 dln in 1 band, gedateerd als Bonn); - 3 sch. v en a. Chicago, UB (PA 2365 G 3 D 2); - Freiburg, i. B, UB (D 4644, b f); - Greifswald, UB.; - Leipzig, UB; - Bonn, UB (ex. v. Jakob Grimm; dit ex. heeft op blad 493 volgend explicit: ‘Argentorati / Apud Vuendelinum Rihelium, / Anno XXXVII / Mense Martio’. Blad 494 is □); Münster i.W., UB (CB 5506); - Göttingen UB, (8 Ling. IV, 4020); - Breslau, UB (App. phil. V, Qu 57).

 

4. - 1539 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1a-b(titel ontbreekt) 2a Ioannes Lvdovicvs Vives De Traden // dis disciplinis libro tertio. // en daaronder Joannes Sapidvs etc.
2bStvdiosis Literarvm Adolescen- // tibus per Germaniam Iacobus Bedrotus S.D. //
3aPetrvs Dasypo- // divs Aeqvo Lectori // Salvtem. // gedateerd 1537.
4bAd Pvbem Germanicam // Petrus Dasypodius. // en daaronder Ioannis Hospiniani Steinani enz.
5aDictionarivm Latino- // germanicvm In Vsvm // & gratiam Germanicae pubis summa // diligentia concinnatum. //
266bVrbium, Regionum, Mon- // tium, ac Populorum in // Germania, nec non alijs quibusdam // locis no // mina. //
299aDictionarivm Ger // manicolatinum, in usum & gratiam // Germanicae pubis summa diligentia // concinnatum. //
469aVrbivm, Regi- // onum etc. (Hgd.-Lat.)
489aonderaan. Excipit: Argentorati Apvd // Vuendelinum Rihelium, Anno // XXXIX. Mense Augusto. //
9b□
4o, 144 × 194; 1e deel: 3 + A-Z8 a - n8 o6 (genummerd per blad 1-294); 2e deel A - Z8 a8 b3 (genummerd van 295 (bij vergissing 299) tot 489), samen 492 (494) bll.; 2 kol. got. recl.
Herdruk van 1537, zelfde letter, maar afw. in zetsel en in Duitsche vertaling.
Freiburg, UB (D 4044 bi; onvol., titelblad ontbr., mod. band met 1 sch. v. en a.).

 

5. - 1540 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm Et Vice Ver- // sa Germanico latinum, ex optimis // Latinae linguae scriptoribus // concinnatum. // Accesservnt Nomina Locorvm Et // Amnium in Germania, & aliaquaedam, ut sequente // pagina indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Recognitvm Et Locvpletatvm // per authorem, generibus nominum, uerborumque praeteritis // & supinis adiectis. // (Drukkersmerk) // Cautum est Caesario Priuilegio, ne quis in // tra septenniū imprimat hoc dictionarium, aut // alibi impressum intra Caesaris et Ro // mani imperij fines diuendat. //
1bTitvli Nomenclatvrae // rerum. //
2aIoannes Lvdovicvs Vives De // tradendis etc.
2bStvdiosis Literarvm // Adolescentibus etc.
3ar. 7. Petrvs Dasypodi // vs Aequo lectori Salvtem. // (gedat. 1537).
4bIoannes Sapidus etc. en Ad Pvbem Germanicam etc.
5aDictionarivm La // tinogermanicvm In // usum & gratiam Germanicae pubis, summa // diligentia concinnatum. //
240aVrbivm, Regionvm, Mon // tivm, ac Populorum in // Germania, nec non // alijs quibusdam // locis, no // mina //.
264aIoannis Hospiniani Steinani // etc. // 264b □
Tweede deel.
1aDictionarivm Ger // manicolatinum, in usum & gratiam // Germanicae pubis summa diligentia // concinnatum //
142aVrbivm, Regionum, Montiū // ac Populorum in Germania, // nec non alijs quibusdam // locis, nomina. // (Hgd.-Latijn).
156aonderaan FINIS // Argentorati apud Vuendelinum // Rihelium. // Mense Septembri. // Anno M.D.XL.//
156b(Drukkersmerk).
8o, 104 × 170; 1e deel a4 A-Z8 Aa - Il8 Kk4, 264 bll.; 2e deel A-T8 V4, 156 bll., samen 420 bll.; 2 kol., rom. got., rekl.
Marburg, UB (IV b C 605b; kart. band met 1 sch. a., op titelblad aant.: Est Jacobi Marquardi à Glauburg).

6. - 1541 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm Et // Vice uersa Germanicolati num, ex optimis etc. // Accesservnt Nomina Locorvm Et // Amnium in Germania, & alia quaedam, ut sequente // pagina indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Recognitvm Et Locvpletatvm Per // authorem, generibus nominum, uerborumque prae- // teritis & supinis adiectis. // Drukkersmerk // Cautum est Caesario Priuilegio, ne quis intra septennium // imprimat hoc Dictionarium, aut alibi impressum // intra Caesaris & Romani imperij // fines diuendat. //
1bTitvli etc. // 2a Ioannes Ludovicus Vives etc. //
2bStudiosis etc. // 3a Petrvs Dasypo- // divs Aeqvo Lectori // Salvtem. (gedat. Argentorati Octauo Kal. Martias, Anno M.D. XXXVII.)
4bIoannes Sapidus etc. en Ad Pubem Germanicam etc. // 5a Dictionarivm...
296aIoannis Hospiniani etc. // 296b □ //
Tweede deel.
178aArgentorati apud Vvendelinum Rihelium. // Mense Martio. // Anno M.D. XLI. //
178b(Drukkersmerk).
8o, 145 × 210; 1e deel 4 + A - Z8 Aa - Nn8 Oo4, 296 bll.; 2e deel A - X8 Y4 Z6, 178 bll., samen 474 bll.; 2 kol. rom. got., rekl.
Heidelberg UB (D 9920; stempelband met 2 sloten en 1 sch.v. en a.)

 

7. - 1543 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm Et Vice Ver- // sa Germanicolati num, ex optimis // Latinae linguae scriptoribus // concinnatum. // Accesservnt Nomine locorvm Et // Amnium in Germania, & alia quaedam, ut sequente // pagina indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Recognitvm Et Locvpletatvm // per authorem, generibus nominum, verborumque praeteritis // & supinis adiectis. // (Drukkersmerk) // Cautum est Caesario Priuilegio, ne quis in // tra septenniū imprimat hoc dictionarium, aut // alibi impressum intra Caesaris et Ro // mani imperij fines diuendat. //
1bTitvli Nomenclatvrae // rerum. // 2a Ioannes Lvdovicvs Vives De // etc. // 2b Stvdiosis literarvm // Adolescentibus etc. // 3a, r. 7 Petrvs Dasypodi- // vs Aeqvo Lectori etc. (gedat. 1537) // 4b Ioannes Sapidus. // Iuuentuti Germanicae. // etc. en Ad Pubem Germanicam // etc. //
5aDictionarivm La // tinogermanicvm etc.... //
240aVrbium, Regionum, Mon- // tium, ac Populorum in // Germania, etc.
264aIoannis Hospiniani Acinani // adolescentis etc. // 264b □ //
Tweede deel.
1aDictionarivm Ger // manicolatinum, in usum etc.... //
142aVrbium, Regionum, etc. // 156a onderaan, Argentorati apud Vuendelinum // Rihelium. // Mense Martio. // Anno M.D.XLIII. //
156b(Drukkersmerk).
8o, 108 × 175; 1e deel: 4 + A-Z8 AA - II8 KK4, 264 bll.; 2e deel: A - T8 V4, 156 bll., samen 420 blll.; 2 kol. rom. got. rekl.
Berlijn, SB (Wb 888, oude perk. beschadigde stempelband zonder sch., sloten afgerukt; de stempelband heeft op voor- en achterplat mannelijke en vrouwelijke figuren (koppen en busten) voorstellende: Persius, Lucretius, Juvenalis, Horatius, Lucrecia, Prudent [...], Ivdi [....]

 

8. - 1544 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm Et Vice Ver- // sa Germanico latinum ex optimis // Latinae linguae scriptoribus // concimatum. // Accesservnt Nomina Locorvm Et // Amnium in Germania, & alia quaedam, ut sequente // pagina indicatur... // Authore Petro Dasypodio. // Recognitvm Et Locvpletatvm // per authorem, generibus nominum, verborumque praeteritis // & supinus adiectis. // (Drukkersmerk) // Cautum est Caesario Priuilegio, ne quis in // tra septennium imprimat hoc dictionarium, aut alibi impressum intra Caesaris et Romani imperij fines diuendat. //
1bTitvli enz. //
2aIoannis Lvdovicus Vives, enz. //
2bStvdiosis Literarvm, enz. //
4ar. 7. Petrvs Dasypodivs, enz. (gedateerd 1537) //
4bIoannes Sapidus, enz. en Ad Pvbem Germanicam, enz.
Tweede deel.
156aonderaan Argentorati apud Vuendelinum // Rihelium. // Anno M.D. XLIIII. // Mense Martio. //
156b(Drukkersmerk).
8o 108 172; herdruk van 1543; zelfde indeeling, zelfde sign., enz.
Freiburg, UB (D. 4644 bt, oude stempelband, z. sch.; enkele namen van bezitters o.a. uit 1559, 1562, 1585).
Münster, UB (C 1 5506a; volgens noot in den Gesammtkatalog te Berlijn is het ontbrekende titelblad aangevuld met het ex. van de U B. Würzburg, Phil. O. 418; ook in de voorrede ontbreken enkele bladen).

 

9. - 1547 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm... Authore Petro Dasypodio. // Iam Qvarto Recognitvm Et Mvl- // tis uocabulis locupletatum per Authorem ipsum, generibus nominum, // uerborumque praeteritis & supinis adiectis. // Praeterea, adiecta sunt Forensia, ac seorsim sub unum titu- // lum redacta. // Drukkersmerk // Cavtum est Caesareo Priuilegio, ne quis intra septen- // nium imprimati hoc Dictionarium, ant alibi impressum // intra Caesaris & Romani imperij fines diuendat. //
1bTitvli... // 2a Ioannes Lvdovicvs Vives... // 2b Stvdiosis... //
3ar. 8 Petrvs Dasypodivs... (gedat. 1537) // 4b Ioannes Sapidus... en Ad Pvbem... // 5a Dictionarivm La- // tino Germanicvm...
278bForensia // Forensivm Ver- // borum, & loquendi gene- // rum interpretatio. // 288b Ioannis Hospiniani...
454b(explicit) Argentorati apud Vuendelinum // Rihelium. Anno M.D. XLVII. // Mense Februario. //
8o, 106 × 174; 1e deel: a4 A - Z8 Aa - Mm8 Nn4, 288 bll.; 2e deel: A - V8 X6, 166 bll., samen 454 bll.
2 kol., rom. got., rekl.
Berlijn, SB. (Wb. 896, stempelband met 1 sch. v. en 1a., hs. aant.); - Greifswald, UB; - Oxford, Bodl.

 

10. - 1548 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aals 1547 // 1b Tituli... // 2a Ioannes Ludovicvs // Vives... //
2bStvdiosis literarum... // 3a r. 8 Petrvs Dasypodivs... (gedat. 1537) //
4bIoannes Sapidus... en Ad Pvbem... //
5aDictionarivm Latino // Germanicvm...
313ar. 23 beginnen de Nomina 342a Forensium Verborum, & loquendi generum interpretatio.
563bonderaan Argentorati apud Vuendelinum // Rihelium. // Anno M.D. XLVIII. // Mense Septembri. //
4o, 150 × 215; 1e deel 4 + A - Z8 a - u8 x6; 2e deel A - Z8 Aa - Cc8 Dd1, samen 354 + 209 = 563 bll.; 2 kol., rom. got., rekl.
Keulen, SB (W A IV, 173, mod. kart. band met 1 sch. v. en a.).

11, - 1554 Straatsburg W. Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aen vlg. = 1547 // 454b (explicit Argentorati // Excudebat Vuendelinus Rihelius, Anno // M.D. LIIII. //
8o, 102 × 172; 1e deel: a4 A - Z8 Aa - Mm8 Nn4; 2e deel: A - V8 X6, samen 288 + 166 = 454 bll.; 2 kol. rom. got., rekl.
Straatsburg, BNU (C 133454, 8o, perk. band zonder sch.); - Berlijn, SB (WB 920, kart. band); - Freiburg, UB (D 4644, onvol. alléén 1e deel, sterk afgesneden 97 154); - Chicago, UB (PA 2365 G3 D 22, datum onleesbaar); - Breslau, UB (App. phil. V, oct 5).

 

12. - 1559 Straatsburg Iosias Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarium latino // Germanicum, Et Vice Versa Ger- // manicolatinum, ex optimis Latinae linguae // scriptoribus concinnatum. // Accesserunt Nomina Locorum // & Amnium in Germania, & alia quaedam, ut sequente pagi- // na indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Iam Qvarto Recognitvm Et Mvltis // uocabulis locupletatum per Authorem ipsum, generibus nomi- // num, uerborumque praeteritis & supinis adiectis. //
Praeterea, adiecta sunt Forensia, ac seorsim sub unum titu- // lum redacta. // (Drukkersmerk).
Cum priuilegio Caesaro ad annos octo. // M.D. LIX. //
1bTitvli Nomenclatvrae // Rerum. //
2aIoannes Lvdovicvs Vives // de tradendis disciplinis libro tertio. //
2bStvdiosis Literarvm Ado- // lescentibus per Germaniam Iaco- // bus Bedrotus S D. //
3ar. 9. Petrvs Dasypodivs // AEquo Lectori salvtem. // (gedat. 1537).
4bIoannes Sapidus // Iuuentuti Germanicae. // en // Ad Pvbem Germanicam // Petrus Dasypodius. //
5aDictionarivm La-// tino Germanicvm In // usum & gratiam Germanicae // pubis summa diligentia concinnatum. //
254br. 10 FINIS. // r. 11 Nomina Regionvm. // (volgt het Voc. Rerum)
278bForensia // Forensivm Ver- // borum etc. //
288bIoannis Hospiniani Steinani //... carmen.
Tweede deel.
1aDictionarivm Ger- // manicolatinum in usum & gratiam // Germanicae pubis summa diligentia // consinnatum. // Incipientia AB A. //
146aVrbium, Regionum, Montium, // ac populorum in Germania, // nec non alijs quibusdam lo- // cis nomina. //
161aForensivm ver- // borum & loquendi gene- // rum interpretatio. //
166br. 22 FINIS. // Argentorati // Excudebat Iosias Rihelius, Anno // M.D. LIX. // 167, 168 □ //
8o, 104 × 177; 1e deel: a4 A - Z8 Aa - Mm8 Nn4; 2e deel: A - V8 X8 (X7 en 8 □); 288 bll. + 168, samen 456 bll.; 2 kol., rom. got. rekl.
Utrecht, UB (Litt. lat. Oct. 394, oude stempelband met datum 1560, met 1 sch. a.); - Koenigsberg, UB; - Breslau, UB (App. phil. V, oct. 6).

 

13. A. - 1560 Olmutz Joannes Gunther Lat.-Tsjechisch

 

1aDictionarium // Latinobohemicvm in Vsum // & gratiam studiosae iuuentitis Bohemicae, ex Petri // Dasypodij Dictionario, eiusdemque recogni- // tione postrema, concinnatum. // Accesservnt ex eodem et // nomina locorum, & Amnium in Germania, & alia // quaedam, ut sequens pagina indicabit. // Praeterea ex eodem adiecta sunt & // Forensia, ac reorsim sub unum lo- // cum redacta. // Authore Reschelio Parocno Ieroschouiense. // dubbele arend, // Cavtvm est Caesares Privilegio, ne quis // hoc Dictionarium intra quadrennium imprimat. // Impressum Olomucij, apud Ioannem // Guntherum, M.D. LX. // 1b Titvli Nomenclatorum Rerum // 2a Opdracht aan Guilhelmus à Rosenberg // 3b Christophorvs Hecyrvs Omnibvs bonarum studiosis per Bohemiam S.D. // 4b Eivsdemin Laudem Nouae scholae Crumnouiensis. // 5a (begint het wdb.)
158 × 102; sign. a4 A-Z4 Aa-Zz4 Aaa-Zzz4 Aaaa-Zzzz4 Aaaaa4 Bbbbb2, twee kol.
London, BM (beschrijving naar fotocopie en inlichtingen van den Hr. F.G. Rendall); - Oxford, Bodleian; - Göttingen, UB; Breslau, UB (App. phil. V, Q 67; volgens Brauner 394 bll.)

 

13 B. - 1562

 

Dictionarium Bohemicolatinum, In Vsum Et Gratiam Bohemicae Pubis Iuxta Dictionarium Petri Dasypodij, summa diligentia interpretatum. Authore Thoma Reschelio Parocho Jeroschouiensi. Impressum Olomucij apud Joannem Guntherum MDLXII.
Naar Brauner. blz. 55. Breslau, UB (App. phil. V Q 67); - Göttingen, UB.

14. - 1562 Straatsburg Iosias Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDictionario latino // Germanicum... (herdruk van 1559; het titelblad heeft geen datum; explicit van deel II: Argentorati // Excudebat Iosias Rihelius Anno // M.D. LXII. //
Indeeling, signaturen enz. als in 1559; op sommige plaatsen is het zetsel echter veranderd. Het laatste vel heeft 7 bll., het achtste is opgeplakt.
Antwerpen, PM (B 2970; 110 × 180, in leeren band met 1 sch. v.); Koenigsberg, UB.

 

15. 1563 Straatsburg Iosias Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat. Vermeld bij von Bahder, blz. 124; Breslau, UB (App. phil. V Qu 58). Zie Addenda.

 

16. - 1564 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDictionarium latino // Germanicvm Et Vice Versa Ger- // manico latinum, ex optimis Latine linguae scri- // ptoribus concinnatum. // Accesservnt Nomina Locorvm Et // Amnium in Germania, & alia quaedam, ut sequente pagina // indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Iam Quarto Recognitvm Et Mvltis // uocabulis locupletatum per Authorem ipsum, generibus nomi-//num, verberumque praeteritis & supinis adiectis. // Praeterea, adiecta sunt Forensia, ac seorsim sub unum titu- // lum redacta. // (Drukkersmerk) // Cum priuilegio Caesareo ad annos octo. //
Tweede deel.
166b(excipit). Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius, Anno // M.D. LXIIII. //
8o, 108 188; herdruk van 1559 met typographische afwijkingen in het voorwerk; zelfde indeeling, sign. (laatste vel X 7), regels enz.
Freiburg i.B., UB (D 4644, c, oude stempelband gedateerd 1564, X 7 □, stuk van X8 opgeplakt; rug gerepareerd met stuk v. anderen stempelband).

 

17. - 1565 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd & Hgd. Lat.

Vermeld bij von Bahder, blz. 124. Zie de Schorus' drukken, anno 1567, waarin een uit 1565 te Straatsburg gedateerde inleiding van P. Dasypodius voorkomt; Breslau, UB (App. phil. V, oct. 8). Zie Addenda.

18. - 1569 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarium latino // Germanicvm Et Vice Versa Ger- // manico latinum, ex optimis Latinae linguae scriptoribus // concinnatum. // Accesservnt Nomina // Locorum & Amnium in Germania, & alia quaedam, vt se- // quente pagina indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Iam Qvarto Recognitvm Et Mvltis // vocabulis locupletatum per Authorem ipsum, generibus // nominum, verborumque praeteritis & supinis adiectis. // Praeterea, adiecta sunt Forensia, ac seorsim sub vnum titulum // redacta. // (Drukkersmerk) Cum priuilegio Caesareo ad decennium. //
1bTitvli etc. // 2a Ioannes Lvdo- // vicus Viues... // 2b Stvdiosis... //
3ar. 6 Petrvs Dasypodivs // Aeqvo Lectori Salvtem. (gedat. 1537). // 4b Ioannes Sapidvs... en Ad Pvbem Germanicam. // 5a Dictionarivm La- // tinogermanicvm... //
228ar. 24 (fo. Ff iiij verkeerd gesign. Ef) Vrbivm, Regionvm, Montivm ...//
259ar. 29 FINIS // 259b Ioannis Hospiani... // 260a, b □ //
261aDictionarivm Ger // manicolatinvm... //
418b(excipit) Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius. // Anno. M.D. LXIX. //
8o, 104 × 180; 1e deel: A - Z8 Aa - Kk8 2e deel: A - T8 V2, 418 bll.; 2 kol. rom. got., rekl.
Parijs, BN (X 9126, oude led. band met gouden stempel ‘Charitas’ onder kroon en in rand de spreuk De Paris Minimes, met 1 sch. v. en a.).

 

19. - 1570 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.Hgd. & Hgd.-Lat.

 

Petri Dasipodii Dictionarium latinogermanicum, & Germanicolatinum, Argentor. Theodos. Rihel. 1570. in 8.

 

Draudius, blz. 978.

 

20. - 1592 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarium latino // Germanicum, Et Vice Ver- // sa Germanico latinum, ex optimis Latinae // linguae scriptoribus con- // cinnatum. // Cui Accesservnt Nomina // Virorum, Mulierum, Locorum & Amnium in Germania, alio- // rumque multorum, vt Plantarum, Herbarum, Arborum, // Forensium loquendi modi atque vocabula, &c. // quae tamen singula sub litera sua initiali // facilè reperientur. // Authore Petro Dasypodio. // Nvnc Denvo Magno Qvidem, Sed // studiosis
vtili labore, multis probatorum Authorum // vocibus auctum & locupletatum. // (Drukkersmerk) // Cum gratia & Priuilegio Caesaro. // Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius.
1b□
2aTypographvs // Benevolo Lectori // S.P.D. // (gedat. 1592).
3b□
4aDictionarivm // Latinogermanicvm. // 338a onderaan FINIS. //
338b□
Tweede deel.
1aDictionarivm // Germanicolatinvm, // In Vsum Et Gratiam // Germanicae pubis Methodo eadem, qua // Latinogermanicum, summa dili- // gentia concinnatum. // Authore Petro Dasypodio. // (Drukkersmerk) // Cum gratia & Priuilegio Caesaraeo. // Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius. //
1b□ 2a Dictionarivm Germanicolatinvm. //
8o, 115 × 182; 1e deel: A - Z8 Aa - Tt8 Vv2, 338 bll.; 2e deel: A - p8 + Q4 (Q4 □), 124 bll., samen 462 bll.; 2 kol., rom. got., geen rekl.
Göttingen, UB (8 Ling. IV, 4024, mod. kart. band met 1 sch. v. en a.).

 

21. - 1596 Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDictionarium latino- // Germanicvm, Et Vice Ver- // sa Germanico latinum, ex optimis Latinae // linguae scriptoribus con- // cinnatum. // Cvi Accesservnt Nomina // Virorum, Mulierum, Locorum & Amnium in Germania alio- // rumque multorum, vt Plantarum, Herbarum, Arborum, // Forensium loquendi modi atque vocabula, &c. // quae tamen singula sub litera sua initiali // facilè reperientur. // Authore Petro Dasypodio. // Nvnc Denvo Magno Qvidem, Sed // studiosis vtili labore, multis probatorum Authorum // vocibus auctum & locupletatum. // (Drukkersmerk) // Cum gratia & Priulegio Caesareo. // Argentorati Excudebat Theodosius Rihelius.
1b □
2aTypographvs // Benevolo Lectori // S.P.D. // (gedateerd 1596).
4aDictionarium // Latinogermanicvm. //
Tweede deel.
1aDictionarivm // Germanicolatinvm, // In Vsvm Et Gratiam // Germanicae pubis Methodo eadem, qua // Latinogermanicum, summa dili-// gentia concinnatum. // Authore Petro Dasypodio. // (Drukkersmerk) // Cum Gratia & Priuilegio Caesareo. // Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius. //
8o, 107 × 175; 1e deel: A - Z8 Aa - Nn8 (n8 is titelblad van II); 2e deel: A - N8 O3 (O4 in ex. Berlijn), samen 395 (396 bll.); 2 kol. rom. got. rekl.
Straatsburg, BNU (C 133453, mod. band met 1 sch. v. en a.); - Berlijn, SB (Wb 925, mod. band., op titelblad Bibliothec pauperū studiosorū en de jaartallen 1676, 1737; op de eerste bladen in margine Latijnsche spreekwoorden in hs., op laatste bladzijde aant. ‘Johan Georg busch (?) loschiert (?) in der Vorstatt bey dem goldenen... neben Maria hiltz (?)’); - Parijs, BN (X 9125, draagt op rug van ouden stempelband en op titelblad den met de hand geschreven verkeerden datum 1537); - Marburg, UB; - Londen, BM; - Breslau, UB (App. phil. V oct 11).
22. - 1626 Straatsburg
Vermeld bij Brauner, blz. X (Breslau, UB, App. phil. V, oct 11); bij von Bahder, blz. 124, anno 1625 (zie Addenda).

2. Ongedateerde drukken

23. - (Vóór 1562) Straatsburg Wendelinus Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1a,bontbr.
2aIoannes Lvdovicus Vives De // tradendis etc.
2bStvdiosis Literarvm // Adolescentibus etc.
3ar. 7 Petrvs Dasypodivs // Aequo Lectori Salvtem. // (ged. 1537)
4bIoannes Sapidus // etc. en Ad Pvbem Germanicam // etc.
5aNaar 1540 met volgende afwijkingen: ... La //... Germanicae //... pubis summa...
240aVrbium, Regionum, Mon // tium, ac ...
Tweede deel.
1a... diligentia, // ....
142aVrbium, Regionū, Montium, //... lo- // cis.... (gaat tot V3 inkluis.
156a,bontbr.
8o, 110 × 174; 1e deel: a4 + A - Z8 + AA - II8 KK4; 2e deel: A - T8 V3, samen 419 bll., 2 kol. rom. got. rekl.; cf. nr 7.

Göttingen (Ling. IV, 4020, defect; oude stempelband; in hs. namen van bezitters, o.m. ‘Michaël Triller, Est possessor huius Libri Anno Domini 1579’, ‘Sebastianus Triller m. 6. 11’; deel 1 met de hand verkeerd genummerd van 1-506 (A - KK), de vergissing begint na 457; P 1 en P 8 ontbreken).

 

24 - (1564-1592) Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd. - Lat.

 

1aDictionarium latino // Germanic[v]m Et Vice Ver- // sa Germanic (olatinum)ex optimis Latinae // linguae (scri)ptoribus con- // cinnatum. // Cvi Accesserunt Nomina // Locorum & Amnium in Germania, aliorumque multorum, quorum // titulos pagina sequens indicat. // Adiectis insuper, & in ordinem redactis vocabulis atque loquendis modis Forensibus // Authore Petro Dasypodio. //
Nvnc Denvo Magno Qvidem, Sed // studiosis vtili labore, multis probatorum Authorum // vocibus auctum & locupletatum. // (Drukkersmerk // Cum Gratia & Priuilegio Caesareo. // Argentorati, // Excudebat Theodosius Rihelius. //
1bTituli... // 2a Ioannes Lvdovi- // cus Viues ...
2bStvdiosis... //
3aPetrvs Dasypodivs, // Aequo Lectori Salvtem (gedat. 1537). //
4b□ //
5a(blz. 1) Dictionarivm... // blz. 595 r. 11 Forensivm Verborvm... interpretatio // 613 Ioannes Sapidus... en Ad Pvbem // 614 Ioannis Hospiniani... // 617 Dictionarivm // Germanicolatinvm... //
8o, 115 . 180, A - Z8, Aa - Qq8, A - R8 S5; 2 kol. rom. got., rekl.
Straatsburg, BNU (C 133452, oude stempelband met 2 sloten, waarvan één defect, exemplaar van Prof. Dr. Maszmann te Berlijn met de hand genummerd van blz. 1-995 recto, het voorwerk (8 blzz.) niet inbegrepen. Zie Addenda.

 

25. - (1577) Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarium latino // germanicvm etc., als nr. 24 met volgende afwijking: Cvi Accesserunt Nomina // Locorum & Amnium in Germania, aliorumque multorum, vt Plan- // tarum, Herbarum, Arborum,
Forensium loquendi modi atque // vocabula, &c. quae tamen singula sub litera sua ini- // tiali facilè reperientur. // Authore Petro Dasypodio. // Nunc De Novo, Magno Quidem, Sed // enz. //
1b□ //
2aIoannes Lvdovi- // cus Viues de tradendis disciplinis, // libro tertio //
2bStvdiosis... //
3aPetrus Dasypodivs // Aequo Lectori Salvtem. (gedat. 1537) //
4b□ //
5aDictionarium // Latinogermanicum... //
296aIoannes Sapidus... en Ad Pvbem... //
296bIoannis Hospiniani... //
297aDictionarivm // Germanicolatinum etc. //.
8o, 115 × 175; A - Z8, Aa - Zz8, Aaa - Ggg8 Hhh4, samen 428 bll., 2 kol. rekl. rom. got.
Gent, UB (BL. 6396, ex. Snellaert; perk. band met 2 sch. v. en a.); - Straatsburg, BNU (C 133455, oude stempelband gedateerd 1577 en gemerkt C.P.)

 

26. - Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm latino // germanicum Et Vice Ver-// sa Germanicalotinum, ex optimis Latinae // linguae scriptoribus con- // cinnatum. // en verder als nr. 25 met de afwijking Nunc Denvo (i.p.v. Nunc De Novo, cf. 24), zelfde indeeling, signaturen, zelfde aantal regels.
Parijs, BN (X 23679, in perk. band met 1 sch. v. en 2 a.); - Den Haag, KB (231 H 31, mod. band met 1 sch. v. en a.; gedateerd c. 1570 in catalogus).

 

27. - Straatsburg Theodosius Rihelius Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDictionarium latino- // germanicvm, enz. als nr. 25 met volgende afw.: ... // Nvnc Denvo Magno... Argentorati // Excudebat Theodosius Rihelius. //
1bIvdicivm // Clarissimi viri Hieronymi Wolfij de // Dictionario Petri Dasypodij. //
2aIoannes Ludovicvs // Vives enz. // 2b Stvdiosis enz. //
3aPetrvs Dasypodivs enz. (gedat. 1537) //
4aDictionarivm // Latino Germanicvm, In // Vsum Et Gratiam Germanicae // pubis summa diligentia concinnatum. // 4b □ //
296aIoannes Sapidvs... en Ad Pvbem Germanicum ...
296bIoannis Hospiniani ...
8o, 106 × 176; 1e deel: A- Oo8, 2e deel: Pp - Zz8 Aaa - Ggg8 Hhh4, samen 296 + 132 = 428 bll.; 2 kol. rom. got. rekl.
Freiburg, UB (D 4644 af, oude stempelband met 1 sch. v.); cf. nr. 28.

 

28. - (1605-1650) - Amsterdam Theodoricus Petri Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDictionarivm // Latinogermanicvm // Et Germanicola- // Dictionarivm // Latinogermanicvm // Et Germanicola- // tinvm // Optimis Avctoribus Ita Con- // cinnatum, vt tam Latinarum quam Germanicarum // vocum significata quaerentibus com- // modissime inseruire // possit. // Olim a Petro Dasypodio col- // lectum, nunc vero multorum vocabumorum ex omni ma- // teria desumptorum accessione locupletatum, & à // plurimis mendis ita repurgatum vt nouum // videri possit. // (Drukkersmerk Rihelius) // Amstelredami, // Apud Theodoricum Petri, Bibliopolam. //
1b□
2aStvdiosae Ivven- // tvti S. ongedateerd. //
4aStvdiosis Litara- // rvm... //
4bIoannes Lvdovi- // cvs Vives... //
5aDictionarivm // Latinogermanicvm... //
296aIoannes Sapidvs... en Ad Pvbem... //
296bIoannis Hospiniani... //
428aonderaan FINIS // 428b □ //
1e deel: A - Z8 Aa - Oo8; 2e deel: Pp - Zz8 Aaa - Ggg8 Hhh4, samen 296 + 132 = 428 bll.; 2 kol. rom. got., rekl..
Berlijn, UB (perk. band zonder sch., ex. van de Gebroeders Grimm; cf. nr. 27).

 

29. - (1616-1630) Straatsburg Christophorus ab Heyden Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aPetri Dasypodij. // Dictionarivm // Latino-Germanicvm // Et Vice Versa Germani- // colatinum... (drukkersmerk Rihelius met ander monogram) // Argentorati. // Excudebat Christophorus ab Heyden. //
1b□ 2a Petrvs Dasypodivs // AEquo Lectori // Salvtem. (gedat. 1537) 5a Ivdicivm // Clarissimi Viri Hie- // ronymi Wolfij de Dictionario Petri // Dasypodij. // 5a, r. 13 Iohannes Lvdovicvs Vives tradendis Disci- // plinis libro tertiɔ. //
5bStvdiosis Literarvm // Adolescentibus per Germaniam, Iacobus // Betrodus S.D. //
6aIoannes Sapidvs... en Ad Pvbem Germanicam... //
6bIoannes Hospiniani... //
7a, b□ //
8aDictionarivm Latino Germanicvm,... //
Tweede deel.
Dictionarium // Germanicolatinvm; // In vsum... // concinnatvm, // pluribusque vocabulis auctum // ac locupletatum. // Authore Petro Dasypodio. // (drukkersmerk Rihelius) // Argentorati // Excudebat Christophorus ab Heyden. //
1b□ // 2a Dictionarivm Germa- // nicolatinvm ...
8o, 115 × 180; 1e deel): (7 A - Z8 Aa - Rr8 S1; 2e deel: A - S8 - T4, samen 328 + 148 = 476 bll..
Berlijn, UB. (Wa 5700, perk. band met 1 sch. v. en a., ex. van de Gebroeders Grimm.); Munster i.W., UB (Cb 5506, titelbl. ontbr.)

 

30. - (± 1630-1652) Straatsburg Erven Christophorus ab Heyden (en Caspar Dietzel) Lat. Hgd. en Hgd. Lat.

 

Eerste deel.
1aPetri Dasypodij // Dictionarivm // Latino-Germanicvm, // Et Vice Versa Germanico- // Latinum, ex optimis Latinae linguae Scri- // ptoribus concinnatum // Cvi Accesservnt No- // mina Locorvm Et Amnivm In // Germania, aliorumque multorum, ut Plantarum, Herbarum, Arborum, Forensium loquendi modi atque vocabula, &. quae // tamen singula sub litera sua initiali facilè // reperientur. // Nvnc Denvo Magno Qvidem, // Sed Stvdiosis Vtili Labore, Mvltis // probatorum Authorum vocibus auctum & // locupletatum. // (Drukkersmerk Rihelius) // Cum Gratia & Privilegio Caesareo. // Argentorati, // Typis Christophori ab Heyden Haeredum. //
1b□ 2a Petrvs Dasypodivs // Aequo Lectori // Salvtem. (gedat. 1537) //
3bIvdicivm // Clarissimi Viri Hiero- // nymi Wolfii de Dictionario Petri Dasypodii. //... Iohannes Lvdovicvs // Vives Tradendis Disci- // plinis libro tertio. //... Stvdiosis Literavm (sic) Adolescen- // tibus per Germaniam, Iacobus Betrodus. (sic) // S.D. // 4a... Ioannes Sapidvs // Iuventuti Germanicae. //... Ad Pvbem Germanicam // Petrus Dasypodius. // 4b Ioannis Hospiniani // Steinani Adolescentis, In // Petri Dasypodii Dictionarium // carmen. // 5a Dictionarivm
La- // tino-Germanicvm, In Vsvm // Et Gratiam Germanicae Pvbis // summâ diligentiâ concinnatum. //
Tweede deel.
1aDictionarivm // Germanico-Latinvm, // In Vsvm Et Gratiam Ger-// manicae pubis Methodo eadem, qua Latino-ger-//manicum, summâ diligentiâ concinnatum, // plurimisque vocabulis auctum ac // locupletatum. // Authore // Petro Pasypodio. // (drukkersmerk Rihelius) // Cum Gratia & Privilegio Caesareo. // Argentorati, // Typis Haeredum Christophori ab Heyden. //
1b□ 2a Dictionarivm Germani-//co-Latinvm, In Vsvm Et Gra-//tiam Germanicae Pvbis Svm-//ma diligentia concinnatum. //
392aARGENTORATI, // (drukkersmerk Rihelius) // Sumptibus & Typis Caspari Dietzelij, // & Haeredum Christophori // ab Heyden. // 392b □
185 × 115;):(4A-Z8 Aa-Ii8Kk4 Aaa8-Qqq8, samen 392 bll.; 2 kol., rom.-got., en got.-rom., rekl; het tweede deel begint met Aaa.
Kiel, UB (1.1821; versierde perk. band, verguld op snee). Verg. inz. met nr. 27 en 29.

B. - Dasypodius catholicus

31. - 1634 Keulen Petrus Metternich Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDasypodivs Catholicvs, // Hoc est: // Dictionarivm // Latino-Germanicvm, Et // Germanico-Latinvm: Olim // quidem à Petro Dasypodio multis vocabulis Catho- // licis, scitu tamen necessariis, omissis, collectum, & paulatim // contumeliosis hinc inde corruptum: Verum nunc resectis // ijs, ex recentioribus Scriptoribus Catholicis, quae ante // deërant adiectis, summâ diligentiâ correctum, // reformatum & auctum. // Accessit Appendix, Continens // Historias, & Fabulas Poëticos. Item Nomina propria // Regionum, Insularum, Vrbium, Fluuiorum, & // Montium, aliorumque multorum. // Accessere Insvper Epitheta Et // Omnivm Syllaborvm Qvantitates, // iuxta Rauisium, & Henrici Smetij Prosodiam, aliorumque // veterum & recentiorum auctorum. // Simvl Et Brevis Orthographia Aldi // Manvtii, Dictiones aliquot, in quibus scribendo, secundum il- // lum, plerumque peccatur, continens: Nec non rectam syllabarum // diuisionem: Numerum Romanum cum cifris collatum, & // Praenomina Roma-
norum complectens. // Ordine Alphabetico singula sub litera sua initiali facillimi reperientur. // Omnibus Stvdiosis, Poeticesque // amantibus, perquam vitilis // Editio Noua. // Cum Gratiâ & Priuilegio S. Caesar. Maiestatis. // Coloniae Agrippinae. // Sumptibus & typis Petri Metternich, propre // Augustinianos, in domo, quae dicitur, Nigra. // Anno M. DC. XXXIV. //
1bAd Emptorem. (gedicht van Maternvs Rödder Lippiensis, Gymnasij Laurentiani Grammaticorum Professor).
2aAdmodvm Reverendo, Eximio, // Doctissimoqve Viro Ac // Domino, // D. Henrico Francken // Sierstorpffio, etc., gedateerd: Coloniae Agrippinae, Anno 1633. Festo S. Henrici, en geteekend Petrvs Metternich. //
6aSvmma Privilegii Caesarei. // gedateerd: Ratisbonae in ciuitate Imperiali die 4. Mensis Nouemb. Anno 1630... en geteekend Ferdinandvs en Ioan. VValderode. //
6bApprobatio. // gedateerd Coloniae Agrippinae... Anno 1633. Festo S. Lebuini en geteekend Arnoldvs Meshovivus. //
7aOde In concinnati Novo // inuento Dictionarij laudes. // geteekend L.P.T. //
7bProgramma In Editionem // Hvivs operis. // geteekend Henricvs Seinervs Volckmartianus, Gym. Laurentiani Syntaxist. Professor. //
8aTypographvs Ad Stvdio- // svm Lectorem. //
8bPedes Metrici, Qvorvm // frequenter vsus in carmine esse solet. //
9aDictionarivm // Germanico-latinvm. // (volgt het wdb.).
Tweede deel.
1aDictionarivm // Latino-Germanicvm, // Quantitates Notulis, - longa, ◡ breni, illustratie communi, Ravisij & Smetij Epitheta quoque demonstrans. //
273aAppendix // îDasypodii, // Continens Historias Et // Fabvlas Poeticas; // Item Nomina // propria Regionum, Insularum, Vrbium, Fluuiorum, // & Montium, aliorumque multorum. //
333aBrevis // Orthographia // Aldi Manvtii. //
334aAldi Manvtii. // De Recta Syllabarvm // Divisione. // Daaronder: Nvmeri Romani // cum Cifris collati. // en Praenomina Romanorum. //
334bLiterarvm Compendia. //
334bSequitur Dictionarium Germanico-Latinum, wat er op wijst, dat de twee deelen in omgekeerde orde zijn ingebonden.
8o,102 × 175;):(8 + A - V8 X2 + A - Ss8 Tt6, samen 504 bll.; 2 kol., got. rom. en rom. got., rekl.
Münster i.W. UB. (C b 5506 b, perk. band met 8 sch. v. en 4 a.; de voorste sch. zijn gedeeltelijk beschreven met aanvullingen; op het
binnenplat een opgeplakte prent, voorstellend S. Joseph en S. Maria en daaronder met de hand ‘Valuit liber ille sesqui dalero./. imperiali Anno 1652’; ex. uit het Paulinerkloster).; aldaar ook een afzonderlijke druk van het Appendix (Cb 5507).

 

32. - 1642 Dantzig Andreas Hünefeldius Lat.-Hgd.; Poolsch-Lat. Hgd.; Lat.-Hgd.-Poolsch

 

1aDasypodivs Catholicvs, // Hoc est, // Dictionarivm // Latino-Germa nico // Polonicvm, // Germanico-Latinvm, // Et // Polono-Latino-Ger- // manicvm, // Olim Quidem à Petro Dasypodio adorna- // tum, sed post in Academia Coloniensi reformatum, & // Epithetis ac omnium syllabarum Quantitatibus, juxtà Ravi- // sium & Henrici Smetij Prosodiam aliorumque auctorum // veterum & recentiorum, auctum. // Cum // Appendice nominum propriorum De- // orum, Dearum, Virorum, Mulierum, Regi- // onum, Insularum, Vrbium, Fluviorum // & Montium. // Cum Gratia & Privilegio S.R.M. Pol. & Suec. // Dantisci // Curâ, Impensis & Typis Andreae Hünefeldij // Bibliopolae Anno M. DC. XLII. //
1b□ //
2aSerenissimo, ac summae exspectatio- // nis Principi ac Domino, Domino // Sigismvndo Casimiro, // etc., gedateerd, Dantisci, Kalendis Julij, Anno AErae Christianae ∞ Iɔ cXLII en get. Andreas Hünefeldius.
4b//Summa Privilegij... gedateerd: Warsaviae 7. Februarij Anno Domini MDCXLI. //
5aDictionarivm Ger- // manico-Latinvm. //
Tweede deel.
1aDictionarivm Polono-Latino-Germanicum //
Derde deel.
1aDictionarivm // Latino-Germano-Polonicum, // Quantitates hisce Notulis, - longa, ◡ breui, illustratie communi de - // monstrans, Rauisij & Smetij Epithetis quoque additis. //
283aAppendix Dasypodii, // Continens Historias et Fabulas Poeticas: Item Nomina Propria Regionum, // Insularum, Vrbium, Fluviorum, et Mon- // tium, Aliorumqve Multorum. //
336aEinde. // b 336 □ //
4o, 150 × 194; 1e en 2e deel)o(4 + A' - LIII4; 3e deel en Appendix A - Pppp4, samen 660 bll.; 2 kol., got. rom. en rom. got., rekl.
Königsberg SB. (+ Bc 912, perk. band met 3 sch. v. en a., de rand van de laatste quaternen zeer afgevreten. Ex. uit de ‘Bibliothek des
Predigers Chr. C. Mrongovius. Der Danziger Stadtbibliothek überwiesen, 1864).; - Chicago, NBL, (Bon. 1689); - Londen, BM.; - Parijs, (BN X. 4592).

 

33. - 1653 Frankfort J.G. Schönwetter en Matthaeus Kempferus Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aDasypodius Catholicus, // Hoc est: // Dictionarivm // Latino-Ger manicum, // Et Germanico-Latinum: Olim Quidem // à Petro Dasy podio multis vocabulis Catholicis scitu ta-// men necessariis, omissis, collectum, en verder als 1634 met volgende afwijkingen: ... hinc // inde corruptum... scripto- // ribus Catholicis... adjectis, summa diligen- // tia... au- // ctum. // Accessit Appendix, Continens, // Regio- // num,... a- // liorumque multorum. // Accessere... Juxta // Ravisium, & Henrici... veterum & //... Aldi Manv- // tii,... secundum illum plerum que //... divisionem: Numerum //... Romano -//... (amanticis ontbr.)... utilis //... Gratia... Caes. Majest. speciali. // Francofvrti, // Impensis Johannis Gothofridi Schönwetteri. // Typis Matthaei Kempferi // Anno M. DC. LIII. //
1b□ //
2aTypographvs Ad Stvdiosum//Lectorem.//2b Pedes Metrici, Quorum Frequenter // usus in carmine esse solet. //
3aDictionarium // Latino-Germanicvm, // Quantitates hisce Notulis, - longa, ◡ brevi, illustratie communi // Ravisij & Smetij Epitheta quoque demonstrans. //
227aAppendix Dasypodii, Continens Historias Et Fabu-// las Poeticas, Item Nomina Propria // Regionum, Insularum, Vrbium, Fluviorum, & Montium, aliorumque Multorum. //
Tweede deel.
1aDictionarium Ger-// manico Latinum. // 144b (aan het slot) Christo. Domino Svmmo Immortali Deo // Laus, Honor, Gloria, Virginique // Matri Mariae, Amen. // (1).
8o, 110 × 190; 1e deel) (2 A - Z8 Aa - Ll8 Mm4; 2e deel:) A - S8, 422 bll.
Berlijn, SB (Wb 948, kart. band).
(1) Aldus eindigt ook het Hgd.-Lat. in 1634.

 

34. - 1660 Keulen Petrus Metternich Lat.-Hgd. & Hgd.-Lat

1aDasypodivs Catholicvs // siue // Dictionarivm Latino // Germanicvm Et Germa- // nico-Latinvm. // Cui accessere // Epiteta, Et Omnivm
Syllabarvm // Quantitates, exceptis positionibus, diphtongis, quae natura // longae, item terminantibus in o, quae natura communes, iuxta // Rauisium, & Smetij Prosodiam, aliorumque vete// rum, & recentiorum auctorum. // Simvl Et Brevis Orthographia Aldi Manvtii, //Dictiones aliquot, in quibus plerumque peccatur, continens: Nec // non rectam Syllabarum diuisionem: Numerum Romanum cum // cifris collatum, & Praenomina Romanarum complectens. // Ordine Alphabetico singula sub littera sua initiali facillimè // reperientur. // Omnibus Studiosis, Poeticesque // amantibus perquam vtilis. // Editio Tertia. // Varijs Exemplis, Adagijs & Prouerbijs aucta. // Cum Gratia & Priuilegio S. Caesar. Maiestatis. // Coloniae Agrippinae. // Operâ & studio, typis & expensis Petri Metternich // propè Augustinianos. // Anno M. DC. LX. //
1bTypographvs Ad Stvdiosvm // Lectorem. //
2aAdmod. Reverend. Eximiis // etc. //
2bPedes Metrici, etc. // 3a Brevis Ortographia // Aldi Manvtii. //
4aDe Recta Syllabarvm // Divisione. //
4br. 13 Approbatio. // gedat. 1653.
5aDictionarivm // Latino-Germanicvm. //
Tweede deel.
1aDictionarivm // Germanico-Latinvm. //
Derde deel.
1aDasypodii Catholici // Appendix. //
8o, 100 × 170; 1e deel: 4 + A - Kk8 Ll5 (Ll5 vo □); 2e deel A - X8 3e deel A - H8 I4 (I 4 vo □), te samen 509 bll.; 2 kol., rom. got., rekl.
Berlijn, SB (App. phil. V, Oct. 14, oude beschadigde perk. band met twee sloten, met 1 sch. v. en 1 a., vroeger in Breslau, UB; hs. aant. ‘Sebastian Vogel. Anno 1686).

 

35. - 1667 Keulen Petrus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

1aGegraveerd titelblad als 1670. //
1b□ //
1aDasypodivs (sic) Catholicvs, // Id est, // Dictionarivm // Latino-Grae co-Ger-// manicvm, Nec Non Germanico-// Latinum, miro labore & industriâ correctum, // castigatum & auctum. // CVI // Adiecta Svnt Epitheta Et Syl- // labarum omnium Quantitates,... (als 1670) Editio
Quarta ,,, Coloniae Agrippinae... Petri Metternich... Anno M. DC. LXVII. //
2bApprobatio. (ged. Keulen 1653) //
3aReverendis Admodvm Nobilibvs//... Montani... (opdracht v.d. drukker Metternich als 1670) //
3bTypographvs Ad Stvdiosvm // Lectorem. // (als 1670) //
4aPedes Metrici... (als 1653) //
4bBrevis // Ortographia // Aldimanvtii. //
5ar. 8, onderaan De Recta syllabarvm // Divisione. //
5bOrthographia (kopwoord), (voortzetting van 4 b en 5 a).
5br. 14 Numeri Romani en daarnaast Praenomina Romanorum; r. 13 van onder Litterarvm compendia.
6b□ //
7aDictionarivm // Latino-Graeco-Ger= // Manicvm // Syllabarum Quantitates His Notulis // -longa, ◡ brevi, illustratie communi, & Epitheta // demonstrans. //
Tweede deel.
1aDasypodii Catholici // Appendix. //
Derde deel.
1aDictionarivm // Germanico-Latinvm, // Cuius // Incipientia ab A. // Laatste blad, slot. Christo Domino Svmmo Immortali Deo // Laus Honor Et Gloria // Virginique Matri Mariae. // Amen. //
8o, 150 × 176; 1e deel 6 + A - Kk8 Ll1; 2e deel A - K8; 3e deel A - T8 V2 samen 505 bll., 2 kol., rom. got., rekl.
Freiburg UB (D 321, mod. kart. band met 1 sch. v. en a.); - Paris (BN X 9062); - Münster i.W., (UB Cb 5506 bk).

 

36. - 1670 Keulen Petrus Metternich Sr Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

Voortitel op gravure: Dasypodivs // Catholicvs // Sive // Dictionarium // Latino-Graeco-Germanicum & // Germanico-Latinum. // Coloniae Agrippinae // Apud // Petrvm Metternich. // Cum gratia et priuilegio S. Caesareae Maiestatis. //
1aDasypodivs Catholicvs, // Id est, // Dictionarivm // Latino-Graeco-Ger- // manicvm, Nec Non Germanico-// Latinum, miro labore & industriâ correctum, // castigatum & auctum. // CVI // Adiecta Svnt Epitheta Et Syl- // labarum omnium Quantitates, exceptis ijs, quae Positio- // ne, Diphtongo ex natura longae, & quae in o terminatae
Communes sunt, prout Smetij Persodia hoc // ipsum accuratè demonstrat. // Brevis Item Aldi Manutii Or- // thographia continens quasdam, in quibus erratur ple- // rumque Dictiones: simul ac rectam Syllabarum Divisionem, Nu- // merum Romanorum cum Cyfris collatum, & Romanorum // Praenomina compendiosè complectens. // Quae omnia ac singula Ordine Alphabetico sub litera sua initiali lector perfacilè reperiet. // Omnibvs Stvdiosis, Poeticesqve // amantibus perquam utilis. // Editio Quarta. // Varijs Exemplis, Adagijs & Proverbijs aucta. // Cum Gratia & Privilegio S. Caesar. Maiestatis. // Coloniae Agrippinae, // Operâ & studio, typis & expensis Petri Metternich // Senioris, propè Augustinianos. // Anno M. DC. LXX. //
1bApprobatio (gedateerd Keulen 1653 en geteekend Arnoldus Meshovius Lippiensis, S. Theolog. Doctor. Pastor S. Petri.)
2aReverendis Admodvm Nobilibvs //... Montani, // Lavrentiani, // Tri-Coronati// D.D. Regentibvs Gym-// nasiarchis, Eorumqve Pro-// fessoribus, ac Liberalium Artium Studiosis. // Donat, dicat Consecratque. // Petrus Metternich Senior. // A. LL. C. // Civis, Typogr. & Bibliop. Coloniensis. //
2bTypographvs ad Stvdiosvm // Lectorem. //
3aPedes Metrici... //
3bBrevis // Ortographia // Aldimanvtii //
4aonderaan De Recta Syllabarvm // Divisione. //
4bNumeri Romani en Praenomina Romanorum en Litterarum compendia.
5aDictionarivm // Latino-Graeco-Ger- // manicvm. //
Tweede deel.
1aDasypodii Catholici // Appendix. //
Derde deel.
1aDictionarivm // Germanico-Latinum. //
8o, 104 × 173; 1e deel 5 + A - Kk8 Ll2; 2e deel A - K8; 3e deel A-X8, samen 519 bll., 2 kol. recl., got. rom.
Berlijn, SB (Wb 954, mod. band).

 

37. - 1676 Keulen We Petrus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

 

1aDasypodivs Catholicvs,// Id est, Dictionarivm// Latino-Graeco-Ger-// manicum nec non Germanico- // Latinum, miro labore & industria corre- // ctum, castigatum & auctum. // Cui // Adjecta sunt Epitheta Et Syllabarum // omnium Quantitates, exceptis iis, quae Positione,
Diphtongo // ex natura longae, & quae in o terminatae Communes // sunt, prout Smetii Prosodia hoc ipsum // accuratè demonstrat. // Brevis Item Aldi Manvtii Orthographia Conti-// nens quasdam, in quibus erratur plerumque, Dictiones: simul ac // rectum Syllabarum Divisionem, Numerum Romanum // cum Cyfris collatum, & Romanorum Praeno- // mina compendiosè complectens. // Quae omnia ac singula Ordine Alphabetico sub littera sua // initiali lector perfacilè reperiet. // Omnibus Studiosis, Poeticesque// amantibus perquam utilis. // Editio Qvinta. // Variis Exemplis, Adagiis & Proverbiis aucta. // Cum Gratia & Privilegio S. Caesar. Majestatis. // Coloniae Agrippinae. // Apud viduam Petri Metternich, propè // Augustinianos. // Anno M. DC. LXXVI. //
1bApprobatio. // gedateerd Coloniae Agrippina, Anno 1653 en geteekend Arnoldus Messhovius Lippiensis S.S. Theolog. Doctor Pastor S. Petri. //
2aTypographvs Ad Lectorem // daaronder De Recta Syllabarum Divisione //
2bNumeri Romani // cum cyfris collati en Praenomina Romanorum. // daaronder Litterarvm compendia.
3aDictionarium // Latino-Graeco- // Germanicum // Syllabarvm Qvantitates, // his notulis - longâ, ◡ brevi, illustratie communi, & Epi- // theta demonstrans. // (volgt het wdb.) Einde 276b. //
277aDasypodii Catholici // Appendix. //
334bFinis Appendicis //
Tweede deel.
1aDictionarivm // Germanico-Latinvm. // Einde 162b.
8o, 101 × 175; 1e deel 2 + A - Ll8 Mm2 + (Appendix) A - G8 H2; 2e deel A - V8 X1 V21, samen 496 bll., 2 kol. recl. rom.-got. en got.-rom.
Münster i.W. UB (Cb 5006c, perk. band met 1 sch. a.).

 

38. - 1682 Keulen Arnoldus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

Als 1676 met volgende afwijkingen:
1aGermani- // cum,... Germanico-Latinum, //... indistriâ correctum, castigatum //... hoc ipsum // demonstrat. //... Ortho- // graphia,... Dictio - // nes... Praenomina //... Lector... perquàm... // Editio Sexta. //... aucta. // (vignet) // Coloniae Agrippinae, // Apud Arnol-
dvm Metternich, // propè Augustinianos // Anno M. DC. LXXXII. // Cum Gratia & Privilegio S. Caesareae Majestatis. //
1b□... 3a... longa. //
8o, 104 × 179; zelfde signaturen behalve tweede deel A - X8 X1 V21, samen 504 bll.; 2 kol. recl., rom.-got. en got.-rom.
Münster. i.W. (Cd 5506d, perk. band met 1 sch. v. en a., ex. uit het Paulinerklooster); - Bonn, UB.

 

39. - 1692 Keulen Arnoldus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

Als 1682 met volgende afwijkingen:
1a... plerumque, //... Numerum //... (vignet anders)... // Anno M. DC. LXXXXII. //
1bApprobatio als in 1676; laatste vel onvolledig, tot X5, dat verkeerd gesign. is X iij.
8o, 96 × 168 (rand sterk afgesneden).
Münster i.W. (UB, C b 5506e, led. band met 1 sch. v.; ex. uit de Fürstenbergsche bibl. te Stammheim’)

 

40 - 1694 Keulen Arnoldus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

Als 1692 met volgende afwijkingen:
1a... Diph= // tongo... hoc ipsum demonstrat. //... Praeno- //... // Editio Septima // - (zelfde, maar anders geteekend vignet)... // Anno M. DC. XCIV. // ...
2aCopia Privilegii Caesarei gedat. 1693 en get. Leopoldus en Franciscus Winandus de Bertram.
3aJuventuti Catholicae
4aTypographus Ad Lectorem enz.
5aDictionarium // Latino- Graeco- // Germanicvm etc.
8o, 98 × 178, sign. 4 + A - Ll8 Mm2 + A - G8 H2 + A - V8 X8, samen 504 bll. (de 4 laatste bll. verkeerd gesign.)
Luik, UB (4500 A, defect, bl. 3 en 4 ontbr.); - Bonn, UB; - Münster i.W. (UB, C b 5506 f., perk. band. met 1 sch. v. en 1 a., ex. Weddinge, Rechtsanwalt und Notar te Rheine).

41. - 1709 Keulen Arnoldus Metternich Lat.-Grieksch-Hgd. & Hgd.-Lat.

Als 1694 met volg. afwijkingen:
1a... Orthographia, Con // tinens... simula //... cum //... compen-// diosè complectens. //... // Editio Octava, //... (zonder vignet, dat vervangen is door sterretjes)... // Anno M. DCC. IX. //...
8o, 103 × 174.
Münster i.W., UB (C b 5506g, lederen stempelband, met midden op het voorplat een Justitia met zwaard en weegschaal; ex. uit de Fürstenbergsche Bibl. te Stammheim).

C. - Dasypodius-Schorus

1. - 1542 Antwerpen Guilielmus Montanus Lat.-Ndl. & (Ndl.-Lat.)

1aDictionarivm // Latinogermanicvm Et // vice versa Germanicolatinum, ex opti // mis Latinae linguae scriptoribus // concinnatum. // Accesservnt Nomina Locorvm Et Am - //nium in Germania, & alia quaedam, vt sequente pagina // indicatur. // Authore Petro Dasypodio. // Recognitvm Et Locvpletatvm Per // Authorem, generibus nominum, verborumque Praeteritis & //Supinis adiectis. // (Drukkersmerk) // Vaeneunt Antuerpiae sub insigni Rubri Castri.// Cautum est Caesario priuilegio, ne quis intra qua- // driennium hoc Dictionarium, aut aliud simile im // primat, aut alibi impressum, intra fines imperij // huius nostrae Caesariae Curiae diuendat. //
1bTitvli Nomenclatvrae // Rervm. // r. 34 Lexicon Germanicolatinum folio A, in quo nobis vernaculae voces latine // exponuntur, ibi obseruandum bone Lector, vt in compositis ad partem princi // palem, non ad adhaerenten praepositionem spectes. Exempli gratia // Af Breken // & op Steken non in serie literae A, sed // hoc in B, illud in S, inuenies. Huius // vel me tacente, admonebunt // maiusculae singulo- // rum ordinum // literae. //
2aIoannes Lvdovicvs // Viues de tradendis disciplinis libro tertio. //
2bAntonivs Schorvs Hoch- // stratanvs Pveris // Stvdiosis S. // (3a in fine) Valete, Antuerpiae tertio No- // narum Nouembris. //
3bStvdiosis Literarvm Adole- // scentibus per Germaniam, Iacobus Bedrotus S.D. //
4aPetrvs Dasypodivs // AEqvo Lectori Salvtem. // (4b, r. 19) Vale Argentorati Octauo Kalend. Martias, Anno M.D.XXXVII. // Hieronder
in twee kolommen, links 6, rechts 7 verzen, waarboven resp. de titels: Ioannes Sapidus Iuuen- // tuti Germanicae en Ad pubem Germanicam // Petrus Dasypodius. //
5aDictionarivm Latino // germanicum in vsum & gratiam Germanicae // pubis, summa diligentia Concinnatum. //
Volgt het wdb. op 2 kol.
179bIohannis Hospiniani // Steinani adolescentis in Petri Dasypo- // du Dictionarium carmen. //
180bDrukkersmerk, waaronder: Antverpiae Typis Gvilielmi // Montani, Anno M.D.XLII. Tertio // Nonas Novembris. //
148 × 200; 4 + A-Z4, a-x4, 180 bll., rekl., rom., 2 kol. van af 5a.
Utrecht, UB (X, 4o, 83; in perk. omslag met 5 oude sch. vóór, waarvan het eerste een stuk beschreven perkament ao 1543; er werd één sch. uitgescheurd, terwijl de band door een nieuw schutblad werd verstevigd); - Gent, UB,... (defect, titelblad ontbreekt; fol. 2a is hersteld en draagt een ex-libris met kenspreuk Stella Duce // De Forti Dulcedo; in den tekst zijn vele kapitalen gerubriceerd en komen groene en roode rubrikeeringsteekens voor; in leeren band met 2 sch, vóór en achter), zie Bibliotheca Belgica, 2e série, V, D 199. - Keulen, SB (WA IV 172; mod. band met 2sch. v. en 1 a.; op 2e sch. vóór verso de volg. aant. F. Adamus Sasbout vosmeer ordinis Sanctae Crúcis omnia vanitas Anno 1613 meūm meritūm miseratio Domini; daaronder met potlood met verwijzing naar Adamus s. Hartsheim. Bibl. Coloniensis (sein Bibel in dem einen Expl. von Hartsheim der UB Köln. Uber ihn vgl. Theele in der Degering Festschrift 1926); op titelblad met de hand F. Adamus Sasbout // vosmer sacri ac canonici salificae crucis Religiosus Anno 1613).

 

2. - 1546 Antwerpen Aegidius Diesthemius Lat.-Ndl.

1aDictionarium // Latinogermanicum, // Ex Optimis Latinae // Lingvae Scriptorib. // Concinnatvm. // Accesserunt nomina Locorum & Amnium. // & alia quaedam, vt sequens pagina indicat. // Petro Dasypodio // Autore. // Recognitum & locupletatum per Auto- / rem, generib. nominum, verborumque // praeteritis & supinis adiectis. Petrvs Dasypodivs // ad pubem. // Huc huc, enz.
1bTitvli Nomenclatvrae // Rerum. //
2aIoan. Lvdovicvs Vives // de tradendis disciplinis // libro tertio. // r. 21 I. Sapidvs // Iuuentuti. //
2bStvdiosis Literarvm Adole- // scentibus, Iacobus Bedrotus. S.D. //
3aPetrvs Dasypodius Aeqvo // Lectori, S. // gedat. Argentorati. vin Kal. Mart. An. M.D.XXXVII. //
4bIoannis Hospiniani // Steinani adolescentis in Petri Dasypo- // dii Dictionarium carmen. //
5aDictionarivm Latinoger- // manicum in vsum & gratiam Germanicae pubis, // summa diligentia concinnatum. //
162bFINIS. //
163aVrbivm, Regionvm, Mon // tium, ac Populorum in Germania, nec non // alijs quibusdam locis, nomina. //
176bFINIS. // Antver. Impress. // Typ. Aeg. Diesthemij. An. 1546. //
150 × 192; 4 + A-X8 Y4, (van O1 is een stuk afgescheurd), 176 bll. 2 kol., rom., rekl.
Leiden, MNL, (1497 C 36, saamgebonden met druk van 1556, ex. Van den Broeck te Hamme, vroeger in 't bezit van de ongeschoeide Carmelieten te Brugge); - Antwerpen, PM, A 2973; - Den Haag, KB (298 D 21, mod. band met 7 sch. v. en a.).
N.B. - Het Haagsche exemplaar wijkt van de twee andere exemplaren af op de volgende plaatsen:
1a... locupletatum per Auto // rem...
5aDictionarium Latinoger // manicum... (aan het slot)... Antverp. Impress. //...
Bovendien bestaat het laatste vel uit 8 bladen, waarvan het laatste blad □ en gesigneerd Y, zoodat dit exemplaar niet 176, maar 180 bll. telt. Er zijn dus uit het jaar 1546 twee drukken van de pers van Aeg. Diesthemius gekomen.

 

3. - 1556 Antwerpen Ioannes Gymnicus Ndl.-Lat.

1aDictionarivm // Germanicolatinum, // priori Latinogermanico vice // versa respondens, in vsum // & gratiam literariae pu-// bis concinnatum, // Petro Dasypodio // Autore. // Cum nominibus Locorum, Amnium, // ac aliis nonnullis, quae omnia se- // quens pagina docebit. // Antverpiae // Apud Ioannem Gymnicum. // Cum Gratia & Priuilegio.// M.D.LVI. // Mense Iun. //
1bTitvli Eorvm, Qvae In // Fine Libri Svnt://
2aDen Goetwilligen // Lesere. S. //
3aDictionarium Germanicolatinum.
155a2e kolom onderaan FINIS. //
155bVrbivm, Regionvm, Mon // tium, ac Populorum in Germania, // nec non aliis quibusdam locis, // nomina.
166bonderaan FINIS. //

150 × 192; 2 + A-V8 X4, 166 bll., 2 kol., rom., rekl.
Leiden, MNL, 149 7C 36 (perk. band, samen met Lat. Ndl. druk van 1546).

 

4. - 1557 Antwerpen Ioannes Gymnicus Lat.-Ndl.

Dictionarium // Latinoger-// manicvm, Ex Opti- // mis Latinae Lingvae // Scriptoribvs Concinnatvm. // Accesserunt nomina Locorum & Amnium, & alia // quaedam, vt sequente pagina indicatur. // Autore Petro Dasypodio. // Recognitum & locupletatum per Autorem, gene- // ribus nominum, verborumque prae- // teritis & supinis adiectis. // P. Dasypodivs Pvbi // Literariae. // Huc huc, etc. // Autuerpiae apud Ioannem Gymnicum. //
1bTitvli Nomencla- // tvrae Rervm. //
2aIoannis Hospiniani Stei- // nani adolescentis in Pe- // tri Dasypodij Dictionarium // Carmen. //
2bStudiosis Literarvm // Adolescentibus Per Ger- // maniam Iacobus Bedrotus, S.D. //
3aPetrus Dasypodius // Aequo Lectori Salvtem. // gedat.. Arg. VIII. Kalen. Mart. // An. M.D.XXXVII. //
3bIoannes Lvdovicvs // Vives etc. en daaronder Ioannes Sapidvs // Ivventvti. //
4aDictionarivm // Latinogermanicum in vsum & gratiam literariae // pubis, summa diligentia concinnatum. //
180bin fine: Antverp. Impress. // Typis Ioannis Gymnici. // Anno 1557. //
134 × 190; 4 niet gesign. bll. + A-Y8, 180 bll., recl., 2 kol., rom.;
Gent, KVA. (38 G. 25, in mod. kart. band met perk. rug.; - Antwerpen, PM. Zie Bibl. Belg, 2e série, V.

 

5. - 1567 Antwerpen Aegidius Diesthemius Lat.-Ndl.-Gr.

1aDictionarium // Triglotton, // ex optimis Latinae linguae scriptori- // bus concinnatum, Autore // Petro Dasypodio. // Accesserunt nomina Locorum & Amnium, & alia // quaedam, vt sequente pagina indicatur. // Recognitum & locupletatum per Autorem, gene- // ribus nominum, verborumque praeteritis // & supinis adiectis. // P. Dasypodivs Pvbi // Literariae. // Huc, Huc, etc. // Antverpiae. // Apud Ioannem Gymnicum, // Anno Domini, 1567. //
1bTitvli Nomencla- // tvrae Rervm. //
2aIoannis Hospiniani // Steinani, enz. //
2bStvdiosis Literarvm // Adolescentibvs Per Ger- // maniam Iacobus Bedrotus, S.D. //
3aPetrvs Dasypodivs // Aeqvo Lectori Salvtem. // gedat. Straatsburg 1565).
4bIoannes Lvdovicvs // Vives De Tradendis Disci- // plinis, Libro tertio. // daaronder Ioannes Sapidvs // Ivventvti. //
5aDictionarivm // Latino germanicum in vsum & gratiam literariae // pubis, summa diligentia concinnatum. // 180b onderaan Antverp. Impress. // Typis Ioannis Gymnici. // Anno 1567. //
135 × 192, 4 niet gesign. bll. + A-Y8, 180 bll., recl., 2 kol., rom. letter.
Behalve de liminaria die gedeeltelijk opnieuw of met andere letter gezet werden, is deze uitgave typographisch een herdruk van Gymnicus 1557. Opmerkelijk is dat ook in het voorbericht van Dasypodius de oude benaming Dictionarium Latinogermanicum veranderd werd in Diction. Triglotton. Zie Bibl. Belgica, 2e série, t.V en Cat. Serrure I, 459.
Antwerpen, PM (A 2979, in ouden band met den Thesaurus verborum linguae Ciceronianus van A. Schorus, uitg. Iosias Rihelius, Straatsburg 1570); Hannover, SB (zie nr 8).

 

6. - 1569 Antwerpen Antonius Tilenius Ndl.-Lat-

1aDictionarivm // Germanico- // Latinvm, Priori// Latinogermanico Vice // versa respondens, in vsum // & gratiam literariae pubis // concinnatum, // Petro Dasypodio(1) // Avctore. // Cum nominibus Locorum, Amnium, ac alijs nonnullis, quae // omnia sequens pagina docebit. // (Vignet) Antverpiae, // Apud Antonium Tilenium, sub Strutione. // An. M.C.LXIX. //
1bTitvli Eorvm Qvae In // Fine Libri // svnt.(2) //
2aDen Goetwilligen // Lesere. S. //
3aDictionarivm Ger- // manicolatinvm. // (Eindigt Hh3, 2e kolom recto onderaan. Volgt het Voc. Rerum zelfde blad verso:) Vrbivm, Regionvm, Mon- // tium, ac Populorum in Germania, nec // non alijs quibusdam locis, no- // mina. // 134b, laatste regel FINIS. //

160 × 200; sign. A-Z4 Aa-Kk4, 132 bll., recl., 2 kol., Ndl. tekst met cursieve, Latijnsche met romeinsche letter.
Gent, UB (H764, los, zonder omslag). - Hannover, SB (IV, 9 K 3108, 4o; zie beneden bij druk 1573).

 

7. - 1569 Antwerpen We Ioannes Latius Ndl.-Lat.

1aDictionarivm // Germanico- // Latinum, Priori // Latinogermanico Vice // versa respondens, in vsum // & gratiam literariae pubis // concinnatum, // Petro Dasypodio // Auctore. // Cum nominibus Locorum, Amnium, ac alijs nonnullis, quae // omnia sequens pagina docebit. // (Drukkersmerk) // Antverpiae, // Apud Viduam Ioannis Lati[...] sub Inter- // signio Agricolae. // An. M.C.LXIX. //
1bTitvli Eorvm Qvae in // Fine Libri // Svnt. //
2aDen Goetwilligen // Lesere S.
3aDictionarivm Ger- // manicolatinum. //
sign. A-Z4 Aa-Kk4, letter als bij Tilenius.
Keulen, SB (SB IIa, 273b, geb. met 1 sch. v. en a.; op titelblad naast Germanico in margine met de hand NB (?) in lingua inferioris Germaniae. Is wel = Tilenius 1569 met ander titelblad.

8. - 1573 Antwerpen A. Tilenius Lat.-Ndl.

Als nr. 6 met volgende afwijkingen:
... Latino-Germanico... // Antverpiae, Apud Antonium Tilenium, sub Struthione. // Anno D.LXXIII. // Typis Aegid. Radaei. //...
2aDen goetwillighen Leser // Saluyt. //...
3a... locis. No- // mina. //
190 × 136; herdruk van 1569 (no 6), met spellingveranderingen.
Hannover, SB (IV 9 K 3108, 4o, in perk. band met het Dictionarium Triglotton, Antwerpen, J. Gymnicus 1567, zie hierboven nr. 5.)

D. - De overige werken van A. Schorus(1)

I. De ratione discendae docendaeque linguae latinae et graecae(2).

1) Straatsburg, (W. Rihelius), 1549, Bibl. Belg. 2e serie; nog een ex. te Berlijn SB, Wp 7178. - 2) Breslau, Andreas Wingler, 1552, Bibl. Belg. (herdruk van de eerste 71 ff. van 1). - 3) Straatsburg, Erven W. Rihelius, 1557, Bibl. Belg., ib. - 4) Straatsburg, 1561, bij Paquot, Mémoires, IV, blz. 128. - 5) Straatsburg, J. Rihelius, 1563, Bibl. Belg. - 6) Straatsburg, J. Rihelius, 1571, Bibl. Belg. (herdruk van 5). - 7) Lausanne, 1572, alléén de inleiding samen met Dialogus 1 (zie aldaar), Bibl. Belg. - 8) Straatsburg, J. Rihelius, 1575, Bibl. Belg. - 9) Straatsburg, J. Rihelius, 1596, Bibl. Belg.; nog een ex. te Berlijn, SB. - 10) Straatsburg, Christophorus ab Heyden, 1623, Bibl. Belg. - 11) Leeuwarden, Hero Nauta, 1695, Bibl. Belg. - 12) Tubingen, J.G. Cotta, 1710 (Liber aureus de..)(3), Bibl. Belg. (het Grieksche gedeelte is weggelaten). - 13) Ibidem, 1711, Bibl. Belg. (bevat het Grieksche gedeelte); nog een ex. te Straatsburg, BNU, C 115921. - 14) Stuttgart, C.F. Cotta, 1780, Bibl. Belg. (het Grieksche gedeelte). - 15) Ibidem, 1781, Bibl. Belg. ib..

II. Phrases linguae latinae ratioque observandorum eorum in authoribus legendis.

1) Bazel, J. Herwagen 1550, Bibl. Belg.; nog een ex. te Luik, UB, 612 A en te Berlijn, SB, Wa 426. - 2) Bazel, J. Herwagen en B. Brandt, 1557, Bibl. Belg.; herdruk van 1. - 3) Keulen, Petrus Horst, 1557, Bibl. Belg., nog een ex. te Luik, UB, 12809 A; herdruk van 1. - 4) Keulen, P. Horst, 1567, Bibl. Belg. ib.; herdruk van 3. - 5) Keulen, P. Horst, 1573, Bibl. Belg. - 6) Lyon, J. Quadratus, 1574, Bibl. Belg. naar F. Buisson Répertoire

des ouvrages pédagogiques du XVIe siècle, p. 595. - 7) Lyon, A. de Harsy, 1574, Bibl. Belg.; een ex. te Parijs, BN. en te Luik, UB, 13057 A. - 8) Keulen, P. Horst, 1577, Bibl. Belg. - 9) Keulen, P. Horst, 1578, Bibl. Belg. - 10) Keulen, P. Horst, 1584, Bibl. Belg. - 11) Keulen, P. Horst, 1589, Bibl. Belg.; nog een ex. te Luik, UB en te Berlijn, SB, Wa 432/5. - 12) Leipzig, Abraham Lamberg, 1592, Bibl. Belg. - 13) Keulen, 1584, naar Draudius, p. 1075. - 14) Keulen, Goswin Cholin, 1595, Bibl. Belg. - 15) Keulen, A. Lamberg, 1597, Bibl. Belg. - 16) Keulen, Goswin Cholin, 1604, Bibl. Belg. - 17) Turnoni, 1605, Bibl. Belg.; naar F. Buisson, loc. cit., p. 595. - 18) Turnom, 1607, Bibl. Belg., naar F. Buisson, p. 595. - 19) Frankfort, Zach. Palthenius en Darmstadt, Balth. Villicus, 1608-1609, Bibl. Belg. (onder den titel Phraseologia Linguae Latmae). - 20) Rijssel (Lille), Pierre de Rache, 1614, Bibl. Belg. - 21) Keulen, 1619, naar J.H. Andreae, Spic. 1, blz. 5. - 22) Gouda, L. Kloppenborch, 1701; vermeld in Bibl. Belg., naar Verwey, Thesaurus Cultis Latinitatis; een ex. te Straatsburg, BNU. - 23) Amsterdam, R. en G. Wetstenius, 1713 (3e druk van een werk van R. Ketelius, De elegantiore latinitate comparanda scriptores selecti). Bibl. Belg. - 24) Tubingen, J.G. Cotta, 1713, Bibl. Belg. - 25) Ibidem, 1717, Bibl. Belg. - 26) Ibidem, gebr. Cotta, 1728, Bibl. Belg.; nog een ex. te Berlijn, SB Wa 433. - 27) Ibidem, J.G. Cotta, 1752, Bibl. Belg.; met praefatio van Pfister. - 28) Tubingen, J.G. Cotta, 1770, Bibl. Belg.

III. Thesaurus verborum linguae latinae Ciceronianus. Cum praefatione Joannes Sturmii.

1) Apparatus verborum linguae latinae Ciceronianus, Straatsburg, 1551; Rott en Roersch (naar J. Bolte, in Allg. Deutsche Biographie)(1).

2) Thesaurus etc., Straatsburg (Erven W. Rihelius), 1557 (met voorbericht van J. Sturm). 3) Straatsburg, Josias Rihelius, 1570, Bibl. Belg.; het ex. te Antwerpen, PM, A 2979 is gebonden met het woordenboek 1567 v. Gymnicus; nog een ex. te Berlijn, SB, Wp 3244; herdruk van 2. 4) Straatsburg, J. Rihelius, 1580, Bibl. Belg.; nog een ex. te Berlijn, SB, Wp 3246. - 5) Straatsburg, J. Rihelius, 1586, Bibl. Belg. 6) Straatsburg,

J. Rihelius, 1597, Bibl. Belg.; nog een ex. te Berlijn, SB, Wp 3248 b (bevat de Duitsche vertaling van de voornaamste woorden). - 7) Straatsburg, bij J. Rihelius door Andreas Rietsch, 1608, Bibl. Belg. - 8) Straatsburg, Erven J. Rihelius, 1618, Bibl. Belg.

IV. Dialogus de ratione populariter tractandarum quaestionum(1).

1) Lausanne, Jean Le Preux (van Bern), 1572, Bibl. Belg. (uitgegeven, naar een kopie van het hs., door Blasius Marcuardus). - 2) Amberg, drukkerij van het gymnasium(?), 1599, Bibl. Belg. (met een eerste stuk De interpretatione ecclesiastica van Georgius Sohnius), Bibl. Belg. - 3) Heidelberg, 1600; naar Draudius, blz. 127.

V. Eusebia sive Religio.

Uitgegeven, met de Duitsche vertaling, door Rott, naar het Weensche handschrift Codex 8983, aan het slot van zijn aangehaalde studie. Voor de beschrijving van het hs. zie Bibl. Belg. 2e Serie, S. 295.

VI. Onuitgegeven werken:

1)Liber de arte jungendae orationis.
2)Liber particularum (of: De particulis).
3)De differentiis.
4)De Lingua latina.

 

Deze werken worden vermeld in de ‘Phrases’ (ed. 1550); zie den tekst in Bibl. Belg. 2e Serie, S 308. De Bibl. Belg. meent, dat 4 hetzelfde werk is als de ‘Thesaurus’.

E. - Index op de lijst van drukken

A. Dasypodius.

1 - Straatsburg.

Rihelius, Wendelinus 1535, 1536, 1537, 1539, 1540, 1541, 1543, 1544, 1547, 1548, 1554 (s.d., nr 23).

Rihelius, Josias 1559, 1562, 1563.

Rihelius, Theodosius 1564, 1565, 1569, 1570, 1592, 1596, (s.d. nr. 24, nr. 25, 26, 27).

Van der Heyden, Christophorus (s.d. nr. 29),

Van der Heyden, Erven Christophorus en Carl Dietzel (s.d. nr. 30).

- 1626.

2. - Nederland.

Amsterdam.

Petri, Theodoricus (s.d. nr. 28).

3. - Bohemen.

Olmutz, Gunther Joannes 1560, 1562.

B. Dasypodius Catholicus.

1. Duitschland.

Keulen.

Metternich, Petrus 1634, 1660, 1667.

Metternich, Petrus Sr. 1670.

Metternich, Petrus, We 1676.

Metternich, Arnoldus 1682, 1692, 1694, 1709.

Frankfort.

Schönwetter, Johannes G. en Kempfer, Matthaeus 1653.

2. - Dantzig.

Hünefeld, Andreas 1642.

C. Dasypodius-Schorus.

1. - België.

Antwerpen.

Montanus, Guilelmus 1542.

Diesthemius, Aegidius 1546, 1567.

Gymnicus, Johannes 1556, 1557.

Tilenius, Antonius 1569, 1573.

Latius, Johannes, We 1569.

D. Overige werken van Schorus

I. - De Ratione.

 

1. - Straatsburg.

Rihelius, Wendelinus 1549, De Erven 1557, 1561?

Rihelius, Josias 1563, 1571, 1575, 1596.

Van der Heyden, Christophorus 1623.

 

2. - Duitschland.

Breslau.

Wingler, Andreas 1552.

Tubingen.

Cotta, J.G. 1710, 1711.

Stuttgart.

Cotta, C.F. 1780, 1781.

 

3. - Nederland.

Leeuwarden.

Nauta, Hero 1695.

4. - Zwitserland.

Lausanne.

Le Preux, Jean 1572.

 

II. - Phrases.

 

1. - Zwitserlbnd.

Bazel.

Herwagen, J. 1550.

Herwagen, J. en Brandt, B. 1557.

 

2. - Duitschland.

Keulen.

Horst, Petrus 1557, 1567, 1573, 1577, 1578, 1584, 1589, 1594?

Goswin, Cholin 1595, 1604.

Lamberg, Abraham 1597.

(onbekend), 1584, 1619.

Leipzig.

Lamberg, Abraham 1592.

Frankfort.

Palhenius, Zacharias 1608-9.

Darmstadt.

Villicus, Balthasar z. Frankfort 1608-1609.

Tubingen.

Cotta, J.G. 1713, 1717, 1728, 1752, 1770.

 

3. - Italie.

Turijn.

1605, 1607.

4. - Frankrijk.

Lyon.

Quadratus, J. 1574.

de Harsy, A. 1574.

Lille.

de la Rache, Pierre 1614.

 

5. - Nederland.

Gouda.

Kloppenborch, L. 1701.

Amsterdam.

Wetstenius, R. en G. 1713.

 

III. - Thesaurus.

 

1. - Straatsburg.

(Rihelius, W.) 1551.

Rihelius, W. Erven 1557.

Rihelius, Josias 1570, 1580, 1586, 1597, 1608.

Rihelius, Erven J. 1618.

 

IV. - Dialogus.

 

Lausanne.

Le Preux, Jean 1572 (z. De Ratione).

 

2. - Duitschland.

Amberg.

(onbekend) 1599.

Heidelberg.

(onbekend) 1600.

 

V. - Eusebia

 

Zie blz. 704.

IV. - 1. Documenten

De publicatie van de hierna volgende documenten heeft een dubbel doel. Vooreerst dienen zij als bewijsstukken voor onze uiteenzetting, doch tevens hebben wij hier een reeks van oorspronkelijke, weinig of niet bekende, teksten willen verzamelen als materiaal voor de geschiedenis van lexicographie en humanisme.

Van de woordenboeken van Dasypodius en Schorus, en ook van den Dasypodius Catholicus hebben wij alle in de verschillende drukken verschenen stukken opgenomen, die buiten het eigenlijke woordenboek vallen (opdrachten, inleidingen, privilegies e.d.). Aan elke groep gaat een overzichtelijke vergelijkende tabel vooraf met opgave van de stukken en de orde, waarin zij in de drukken voorkomen. Wat Schorus betreft, zijn wij verder gegaan en hebben wij ook alle personalia verzameld, die ons in den loop van onze opzoekingen onder de oogen kwamen. Wij vertrouwen, dat zij welkom zullen zijn aan hen, die belang stellen in het leven en het werk van dezen vooraanstaanden man, die beide blijkbaar geheel in dienst hebben gestaan van het ‘humanisme’, het nieuwe ideaal van zijn tijd.

Bij de transcriptie werden de v, u, i, ij, u, ae, e met ̢ onderaan, weergegeven door u, v, j, ii, v, ae, ae waar zij gewoonlijk aldus worden geschreven; de afkorting qɮ en q; is opgelost als que; het accent op de q werd weggelaten.

Het kruis (×) in de tabel beteekent, dat het stuk is opgenomen, het streepje ( ), dat zulks niet het geval is.

A. Dasypodius
vergelijkende tabel van de documenten

A B C D E F G H I K L M N O P Q
A. - GEDATEERDE DRUKKEN
1535 1 2 3 4 5 6 - - - - - - - - - 6 jaar
1536 6 3 4 2 5 - 1 × 7 - × - - - - 5 jaar
1537 6 4 5 2 3 - 1 × 7 - × × - - - 4 jaar
1539 6 4 5 2 3 - - × 7 - × - - - -  
1540 6 3 4 2 5 - 1 × 7 - × - - - - 7 jaar
1541 6 3 4 2 5 - 1 × 7 - × - - - - 7 jaar
1543 6 3 4 2 5 - 1 × 7 - × - - - - 7 jaar
1544 6 3 4 2 5 - 1 × 7 - × - - - - 7 jaar
1547 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × - - - - - 7 jaar
1548 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 7 jaar
1554 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 7 jaar
1559 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 8 jaar
1560 (nr. 13) - - - - - - - - - - - - - (1)
1562 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 8 jaar
1563  
1564 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 8 jaar
1565  
1569 6 3 4 2 5 - 1 × 7 × × - - - - 10 jaar
1570 (onbekend)
1592 - - - - - - - - - - - - 1 - - { geen termijn vermeld
1596 - - - - - - - - - - - - 1 - - { geen termijn vermeld
1626  
B. ONGEDATEERDE DRUKKEN.
(23) 6 3 4 2 5 - - - - - 1 - - - - Vóór 1562
(24) 6 3 4 2 5 - 1 - 7 × - - - - - { Na 1564; 6, 7, 5 in fine.
(25) 5 2 3 1 4 - - -(2) 6 -(2) - - - - - { Ws. 1577; 5, 6, 7 in fine.
(26) 5 2 3 1 4 - - -(2) 6 -(2) - - - - - Vóór 1596; idem.
(27) 6 3 4 2 5 - - - 7 - - - - 1 - { Vóór 1596; 4, 5, 6 in fine.
(28) 5 2 - 3 4 - - - 6 - - - - - 1 4, 5, 6 in fine(3)
(29) 6 4 1 3 5 - - - 7 - - - - 2 - 1616-1630 5, 6, 7 vooraan
(30) 6 4 1 3 5 - - - 7 - - - - 2 - 1630-1652

A.Dasypodius, Ad Pubem Germanicam.
B.Studiosis Adolescentibus Bedrotus.
C.Aequo Lectori. Dasypodius.
D.De Tradendis Disciplinis. Vives.
E.Juventuti Germanicae. Sapidus
F.Dasypodius Lectori.
G.Tituli Rerum.
H.Nomina Locorum.
I.Hospiniani Carmen.
K.Forensia.
L.Urbium... Hgd.-Lat.
M.Epistola. Dasypodius.
N.Typographus Benevoli Lectori S.P.D.
O.Judicium Wolfii.
P.Studiosae Juventuti.
Q.Privilegie.
R1Domino G. à Rosenberg Thomas Reschelius.
R2C. Hecyrus, Studiosi per Bohemiam.
R3C. Hecyrus, In laudem novae scholae.

Dasypodius
A. (1535)

Ad pubem germanicum Petrus Dasypodius
 
Huc huc qui cupis eruditionem
 
Castis jungere moribus puelle,
 
Et statim bene nosse, quod necesse est,
 
Quid vox significet latina quaeque,
5
En certô explicat hic liber, Proinde
 
Castis jungere moribus puelle
 
Huc huc qui cupis eruditionem.

4. Na liber hoort een punt, die in latere drukken ook voorkomt.

Dasypodius
B. (1535)

Studiosis literarum adolescentibus per Germaniam Iacobus Bedrotus S.D.

Si Julio Polluci certa indubie ratio constitit, ut Dictionarium suum non una epistola, sed denis (in tot enim libros digessit) Commodo Caesari nuncuparet, multo justius ego Lexicon istud dedicare vobis adolescentes optimi, adeoque gratulari possum, quorum scilicet studiis, quod ad voces latinas proprie vernacula exprimendas attinet, pulchre hac opera consultum

est. Patrum memoria in scholis terebantur dictionaria & re & nomine barbara, Quod quidem seculo adeo barbaro, & quo nihil recte ac suo ordine docebatur, factum esse nemo mirabitur. At nunc quum nullum non doctrinae genus suos habeat vindices, & divina quadam απσκαταςάς non disciplinae modo omnes, sed & linguae in suum locum restituantur, mirari mihi subitè Germanis neminem extitisse, qui rei adeo utile amnus admoveret. Quam vero luculenta studiosorum fraude neglectum id hactenus sit, nihil hic attinet referre. Accidisse ego sane idem hac in re existimo, quod usu venire solet ferè, ut dum pessima ita in ordinem redigimus, ut obsolescant, ferius quàm conveniebat, in istorum locum meliora substituamus. utcunque interea sint, qui quibus rationibus in publicum succuri possit, apud se concilia agitent. Verum dum alius alium expectat, frustra expectamus omnes. Atque hoc magis laudandus est Petrus Dasypodius noster, vir & multae lectionis & judicio exacto, atque adeo natus ad pubem literariam recte instituendam, qui cum improbe ab amicis urgeretur, ut non tantum suae scholae, cui magna cum laude praeest, sed & caeteris consuleret, id laboris tandem suscepit, ac susceptum summa fide ac diligentia absolvit. Vestrum itaque erit optimi adolescentes vestram erga bene merentes gratitudinem declarare. Istuc vero fiet, si annis his melioribus, & omni cura liberis, indefesse excolere ingenia pergatis, Ita enim & rationibus vestris optimè consuletis, & erudiditos, ut quotidie in usum vestrum id genus elucubrationes edant, invitabitis. Valete.

Dasypodius
C 1. (1535)

Petrus Dasypodius aequo lectori Salutem.

Cum neutiquam in rem fore nec Typographi, nec emptorum fortassis plerique censerent, si liber hic anonymus exiret in publicum, coactus(1) sum tandem frontis oblivisci fortiter, tibique, quisquis es candide lector, aperire pariter & nomen meum, & rationem, quae ad illum scribendum fortè perpulit imprudentem. Nam alioquin ab omni prorsus ostentatione famaeque studio sic animus suae sibi mediocritatis belle conscius abhoruit hactenus, ut aeque nihil servandum sibi judicaverit, quàm illud λάϑε βιώσας. Quod igitur ad studia literarum attinet quibus juventus, & maximè Germanica protinus ubi prima elementa perceperit exerceri debet, adeo, Christo gratia, per Eruditos omnia sunt repurgata, methodis ad unamquàmque rem discendam non minus feliciter, quàm fideliter conscriptis, ut nihilo planè deterius in omnibus quidem nunc habeamus iis etiam gentibus, quae literas hactenus, & omnem eruditionem satis insolenter sibi solis vindicarunt, praeterquà m

quod lexicon, in quo dictionum proprietas, & significationes multiplices luculenter nostra lingua explicentur nondum, quantum scire datur, quisquam tradidit, quod tamen quantopere inventus cupiat libellus ille rerum tantum paucarum nomenclaturam perstringens haud obscurum facit indicium toties jam excusus, & avidè semper coemptus. Porrò Italis jam olim qui hoc praestarent non defuerunt. M Varro. Sex. Pompeius, Nonius Marcellus. Proxima vero aetate Nicolaus Perrottus, & Ambrosius Calepinus. Habuerunt & Hispani suum Anthonium Nebrissensem. Nec apud Gallos hoc idem desyderari diutius quorundam patitur sedulitas. At in Germania nostra tale quiddam adhuc conatur nemo, sive quod doctis haud res digna videtur, in qua vires suas intendant. Indoctos deterreat pudor, sive quod otiosum esse, nec multum ad studia promovenda, vel famam comparandam plerique facere existiment, Interim vero misera studiosorum turba dum in voculis insolitis, ac paulo remotioris ab usu significationis subinde velut in salebris haesitat manibus terit sordidam quandam Gemmam non è perspicuo latinae linguae mari, sed turbulento Barbariel coeno lectam, cujus rei videlicet indignitas quum quorundam ex praecipue nobis amicis, qui juventuti modis omnibus esse consultum cupiunt, acrius nuper animum percelluisset, a me non leviter sanè contenderunt, ut in ipsorum simul & ommum per Germanias adulescentum gratiam saltem illas dictiones, quae sunt in usu frequentiori scriptoribus latinis quo ad fieri posset patria lingua redderem. Ne sola hac in re Germani simus inferiores amplius ceteris natiombus, cum quibus alioquin, absit invidia dicto, per omnia fermè paria facimus. Ego tametsi justis de causis illam operam, quam rogabant, amicis denegare viderer partim quod ad illud negocium me prorsus imparatum esse non ignorabant, partim etiam quod praeter pauculas, & eas furtivas horas nihil temporis relinqui, probè sciebant, tamen cum finem illi petendi nullum facerent tentavi tandem leviter quid possem in paucis tantum, non justam quidem operam impendens, id enim alia negotia nequaquam permittebant, sed quasi perfunctoriè, subcisivis scilicet horis, & antelucanis. Caeterum illud qualecunque rudimentum ubi quibusdam ostendissem obiter, ita singulis probabatur, ut statim Typographo traderetur excudendum, postea liberum non fuit amplius semel coeptum laborem intermittere. Nec quantum libebat mihi, sed quantum efflagitabat praelum quotidie scribebatur, atque sic demum contigit, quod mox cum rem adgrederer subtimescebam, ut opus prodeat inabsolutum festinante multum Typographo propter nundinas jamjam appetentes, hoc sanè pacto bone lector dum amicis gratificari paerter sententiam, nomen & stultitia mea multis innotescunt. Quare tu qualia cunque sint haec, quae tumultuanter spaciis exclusus iniquis scripsi, boni consule precor, & à vitiligatorum calumniis pro tuo candore librum hunc defende, qui nequaquàm scriptus est ad gloriam venandam, & auram populi sed ad utilitatem Germanicae juventutis, cui, ni fallor, aliquantum commodabit vel tantisper donec hujusmodi nihil opus fuerit, aut ab alio quopiam absolutiora dabuntur. Ordo, quo facilius quaeque invenirentur ubique servatus est Alphabeticus, praeterquam

in derivatis, quae ferè subjecta sunt suis primogeniis. Composita quoque simul cum simplicibus explicantur. In arborum, fruticum, herbarum, lapidum, & quorundam animantium nominibus non licuit ad plenum, quanquam id operae pretium fuisset, omnia praestare, tum quod pleraque Germanicae, cum ipsae res apud nos non extent, minime possunt exprimi, tum quod multa horum à Doctissimus quibusque nondum cognita sunt, de quibusdam verô plurimum dubitant, ac calde adhuc dissentiunt. Vale. Argentorati quinto Kalendas Martii anno post Christum natum, 1535.

Dasypodius
C. 2 (1536)

Petrus Dasypodius aequo lectori s.(1)

Anno superiore, si meministi lector optime Dictionarium hoc Latinogermanicum à me, quantum in re subita homo plurimum alioquin occupatus praestare potuit, diligenter quidem ex primae notae scriptoribus latinae linguae collectum, haud dum tamen ad unguem severum, quod aiunt, examinatum praecipitata opera divulgavit Typographus, suum in eo potius quam meum consilium secutus, quandoquidem ego neutiquàm maturuisse satis opus, nec illi manum accessisse supremam subinde conquerebar. Caeterum quibus uterque causis(2) adductus ego primus ut hoc seculo vere, si literarum interpolata studia respicias aureo librum hujusmodi scribendum susceperim, ille ut rudem, & impolitum adhuc in vulgus protinus aediderit, hic multis commemorare rursus non duxi magnopere necessarium. Cum istud in priore partim aeditione fecisse me putem, partim cordatus quisque secum ipse perpendere queat. Illud tamen in praesentia monuisse fortasse profuerit, eundem librum longe majore, quod utrunque nostrum attinet, cura formatum nunc denuo prodire. Nam simul atque futurum intellexeram sub praelum ut revocaretur exemplar, cepi mox & ipse non tumultuanter, ut antea, sed accuratius paulo totum opus à capite ad calcem usque relegere, pauca quaedam inducens interim, nonnulla etiam mutans, plurima vero adjiciens(3), quorum de numero sunt praecipue Locorum, & Amnium in Germania, praeterea Mensurarum, Ponderum, Numismatum, rerumque aliarum vocabula, tituli seu generis ejusdem crassius, hoc est propie magis enarrata, & seorsum denique juxta literarum seriem posita, quo facilius inpromptu citra quaerendi taedium haberent, si qui forte requirerent. Accessit & hoc, velut alterum opus, quod viri doctissimi Ludovici Vivis consilium secuti dictiones etiam vulgares, ac patrias vice versa latinis postea praepo-

nendas curavimus, non sine judicio & industria singulari, ut quicquid tandem incideret, non diu subsistere cogeretur, aut dubitare studiosus, sed alterutra statim lingua facile, quod opus scitu fuerat, invenire posset. Porro minus gravatim tantum laboris exhausimus posteaquam nostram operam studia juventutis promovere nonnihil, nec improbari hominibus etiam doctis certo sit exploratum. Tu quicquid est boni consule lector, ac vale ἐντυχᾱς. Argentorati sexto Calendas Martii. Anno M.D. XXXVI.

Dasypodius
D. (1535)

Joannes Ludovicus vives de tradendis disciplinis libro tertio.

Qui autores sunt latinae linguae probi, ex iis universis confletur Dictionarium Latinae linguae, quod nullum est plenum satis, & justum. Istud que sit duplex, alterum enumeratione tantum vocabulorum brevi, interpretatione adjecta, alterum copiosius dictis autorum intermistis: quod faciet, non solum ut securus sit lector, & expositione acquiescat, verum ut sciat quoque quemadmodum usurus sit, quod fortè eum sine exemplo lateret. Expediet in quaque etiam vulgari lingua geminum pueris tradi, unum quo latina verba reddantur vulgaribus, alterum qui vice versa vulgaria latinis. quod in nostro sermone Antonius Nebrissensis fecit.

Dasypodius
E. (1535)

Joannes Sapidus
Iuventuti Germanicae

 
Quam rem quaeque suo Romanae dictio linguae
 
Sensu nostrati reddita voce notet,
 
Ut cito dignoscas, certam feret iste libellus
 
Et simul optatam semilatinus opem.
 
Saepius ergo legas scriptum tibi Teutona pubes,
 
Si bene vis studiis consuluisse tuis.

Dasypodius
F. (1535)

Petrus Dasypodius
Lectori.

Jam antea testatus sum tibi lector hunc laborem non ex destinato mihi susceptum fuisse, nec justum satis ad scribendum habuisse tempus, tantum abfuit, ut in castigando censura severior adhiberi potuerit. Nam eodem ferè momento tantum scribebatur, quantum operis ad praelum laborantibus sufficeret, ac simul quicquid excusum fuerat, mox à follibus, ut dici solet, festinanter nimis relegebatur. Est autem oculis usque adeo nemo perspicacibus, ac lynceis, ut omnia pervideat, nusquàm caecutiat. Proinde si mendas aliquot, vel erratula (quae non (n)isi(1) levicula putamus esse literis alicubi transpositis, aut inversis, nonnunquàm redundantibus, vel contrà, quemadmodum, ut exemplum adducamus, in Compositis ab Asse, Thesis pro Tressis, Cetussis pro Centussis. Item Textans pro Dextans, & hujusmodi perpaucis accidit) reperies, qui tuus est candor benignè corrigito, nobisque, quibus istud haud incuria, sed otii penuria neglectum est, gratiam facito. Vale.

Dasypodius
G. (1536)

Tituli Nomenclaturae rerum

Urbium, Regionum, Montium, ac Populorum in Germania, necnon aliis quibusdam locis nomina Folio. 259
Fluviorum nomina in Germania, quorum à scriptoribus latinis sic mentio 265
Plantarum, maxime quae Germanis cognitae sunt nomenclatura 267
Arborum ac Fruticum eodem
Herbarum 267
Frumentorum, & leguminum nomina 268
Animalium quadrupedum nomina eodem
Reptilium, seu Vermium & Infectorum nomina 269
Aquatilium seu Piscium eodem
Volatilium vel Avium nomina 270
Partium domus nomenclatura eodem
Utensilium, sive instrumentorum domesticorum & variae suppellectilis nomenclatura 272
Instrumentorum ad officinas pertinentium, & Machinarum nomina 273
Armorum bellicorum nomina 274
Rusticorum instrumentorum appellationes eodem

Mensurarum Romanarum & Ponderum nomina. Germanice quantum fieri potuit explicata: 276
Liquidorum eodem
Aridorum eodem
Geodaeticarum mensurarum nomina: 277
Ponderum eodem
Nomismatum(1) & Summarum rei Numariae nomina 278
Martium hominis nomenclatura 280
Habitudinum corporis nomina 281
Vestium nomina 282
Ciborum, sive Eduliorum nomina 283
Potus nomina eodem
Morborum nomina 284
Patrium Temporis explicatio Germanice(2) 285
Lexicon Germanicolatinum fol. 287. in quo nobis vernaculae voces latine exponuntur. Ibi observandum bone lector, ut in compositis ad partem principalem, non ad adhaerentem praepositionem spectes. Exempli gratia, zerReissen & zer Knitzschen non in serie literae Z, sed hoc in K illud in R invenies. Hujus vel me tacente, admonebunt majusculae singolurom ordinum literae.

Dasypodius
I. (1536)

Joannis hospininiani steinani adolescentis in Petri Dasypodii dictionarium carmen.

 
En studiis recte cupiens Germanica pubes
 
Consuluisse tuis munere rursus adest.
 
Munere quod tibi non calabris advexit ab oris,
 
Quale nec hospitibus fert polyphemus atrox.
 
Quin aequum, aut majus potius, pretiosius atque
 
Coeperit Eurystheus quàm Amphitriomade.
 
Stelligerum scapulis dum mxus Atlantis olympum
 
Hesperidum ex hortis aurea mala petit.
 
Tale Dasypodius dico tibi munus ab ipso
 
Aonidum luco protulit euge sacro.
 
Et quod praeternt primo brevitate coactus
 
Temporis, huic solidè est addita summa manus,
 
Auctum, illustratum, miroque labore volutum
 
Hinc, atque hinc donec nobile prodit opus
 
Hinc tibi quàm belle cupiat pius ille Magister
 
Perspicuè haud leva praedita mente vides.
 
Vos igitur juvenes simul accurratis adulti
 
Hoc opus accitum, turba & epheba simul,
 
Quicquid & offendes, cujus tibi proderit usus,
 
Hàc, ad quam fugias ancora sacra tibi.

Dasypodius
M. (1537).

Petrus Dasypodius aequo lectori salutem.(1)

Quandoquidem res ita postulare videtur, ac dudum ego τὴν λεοντὴν ἐνεδυσάμην: rogo Lector ne graveris eandem causam tertio ne nunc audire declamantem, vel isto nomine, quod in tuam rem nonnihil id, ut spero, futurum sit. Superiore anno Dictionarium hoc Latinogermanicum opera prius tumultuaria per Typographum in publicum emissum non modo castigatius, sed etiam locupletius ut iterum excuderetur sedulo, quod in nobis fuit, curavimus, rati quibus prior, & informis ille foetus non displicuisset, fieri non posse, quin idem nitidior paulo, majoreque cura formatus magis esset placiturus, nec opinionem nostram fefellit eventus, etenim intra breve tempus admodum exemplaria, quotquot excusa fuerant, non solum distraxit Chalcographus, Verum veniebant etiam quotidie qui plura flagitarent, quo factum est, ut celerius quàm destinaverat hanc tertiam aeditionem adornare sit coactus, me quôque interim haud segniter adlaborante, ut quicquid vel amicorum adnotaverat diligentia, vel Lectio nobis autorum suppeditaverat adjiceretur(2). Est enim ejusmodi liber argumenti, cui subinde citra modum penè fieri possit accessio. Dum igitur inter manus versatur opus, & jam ad umbilicum festinat, ecce tibi suo se strepitu, quasi Sorices, quidam produnt, qui sive quaestus majoris faciendi gratia, sive quod animo parum aequo ferunt alienam felicitatem, non veriti sunt falcem in alienam, quod aiunt: mittere messem, quid enim dissimulem id, quod sentio? posteáquam semel, atque adeo primus ego humilem quidem hanc, sed neutiquam, reor, inutilem suscepi provinciam, sic meam jure quodam factam esse censeo, ut nemo deinceps temere me vivo, & inconsulto in eam grassari debeat, non quod obstare velim aliis, quicunque literis instructi in hoc genere melius quid praestare possint, quo

minus tentent, quod ego facere sum ausus. Imò hortor eruditiores contendat aliquis nostrum laborem supervacaneum, & ociosum reddere, Sed meo nomine cum aliorum incommodo suum ad quaestum neminem puto bonum virum abuti decet, multo minus emblemata quaedam ex nescio quibus petita libris nostro passim inserere, vel ordinem denique pervertere, qui doctis merito probatur, quoque nos non temeré sumus usi, propterea quod dum primae positionis vocabulo composita simul, & ab eo deductitia subjiciuntur(1) facili puer opera totam ipsius progeniem, & cognationem videt, ac memoria citius complectitur, id quod non minus alii quàm nos in pueris instituendis quotidie re ipsa experiuntur. Jam quae causa praecipue cum me, tum viros quosdam doctos juventutis in literis profectum juvare graviter studentes permoverit ut id operis primum conscriberetur testati sumus pridem, & nihil obscure nimirum, qui linguam latinam vel mediocriter callent, intelligunt cujus monetae vocabula nos ὀυκ ἀπονητί congesserimus, cur igitur suaves isti homines dictitant autores me suppilasse praerancidos illos, ad quorum nomen protinus omnes docti nauseant, quósque jam annos complures à Scholis prorsus exulasse manifesto constat; quam declarant egregie cum ista jactant nihil se neque cerebri, neque frontis habere penitus. Est & Rihelio nostro non levis ab illis injuria illata. Viro certe si nihil aliud sit, tamen hoc nomine bene de universa juventute Germanica merito, quod suis penè solus consiliis, & sumptibus effecit, ut exiguo sane precio nostris nunc fruantur laboribus, quicunque volunt, ac se per illos juvare posse sentiunt. Sed ille suum jus persequetur propediem, faciléque dubio procul obtinebit Regio Privilegio munitus. Ad aliud venio, quod, quoniam ad plures pertinet adeóque ad juventutem, cujus studiis promovendis noster omnis desudat labor, haud abs re gravissimum censebitur, id vero tale est, Cum superioribus aeditionibus nonnihil accesserit, tametsi fortasse non adeo multum sit, tamen studiosi quicquid est, quia ad linguae latinae scriptores facilius intelligendos sibi commodare vident, in lucro ponent, id inquam totum, quo minus ad quenquam pervenire potuisset istorum conatus avertere studuit. Nam nostram aeditionem quamlibet elegantem, castigatam, & locupletatam, cum illorum scilicet putidam & mendosam licet, minoris tamen vendibilem habere potuissent, pauci certe βιβλιοφόϱοι, quod plerique pretium potius quàm utilitatem librorum stulte spectare soleamus, emissent, quae res, utcunque sentiant alii, me quidem unice permovit, cum alia dissimulare fortassis, ac silentio transmittere potuissem, ne hominem istorum studia te latere sinerem Lector, praestat enim in tempore nosse quo cavere scias melius illos, à quibus aliquod incommodum habeas expectandum, quare boni consulas etiam quod fecimus, nostrisque laboribus pro tuo candore quemadmodum hactenus favere ne desistas, excudant alii versos aut perversos Calepinos, Rihelio propter amorem singularem cum in me, tum, in alios studiosos Dictionarium nostrum

donavimus, ex illius igitur unius officina si forte opus habueris, aut usui fore speras exemplar tibi compares rogo, Vale Argentorati Octavo Kalendas Martias, Anno M.D.XXXVII.

Dasypodius
N. (1592)

Typographus benevolo lectori S.P.D.

Quanquam Dictionarium Petri Dasypodii viri quondam clarissimi eo ordine, quo ipse conscripserat, aliquoties typis et sumptibus meis evulgaverim, idque Latinae et Germanicae linguae studiosis maximo usui fuisse vel id argumento sit, quôd omnia hactenus excusa exemplaria promptissimè distracta fuerint: nunc tamen in quibusdam alium ordinem, ut studiis tuis convenientiorem, sequi malui. Animadverti enim molestissimum esse, composita in classe simplicium, derivata in primitivorum ordine conquirere. Ideoque cùm de eo recudendo cogitarem, singulas dictiones tam compositas quàm simplices, tam derivatas quàm primitivas in ordinem eum disposui, quem literarum ipsarum ratio exigit. Quamvis autem labor ille, quo Dictionarium hoc Dasypodianum in ordinem hunc redigi, curavi, sumptum non parvum requisiverit, committere tamen non potui, quin & multorum petitioni, & utilitati tuae satisfacere conarer, lector benignissime. Quam verô praeter ordinem illum alphabeticum in opere hoc novo secutus sim rationem, breviter exponam deinceps, ut quo judicio feliciter, et cum fructu majore in eodem versari possis, intelligas. Primùm igitur volui, ut voces, quaecunque ejus capaces essent, accentu expressè insignirentur. In quibus autem id expressè fieri non potuit, illis syllabam penultinam vel longam vel correptam esse, subjungi curavi. Adverbiis in e gravitonum desinentibus, vox adverbii subjuncta non est: quôd accentus gravis, in ultima repertus, indicium adverbiorum certissimum sit. Caeteris autem adverbiis in er vel in im, vel in aliam quandam syllabam desinentibus, dictio Adverbium statim subjecta est. Genus deinde vocis cujusque additum perspicies eidem, sic, ut g, genus: m, masculinum: f, femininum(1): n, neutrum: d, dubium: c, commune: o, omne designet. In adjectivis autem illis, quae per omnes terminationes formata sunt, id observatum non est: quôd superfluum fore visum fuerit. Idem quoque in adjectivis, in genere communi is, in neutro e habentibus, se quendum esse duxi. Etenim si quis videat, vocem aliquam tales terminationes habentem, is sine labore cogitare potest, eam generis omnis sub terminationibus duabus illis esse. Tertiô, participia facilia, tanquam supervacanea, sunt ommissa. Reliqua verô diligenter accuratéque sunt annotata.

Quartô, nomina adjectiva substantivis substituta sunt. Quintô, conjugationem verbi cujusque per postremas duas personae secundae indicativi & infinitivi syllabas indicare visum est. [Cùm deinde verba quaedam sint, quae pro nominum adjunctorum ratione significationes varias induant, ideo phrases quoque, quae tamen numerum vocum duarum numquam ferè excedunt, adhibere complacuit, ita, ut ea ordine quoque alphabetico dispositae, spacium brevius, quàm vox illa, cujus illustrandae causa adhibitae sunt, obtineant. Hae etiam omnes e Cicerone aliisque similibus authoribus, non poëtis, desumpta sunt. Praetereà, quoties](1) dictio aliqua pluralis occurrit, ea dictioni suae singulari sic quoque subjecta est statim, ut itidem spacium papyri brevius, quàm singularis illa ipsa, nacta sit. Postremô, additus est numerus nominum qualiumcunque, propriorum longè plurimus propriis illis, quae antè in Dictionario erant. En tibi, Lector benignissime, Dictionarium Petri Dasypodii in ordinem vulgarem, alphabeticum videlicet, redactum: En tibi Rationes quoque illas, quas in eo ad usum tuum transferendo, utiliter observare possis. Tuum deinceps est, ut Dictionarium hoc tibi compares, comparato studiosè utaris, & mihi, qui tibi gratificatus sum, fausta feliciaque preceris, ut in posterum etiam in gravioribus studia tua mea opera & labore adjuvare ac promovere, quod ex animo cupio, possim. Benè vale: Argentorati mense Martio, anni 1592(2).

Dasypodius
O. (s.d.)

Judicium Wolffii

Judicium Clarissimi viri Hieronymi Wolfii de Dictionario Petri Dasypodii. Assuefiant Pueri, ut oblato verbo simplici, statim ejus composita quaerant: ut verto, averto, adverto, converto, controverto & controvertor, diverto & divertor, everto, inverto, interverto, obverto, perverto, praeverto, revertor, subverto, transverto. quod si & primitivis sua derivata subjunxerint: quanto compendio quam multa discent! Legunto igitur & relegunto tam Paedagogi quam discipuli Dasypodii Dictionarium. Quem librum qui neglegunt aut contemnunt, quid nisi sulttam tuam arrogantiam produnt?

Dasypodius
P. (s.d.)

Studiosae juventuti s.

Quum omnes in promovendis litterarum studiis positi labores praeclari sint et laude digni; tum egregie admodum illa mihi opera collocata videtur, quae quanto minus habet gloriae, tanto plus habet commodi et necessitatis. Quamvis si rem veris rationibus aestimare velimus, nihil vile aut contemptum videri debet, quod ad rem tantam, quanta est ingenii cultus et scientia, consequendam quidquam habet adjumenti. Unde recte Virgilius de se:

In tenui labor; at tenuis non gloria.

Id si de ullis litterariis lucubrationibus, certè de hoc Dictionariorum genere meritissimo dici potest Necessitatem quis spectat? Id genus librorum est, quo litterarum studio Juventus carere nullo modo potest. Desipiunt profecto, qui Latinae linguae supellectilem ab ipsis Auctoribus petendam argiutantur. Quod quidem suo modo verum esse ut non diffiteor; ita hoc mihi alii facilè, credo, concedent, id litterarum Candidatis non difficile modo, verum etiam paene esse impossibile. Si namque justa est virorum gravium et sapientum querela, quod tantum temporis linguarum studio (quae tamen nihil aliud sunt quam artium et scientiarum percipiendarum instrumenta) impendendum sit: quid futurum, quaeso, sit, si unam Latinam linguam ex omnium Auctorum fontibus haurire ac discere cogamur? Vita certe prius nos deficiat, in conquirenda tantum verborum supellectile laborantes. Sunt quidem Cicero, Caesar, Sallustius, Livius, Plautus, Terentius, non verborum solum, sed etiam phrasium optimi magistri: quam multa tamen in vita occurrunt, quae si Latina lingua efferre velis, nihil apud eosdem reperias? Praeclare ergo quum de omni re litteraria, tum praecipuè de juventutis studiis meriti mihi videntur, qui ex omnibus pervolutatis Auctoribus haec nobis veluti penora construxerunt, ut inde quisque ad suum usum, quaecunque necessaria vel ad lecta intelligenda, vel ad mente concepta efferanda essent, posset depromere. Qua tamen in re uit labor, ita dispar quoque laus multorum fuit. Superioribus temporibus, quum horrida quaedam barbaries omne elegantiorum artium lumen non obtenebrasset modo, sed etiam paenè exstinxisset, hujusmodi quoque libelli non defuerunt, sed ejus farinae, ut qui eos legisset, duplo caeteris inscitior evaserit. Quales vero illi fuerint, tituli ipsi loquuntur, vocum abusu, & ipso quoque sono inamoenam barbariem prae se ferentes: Holcot, Vocabularium ex quo, Elucidarius, & si qui alii sunt magis putidi. Postquam vero discussis illis tenebris, purior litteris sol affulgere coepit: diu quidem scriptionis hoc genus incultum jacuit, donec tandem ei viri nonnulli litterati ii praesertim qui in erudienda Juventute desudabant, certatim manus admoverunt. Sed

quam tenius horum omnium labor fuerit, primae Editiones loquuntur. In quo tamen illud singulari sato mihi factul videtur, quod etiam postremae editiones primorum Auctorum nomina retinuerunt. Calepinum mihi quis videat. Quid, quaeso, in hodierna editione toties iterata, toties recusa, toties veluti recocta ipsius Auctoris esse dices? Fatebuntur sanè quicumque utramque Editionem inter se contulerint, adeô inter se illas distare, ut vix ulla prioris vestigia appareant. Calepini tamen Dictionarium hodieque vocatur, quamvis post eum non unus, omnes rebus ad hanc rem necessariis instructiores in eo elaborârint. Verùm hic liber ita scriptus est, ut magis ad adultiorum et in litterarum cursu provectiorum usum comparatus esse videatur. Ex omnibus precipuè Petrus Dasypodius Juventutis, vel Pueritiae potius studiis laborem suum destinavit: qui quàm eidem utilis fuerit, res ipsa loquitur, toties repetitis Editionibus: quarum qui primam cum postrema contulerit, ingens sanè hic quoque discrimen deprehendet. Quàm multa passim addita, mutata, transposita, conversa, inversa reperias? Et profectô in hoc scriptionis genere vix aliter fieri potest. Si enim ullibi, hic certè verum est quod vulgô dici solet, sequentem diem prioris esse magistrum vel doctorem. Quam multa ipso usu et tractatione deprehenduntur inania atque inutilia, quae mirificè ante placuerunt? quam multa recta ac vera quae secus visa sunt? Sed de his optime jucidabit, qui ea diligenter legerit atque inter se compararit. Quamvis verô laborem hunc perfectum omnibusque numeris absolutum esse, dici non possit, quum in eo versetur argumento, cui subindè citra modum aliquid addi queat: vix ullum tamen libellum Juventutis studiis accommodatiorem hactenus prodiisse testatur: quod quaecumque hactenus excusa sunt exemplaria, cupidè jam divendita sunt et distracta. Equidem non negaverim in quibusdam Editionibus non tantam fortasse quum ab ipsis Collectoribus tum ab operarum Correctoribus, quantam par erat, ubique fuisse diligentiam adhibitam; adeoque multa vel parum Latina, vel minus rectè scripta aut explicata irrepsisse, non citra magnum incommodum juventutis. Magna enim erroris foecunditas est. Et ut morbi quidam ab exiguis initiis profecti, paullatim per corpus omne serpunt: ita parva interdum macula erroris, paullatim progressa longius, integras loquendi formulas, immô ipsa scriptorum monumenta contaminat. Verùm quaenam illa sint, alio tempore, si Deus annuerit, explicabitur. Nunc tibi, studiosa Juventus, Dictionarium hoc bilingue, tuo usui elaboratum, et à nobis diligenter recusum, damus; rogantes ut id benevolo animo atque obviis ulnis accipias; ac nostros tibi inserviendi conatus tuo studio et alacritate juves.

Dansypodius
R1 (1560; ged. Sept. 1559).

Generoso ac magnifico domino, domino Guilhelmo a Rosenberg, crumnoviae bohemice sedem habenti, domus Rosenbergensis gubernatori, inclyto regni bohemiae primati &c. domino suo clementi, thomas reschelius, parochus ieroschoviensis, salutem & omne bonum precatur.

Alphonsus illi Aragonum Rex, quibusdam commemorantibus, dixisse quendam regem, non decere principes viros scire literas, exclamavit, eam vocem non hominis sed bovis esse. Et verè bruta vox est, dicere principibus viris indignas esse. Quid enim magis necessarium illis, qui gubernacula rerum tenent, quam ut eos, quos regere debent, etiam scientia & pietate excellant? quibus rebus adjuti non solum justitiam, quae unicuique quod suum est, tribuit, & quam Deus Opt. Max. singulariter in sacris literis passim gubernatoribus commendat, sed etiam beneficentiam in suos subditos, atque adeo in omnes homines sciant exercere, Qua quidem, ut Cicero docet, nihil est naturae hominis accommodatius. Aut quid laudabilius, quàm ut ii, qui supereminent potestate, quoque alios praecellant eruditione & bonitate? Haec praestant literarum studia, quae magnam vitae humanae partem regunt, continent enim religionis doctrinam & legum, atque omnium officiorum humanitatis praecepta ac exempla. Unde non immeritô nostri seculi Heroum laudatur studium, qui suarum partium esse arbitrantur, non tantum literarum studia amare, sed etiam cognoscere, ut ita varia cognitione instructi, Spartam quam nacti sunt, commodius ornare et administrare possint. In quibus mihi non postremum locum tenere videris, Guilhelme Generosissime, qui non modo bonis literis à primis temporibus aetatis studium dedisti, verum etiam, ut tuo exemplo etiam alios excitares, scholam novam instituisti, ubi sub eruditis & probatis praeceptoribus pueri, tàm ingenui quàm plebei, indigenae, & alienigenae statim à teneris annis simul & Christianam pietatem, & bonas literas, atque vitae officia ac cultum discerent, nimirum graviter intelligis in hac aetate, velut herba, copiosam messem expectari, & Christiani populi et Reip: spem positam esse, & plurimum referre in omnem aetatem protinus ab incunabulis optimis imbui, & à malis rebus abduci, nec tam decere atque ornare principem, aut magistratum ditionis sines proferre, quam religionis & bonarum literarum studia conservare & propagare, quae non solum laudem maximam apud homines inveniunt, sed etiam nomen immortale ad posteros transmittunt, denique apud Deum aeternam coronam comparant. Nec potest ullus princeps me-

lius sibi acquirere satellitium, quo stipatus tutô imperet, quam si juxta Agasiclis Lacedaemoniorum regis sententiam, sic suis imperet, quemadmodum Pater imperat liberis. Unde Alphonsus rex volens significare principem pro legis divinae, & populi defensione omnia debere adire pericula, pinxit passim in insignibus Pelecanum fodientem rostro pectus, & sanguinem ad pullos pascendos elicientem, & ei picturae addidit symbolum, pro lege et grege. Utinam vero hujus sapientissimi regis exemplum omnes magistratus sequerentur, & non tam privati quam publici commodi rationem haberent, quod cum Ethnici complures (ut legimus) fecerunt, certe id Christianos plerosque non curare, summum piaculum est. Cum vero non exiguum favoris erga literas et pietatis, erga pauperum subditorum liberos in erigenda nova schola specimen dederis, non potui non Petri Dasypodii Dictionarium, quod quorundam amicorum crebris petitionibus Bohemicae lingua explanavi, in ornamentum illius novae scholae conferre, munusculum, ut ego quidem arbitror, non infrugiferum pueritiae nostrae Bohemicae. Illud autem tibi potissimum dedicare volui, ut in studiosorum nostratium utilitatem tuo nomine & patrocinio in publicum prodiret, nec dubito, quin pro tua singulari bonitate & clementia hoc munus literarium benigno animo suscepturus & me à temeritate & morsibus eorum, qui fortassis ut inanem hunc meum laborem cavillabuntur, vindicaturus sis. Deum Opt. Max. precor, ut sua dona, quae largissimè in te contulit, servare, tueri, & indies augere dignetur, ut locupletissimas possessiones animi opibus amplifices, & cum illustribus heroibus aeterna perpetuó gaudeas immortalitate. Datum Ieroschoviae Calendis septembribus. Anno à nato Christo, M.D.LIX.

R2 (1560).
Christophorus Hecyrus, omnibus bonarum literarum studiosis per Bohemiam S.D.

En vobis, adolescentes charissimi, Petri Dasypodii Dictionarium, Bohemico sermone, in vestram gratiam meis & aliorum bonorum amicorum crebris precibus, & admonitionibus à Venerabili Domino Thomas Reschelio, Parocho Ieroschoviense illustratum & aeditum. Quem quidem laborem cum ante aliquot annos in manus sumpsisset, atque nonnihil progressus fuisset, coepit rumor ferri, alium in eodem opere desudare, cui ille, alioqui occupatissimus hujus laboris difficultatem & molestiam gaudens effugere, lubens cessit, & calculum reducens, hoc cursu contentus, illi, qui hujus operis vires capessere credebatur, lampada tradidit. Verum cum multos annos

expectaremus ejus operis colophonem atque aeditionem, tandem bibliopolarum quorundam literis certiores facti, comperimus cum rumorem aut vanum fuisse, aut eum, qui hunc laborem susceperat, oneri succubuisse. Itaque denuó coepimus instare, ut in eo, quod coeperat, pergeret, quod nunc multis laboribus exantlatis, absolvit, nec, ut nobis, videtur, musis iratis. Et sane mirandum est, neminem hactenus extitisse, qui hoc laboris aggredi conatus fuisset praesertim cum constet nullum Dictionarium Latinobohemicum aut Bohemicolatinum extare, cum apud Germanos talium translationum uberrimus sit proventus. Vestrum itaque erit studiosi adolescentes, hunc laborem vestri potissimum causa susceptum, laetis ac gratis animis accipere, & ad vestram utilitatem conferre. Nam cum ad artes ingenuas perdiscendas, & solidam eruditionem comparandam quatuor potissimum sint necessaria, nempe audire doctos, multum legere, loquendo & scribendo se assidué exercere, aliosque docere, certé hic liber ad haec omnia multum vobis poterit adjumenti adferre. Nam sive ante praelegendum consilio eruditorum virorum preliberare lectiones & in iis exponendis ingenii vires experiri conabimini, seu vobis in legendis autoribus aliquae difficultates occurrent, seu ad loquendi & scribendi exercitationem & argumentorum versionem vocabulis aut loquendi formulis vobis opus erit, seu in docendo scrupulus aliquis injicietur, ex hoc libro consilium & auxilium petere licebit. Insuper cum multi reperiantur, qui post multos annos in traditionibus Grammaticis contritos, vix ullius animalis, arboris, aut leguminis nomen, imo nec domi ullam supellectilem latina appellatione effere norint, illi in hoc libro legitimo ordine vocabulorum omnium copiam invenient, & suam ita ignorantiam profligare, & rectius suis studiis consulere poterunt. Quare hoc unum superest, ut vos paucis adhorter, ut memores vestri officii, tempus cujus jactura maxima & irreparabilis est, non inaniter transigatis, sed toto pectore bonarum literarum studiis ad Dei gloriam & vestram, & proximorum salutem inhaereatis. Nec est, ut causemini praeceptorum aut librorum penuriam, cum hodiernum seculum multos ingenii excellentis, acerrimi judicii & exquisitissimae eruditionis viros quotidiè nobis producat, qui suis lucubrationibus atque laboribus non gravantur rem literariam adjuvare. Quare ex re vestra erit, bona monentibus atque praecipientibus obtemperare, & in aestate componere nidos, ne nudi et sine lecto in hyberna deinde frigora incidatis. Neque vos studii atque laboris poenitebit, sed poenitebit vos, si aptam literis adolescentiam vobis inter digitos sinetis effluere. Quare si sapitis, prospicite in longitudinem, & animo semper volvite. Si otio tempus transigetis, aut turpe quid, cum voluptate facietis, otium atque voluptatem abituram, turpitudinem & ignorantiam mansuram. Si quid autem honestum cum labore discetis aut facietis, laborem abiturum, & honestum semper mansurum. Valete.

R3 (1560).
Ejusdem in laudem novae scholae crumnoviensis.

 
Cum multis aliis tibi patria gratulor illud,
 
Quod pulchra ornatum te video esse schola.
 
Instituatur ubi sancta pietate juventus,
 
Aedificentur ubi vivida templa Deo.
 
Artesque ut vigili studio doceantur honestae,
 
Virtutum & capiant corda tenella decus.
 
Sit faustum foelixque quod incipis, auspice Christo,
 
Ut coepto hoc tollas nomen ad astra tuum.

B. Dasypodius Catholicus
Vergelijkende tabel van de documenten.

A B C D E F G H I K L M N O
1634 × × × × × × × - - - - × × ×
1642 - - - ×(1) - - - × - - - - - -
1653 - - - - - - - - - - - × × -
1660 × - ×(3) - - - - - - - - × × ×
1667 × - - - - - - - × - - × × ×
1670 × - - - - - - - × - - × × ×
1676 × - - - - - - - - - - - × ×(2)
1682 × - - - - - - - - - - - × ×(2)
1692 × - - - - - - - - - - - × ×(2)
1694 × - - × - - - - - × × × - ×(2)
1709 × - - × - - - - - × × × - ×(2)

A.Approbatio (ged. 1633).
B.Ad Emptorem.
C.Opdracht.
Epistola dedicatoria.
D.Privilegie.
E.Ode.
F.Programma.
G.Praefatio (Appendix), 1634, afzonderlijke druk.
H.Opdracht aan Sigismundus Casimirus.
I.Opdracht van P. Metternich Sr
K.Copia privilegii Caesarei.
L.Juventuti Catholicae.
M.Typographus ad studiosum.
N.Pedes metrici.
O.Brevis Orthographia en De Recta Syllabarum Divisione.

Dasypodius Catholicus
A. (1634)

Approbatio

Dictionarium hoc Dasypodii Latino-Germanicum, & Germanico-Latinum, correctum & Catholicum, Quantitatibus syllabarum, Epithetis, aliisque verborum floribus, Fabulis ac Historiis, ex praecipius & doctioribus Smetio cumprimis & Ravisio, caeterisque probatissimis autoribus, summo labore, maximisque sumptibus collectum, & Petri Metternich, civis Coloniens. typis editum, ex commissione Adm. Reveren. Magnif. & Eximii D. Henrici Sierstorpffii, Gymnas. Laur. Regentis, Canonici Metropolitani, Doctoris Theologi, & librorum Censoris ordinarii, diligentissimè perlegi, nihilque in eo, quod fidei nostrae Romano-Catholicae, aut bonis moribus repugnet, reperi; ideoque ut in gratiam utilitatemque studiosae juventitus, plubicam lucem adspiciat, dignum judico censeoque. Dabam ad S. Petrum Coloniae Agrippinae, reparatae salutis humanae Anno 1633. Festo S. Lebuini.

 

ARNOLDUS MESHOVIUS

Lippiensus, S. Theolog. Licent. Pastor S. Petri.

 

Varianten:

1634 1653, 1670.(1)
 
hoc Dasypodii Latino-Germanicum... hoc Dasypodii Latino-Graeco-Germanicum...
floribus, Fabulis ac Historiis, ex. praeciipuis... floribus, ex praecipuis...
sumptibus collectum, & Petri Metternich,... sumtibus, & typis Petri Metternich,...
civis Coloniens. typis editum,... civis Coloniens. collect. & editum...
Sierstorpffii, Gymnas. Laur. Regentis, Canonici Metropolitani,.. Sierstorpffil (1670 Sierstorffii), Canonici Metropolitani,...
Anno 1633. Festo S. Lebuini. Anno 1653. Festo Nativ. Virg. Mariae.
S. Theolog. Licent...  
  S. Theolog. Doctor...

Dasypodius Catholicus
B. (1634)

Ad emptorem.

 
Qua variis dispersa locis, non absque labore
 
Nictilucâque face ex fonte petenda forent.
 
Ecce liber facilli disponit & ordine plano,
 
Quaeque labore prius nunc levitate patent
 
Si libet Ausonio terso Ciceronis & ore
 
Florida doctiloquis fundere verba viris,
 
Barbara discernens, nulla stribligine linguam
 
Inficiens, tersis imbuet ora sonis.
 
Aut sisepositâ Tulli gravitate libebit
 
Artifici dextra sollicitare chelyn,
 
Plectra reget, dubio ne fors in tramite sentes
 
Experiare, tibi fila viamque dabit.
 
Plura vetat merces per se vendibilis addi;
 
Aera minuta tibi commoda magna ferent.
 
 
 
Praefigebat
 
 
 
MATERNUS Roͤdder Lippiensis,
 
Gymnasii Laurentiani
 
Grammaticorum Professor.

Dasypodius Catholicus
C. (1634)

Admodum reverendo, eximio, doctissimoque viro ac domino,

D. HENRICO Francten SIERSTORPFFIO, ss. THEOLOGIAE DOCTORI PROFUNDISSIMO, METROPOLITANAE AC COLLEGIATAE B. CAECILIAE Ecclesiarum Canonico Presbytero, Capitulari, optimè merito, florentissimi Gymnasii Laurentiani Regenti vigilantissimo, almae hujus Universitatis Colon. pro tempore Rectori Magnifico.

 

Domino meo ac Mecoenati jugi semper observantiâ colendissimo.

Epistola dedicatoria.

ADMODUM Reverende, Magnifice, & Eximie Domme Doctor, Regens vigilantissime, Quàm fit praeclarum illud, & nunquam satis collaudatum, à DEO Ter Opt. Max. humano generi collatum beneficium, quo liberalium artium studia, variarumque disciplinarum & facultatum exercitia, omnibus seculis jam inde propè à mundo condito ad nos continuâ serie propagavit; vix ullus est adeo facundus & eloquens qui pro dignitate effari possit, eô maximè, si fructus illos rem uberes, emolumentaque adeô ampla, quae inde hactenus in omnes orbis Respublicas emanarunt, apud animum pensiculatiùs expenderit. Illa namque verissimae sunt regulae normaeque, quibus & vita humana ab origine primâ rectissimè regitur, & mortalium judicia, notitiaeque ac munia animarum felicissimè gubernantur: quae fanè ubi justo ordine tradita, eoque tempore, quod humanis ingeniis natura praefixit, proposita instillataque fuerint, & juniores intra metas saus & septa coercent, & morum pravitatem ac naturae ad malum pronioris impetus frangunt, omneque quod discolum, quod petulantiae vanitatique obnoxium est, ita cautim paulatimque succrescentibus annis enervant, atteruntque, ut homine iis collustrato in juventâ nihil jucundius, in aetate reliquâ ipsaque senectâ nihil gravius ac utile magis sub sole existere queat. Quae res summos Imperatores ac Principes movit, ut non tantum quos ex seipsis genuêre, sed & subditorum suorum filios, atque adeô vicinas gentes & nationes barbaras ad id genus studiorum excitarint, erectis passim fundatisque literarum ludis & Gymnasiis, in quibus pro ingeniorum captu ac aetatis modulo, literis artiumque liberalium exercitationibus operam darent, eoque doctrinae ac scientiarum conscenderent, ut ad orbis imperia, regnorum, principatuumque gubernacula, Rerumpubl. & Consularium fascium administrationem, oeconomias publicas aequè ac privatas in quolibet statu regendas idonei olim ac digni forent. Nec fanè spes illa fefellit majores nostros: Qui, quod immortali sui nominis gloria, fato quidem suo functi corpora tantummodô oculis nostris subtraxêre ea tamen è mundo tollere literarum gloria prohibuit, quibus & ipsi clarè floruerunt, & posteros suos ac successores longè clariores reddidêre. Nempe hoc decus fuit, quod post obitum eorum literatum ingenuarumque artium exercitationes, majora indies incrementa sumpserint, ac latius per mundum diffusae, ad omnes ubique gentes fructuum suorum, laudumque & gloriae radios disperserint. Quo sanè factum est, ut (de reliquis regnis nihil nunc referam) sola Germania nostra, ac quicquid terrarum Rom. Imperium sinu suo complectitur, post eversa Trapezuntinum & Constantinopolitanum imperia, eam laudis ac gloriae palmam teneat, ut cum nobilissimis totius orbis ingeniis in liberalium artium aliarumque disciplinarum literario munere, cer-

tare ausit. id quod tàm fertilia innumerabilium Scriptorum monumenta, tàm varii variatum linguarum excultores, tàm insignes profundissimarum scientiarum artium & facultatum Professores, tàm docti Senes, tàm eruditi Viri, tàm clari juvenes, adeo eruditione suâ, scriptis, documentis, vitâque ipsâ, quà privatim, quà publicè, orbi testatum faciunt, ut vix in urbibus domum. in pagis casam, in Repub, civem, in agris rusticum invenias, qui non vel mediocriter literis tinctus, indicium ejus de quâ loquimur rei, quàm clarissimè pandat. Hinc Germanorum felix imperium, par animorum consensus, volontatum efficax unio, fortitudo sibi constans, felicitas, & quae sub sole haberi potest optata beatitas, &, ut compendio exprimam, multitudinis cor unum, anima una. Tantum hic literae, tantum artes valuêre! sed ó te infelix haeresis! quis sedibus adeô literatis, adeô tranquillis & felicibus ex orco invexit? Tu infera superis, tu solem nocti, veritatem mendacio, literas lituris prima miscere ausa, quàm grande vulnus juventuti Germanicae non inflixisti, & penè totam tantum non perdidisti? Fluebant fine calumniâ puro alveo artes pleraeque, scientiarum omnium sincerus candor propalam collucebat, nomina suo decore constabant, dignitates, officia, uno ex ore cum reverentiâ & significatu proprio promebantur. Una & sola haeresis doctrinam corrupit, vocabula pervertit, latinitatis fontem nimium quantum turbavit foedavitque. Etenim quemadmodum omnes sui ortus principio artes sublatas, & ad stivam adolescentes Wittembergae olim, & inter Catabaptistas alibi relegatos; uti cum Nerone literas nescisse, cum Licinio Imperatore, easdem non secus ac virus & pestes Reipub. publicitus explosas cupivit; ita cum Summis Pontificibus. cum Praesulibus, cum reliquis Catholicis, cum religione nostrâ Catholicâ, nomina ipsa vel extincta vel prorsus depravata voluit. Quid dicam? Anne verissimum est, ex phrasium libris, Dictionariis, aliisque verborum, vocabulorumque Repertoriis, quibus A catholici Germanicam juventutem corruperunt, sa ad longum vel lippis & tonsoribus notissima esse? Unum ex plurimis attulisse suffecerit. Quaere, quis illis Sanctissimus Rom. Pontifex, Catholicus IESU Christi in terris Vicarius? non alium audis quàm perditionis filium, quàm meretricem Babylonicam, quàm ipsummet Antichristum. Quod de capite, idem de membris, idem de toto corpore religionis nostrae sacrosanctae, quàm illi per contemptum superstitiosum & idololatricum Papatum interpretantur, effutire & innocentum auribus infundere nefas nullum censent. O tempora! o mores! His fraudibus, istis strophis literarum principia, nobilium illarum facultatum semina ad parvulos Christi sanguine redemptos, tàm illi charos ut vae corruptoribus dixerit, tàm gratos ut amplexu dignatus fuerit, tàm pretiosos ut Angelis demandarit, tanto cum scandalo haeretica pravitas transfundere non erubuit? Ingemui, lacrymaeque fluere coeptarunt, in tam fertili Dictionum agro cum perspexi, quam infelix lolium & steriles dominentur avenae. Quid facerem? Dictionarium novum prorsus, & Catholicum, nullis corruptelis, nullis injuriosis nominibus, nullis calumniis obnoxium, maximis sumptibus, summo labore & industriâ ex probatissimis autoribus collectum, quantitatibus syllabarum, epithetisque locuple-

tatum, typis meis in lucem dare constitui, idque non privato tantum consilio meo, sed eorum suasu jussuque, quibus refragari omninô non licuit. Et sanè eô libentius id operis adgressus sum, quos animus haud vanè praesagiat, adolescentes olim, qui hoc usi fuerint, unà mecum ingenuè fassuros, nequaquam in mustaceis sese laureolam quaesivisse; nec pro calceo magè quam ipso pede sollicitos, laboris quicquid istius fuerit impendisse: quod de iis celebris ille laudatissimi Caesaris Trajani poedotriba, intellectum voluit, qui plus ad rem augendam negotii, quàm ad benè pieque erudiendam formandamque juventam laboris & sumptuum elocare consueverunt. Certè si quisquam alius, hac parte immortali nomine dignus censendus est, magnus ille & re & nomine, Quintus Carolus Imperator gloriosissimus, qui & pura ab omni naevo Dictionaria, & quantitatibus & epithetis aucta, per omnes ditiones suas, quibus latissimè praesidebat, extare jussit; quae & ipsum quandoque, cùm vel Oratores Latini Germanique idiomatis audisset, vel historiographos lectitasset, usurpare non puduit, tantô ut faciliùs illorum mentem adsequeretur. Quippe cum Genuae coram ipso recitaretur oratio benè longa & accuratè formata, conversus ad suos: Equidem, inquit, nunc verum vatem meum praeceptorem Hadrianum fuisse video, qui soepè mihi occinere solebat, me aliquando puerilis incuriae daturum poenas. Valde enim doleo, meflores & exquisitas phrases hujus orationis non rectè intelligere: quas tamen postmodô Dictionarii beneficio clarissimè perceptas edidicit. Quid? quod ingeniosissimus & doctissimus Regum suae aetatis Matthias Hunniades, cum nondum excesserat duodecimum aetatis annum, talium librorum praesidio, oblatas exterorum legatorum orationes, patrisque sui cogitata, latino culto & mundo sermone, sic ut neminem verbo laeserit, verterit ac recitârit, quis est qui non miretur & suspiciat? Hi & alii, si nostri temporis tam contumeliosa vocabula, mero religionis odio adposita, in Dictionarirs reperissent, quis non videt, quam grandia piacula, quantam animorum exacerbationem, quam graves absurditates corruptelasque non admissuri fuissent? Sed est quod adultis quoque, & in literarum cursu jam senio confectis hinc non exigua utilitas dimanet, ob quam Reipub. sibi suisque gratulari jure merito possint, quando vel memoriae lapsu huc veluti ad fontem recurrere licet, & suis non metuant, ne per ejusmodi scandalosa vocabula sub purioris versionis praetextu antehac edita, quod hinc suspecta quaeque sublata sint, blando vocabulorum lenocinio, verbis haeresi plenis, aut inescentur, aut in devia, quod in juvenibus proclive admodum, in cautius pertrahantur; id quod Regens olim noster Magnus ille Casparus Ulenbergius, cujus memoria in benedictione est, & ejus tu cum laude vestigia legis, florentissimi Principis cujusdam filio accidisse referre solebat, quem istiusmodi ardi artificio, obtrusis nimirum A catholicis Dictionariis in suam haeresin faciliùs Sectarii pellicere se posse existimabant. Accedit quod difficilimis hisce temporibus, quibus res publicae privataeque attritae gemunt, ac Mars omnia ferro flammisque vorat, unus his mole exiguus liber plurium instar sit, qui & commodius studiosorum usibus deferviat, & sumptu minori

comparetur. Quo facto non tàm literarum studiis, quàm bono communi consultum volui.

Atque hunc librum, sive Dictionarium Dasypodii Catholicum, postquam typis expressum in publicum dare decrevi, Admodum Reverende, Magnifice & Eximie Domine Rector, Regens vigilantissime, nomini tuo inscribere, & sub tuo patrocinio potissimùm auspicioque Rectoralis dignitatis tuae, quam ex animo gratulor, primam illi lucem donare mihi visum fuit; nullo fine alio, quàm ut gratitudinem animi erga te mei, matrisque meae, Gymnadis scil. nostrae Laurentianae florentissimae, quae gremio suo multis annis studiorum causâ me fovit, cujus te nunc Praesidem vigilantissimum veneror, pro immensus illis meo aliorumque condiscipulorum nomine, exantlatis laboribus, reliquisque praestitis beneficiis, quae maxima sunt, & immortales gratias, quibus equidem reddendis imparem me agnosco, jure quodam suo exigunt, quam humillimè contestarer; tum etiam ut copiosam juventam illam, quam summà cum animi voluptate florentem contueor gratulorque fructuum horum, quos ex Laureto hoc collegi, fraterno animo participem redderem, eoque modo avitam inibi imbibitam pietatem, Catholicam religionem sartam tactamque, castum, nitidum & elegans interpretandi, loquendi scribendique genus, tum affectum meum longé propensissimum hoc qualicumque libello, ceu promulsi de aliquâ aut prodromo graviorum autorum, quibus edendis, si hic arriserit, operam meam lubens impendam, exhiberem. Haec mens mea, hic scopus, haec meta laboris hujus, quamvis, uti dixi, tenius & exigui, qui si Admodum Reveren. & Eximiae Magnific. Tuae, quemadmodum confido placuerit; nec enim displicere poterit, quod omnibus ut ferviat, natum est; nec invidorum obloquentium murmura, nec Momos, quos tu autoritate tuà, quâ polles, & nominis fulgore facilè terrebis compescesque curabo; sed quod olim Circensibus spectaculis, ut autor est Martialis Poëta:

Cretatam praetor cum vellet mittere mappam:

signum emittendis quadrigis dabatur, id mihi verissimè ac toti juventae praebitù abs te existimabo; nempe nutu tuo, gratiâ, favoreque, veluti evidenti dato excurrendi ad officinam meam typographicam signo, Dictionarium hocce, & citiùs & felicius distractum iri. Interim DEUM Opt. Max. veneror obtestorque, ut Admodum Rev. & Exim. Magnif. Vestram, Gymnasio nostro, Ecclesiae suae, ac omnibus nobis diutussimè salvam & incolumen protegere conseruareque dignetur. Coloniae Agrippinae, Anno 1632 Festo S. Henrici.

 

Admod. Rev. & Exim.

M.[...]ae V.ae

 

Observantissimus

 

PETRUS METTERNICH.

Civis & Typog. Colon.

Dasypodius Catholicus
D. (1634)

Summa privilegii Caesarei.

CAUTUM est authoritate & privilegio Caesaris Ferdinandi II, inhibeturque seridomnibus & singulis Typographis, Bibliopolis, & aliis quibuscunque librariam negotiationem exercentibus, ne quis DASYPODIUM CATHOLICUM, hoc est, DICTIONARIUM LATINO-GERMANICUM, & GERMANICUM-LATINUM: olim quidem à Petro Dasypodio, multis vocabulis Catholicis, scitu tamen necessariis, omissis, collectum, & paulatim contumeliosis hinc inde corruptum. Verùm nunc refectis ris, ex recentioribus Scriptoribus Catholicis, quae ante deerant, adjectis, summâ diligentiâ correctum, reformatum, & Qantitatibus omnium syllabarum. & Epithetis, juxta Smetium & Ravisium auctum, cum Appendice Historiarum & Fabularum poëticarum, per sex annorum spatium à primâ editionis die computandum, intra S. Romani Imperil, Regnorumque & Domimorum haereditariorum, ejusdem Sacrae Caes. Majest. fines, simili vel alio quovis Typo aut formâ, sive in toto, sive in parte recudere, aut alio recudendum dare, vel alibi etiam impressum adducere, vendere aut distrahere, clam vel palam, citra voluntatem & consensum PETRI METTERNICH, civis & Typographi Coloniensis ejusvè haeredum praesumat. Si quis verô secus faciendo, Privilegium hoc nostrum Caesareum spernere, negligere aut transgredi conatus fuerit, eum non solum hujusmodi libris perperam quippe recusis & adductis, quos quidem antedictus Typographus ipsiusvè haeredes ubicunque deprehensos, sive propria authoritate vel Magistratus locis illius auxilio sibi vendicare poterunt, de facto privandum, sed & poena sex marcharum auri puri, Fisco nostro Caesareo, fraudis vindici, & praedicti Typographi ejusvè haeredum usibus, ex aequo pendenda, decernimus, omnispe veniae sublatâ plectendum. HACTENUS SUMMA PRIVILEGII CAESAREI dati sub Manu & Sigillo S. Caes Majest. Ratisbonae in civitate Imperiali die 4. Mensis Novemb. Anno 1630. Regnorum S. Caes. Majest. Romani duodecimo, Hungarici decimo tertio, Bohemici verô decimo quarto. Subscriptum erat:

 

FERDINANDUS.

L.S.

 

Ad mandatum Sacrae Caesareae

Majestatis proprium.

 

Ioan. Walderode.

Dasypodius Catholicus
E. (1634)

Ode in concinnati novo
 
invento Dictionarii laudes.
 
Pol docta vobis Palladii viri
 
Miverva debet plurima, plurimum
 
Vos illi, inexhausto nitorem
 
Marte Deae peperistis, illa
 
 
 
Vobis nitorem restituit polo
 
Dignum; juventus & juvenum parens
 
Minerva Metternichiano
 
Multum oculo, vigilique debes
 
 
 
Penso, meatus magna volumina
 
Sunt, & diei non remeabilis
 
Ruina, nassae cespitantûm,
 
Longa, recondita, dura, cara.
 
 
 
Exilis aeris Palladium decus
 
Et gratiosae Melpomenes liquor
 
Excretus, oris lima grossi
 
Brandiloquâ brevitate prodit.
 
 
 
Anfractuosi quod latices spuunt
 
Et quod tenaci grandia glutine
 
Praecepta stringunt, artat unus
 
Lege brevi liber excitatus
 
 
 
Parivelalgae floricomans librum
 
Mertare censu turma, lege, elige
 
Vatum rosas, & Tullianas
 
Grammatico Veneres nitore.
 
 
 
L.P.T.

Dasypodius Catholicus
F. (1634)

Programma in editionem hujus operis.
 
Quot silenti nocte tacti pleurest,
 
In senticeto impalluêre Tullii!
 
Plinii quot (oro) pervigiliis? Appii
 
Quot annotationibus? parum loquar,
 
Si mille dixero ante abrupta stamina
 
In flore vitae immortuos recentium
 
Oceano; adhuc passim lares domestici
 
Tot clara lugent nomina, & Nepotibus
 
Monumenta fletus exprimunt nolint licet.
 
Nec terminus mali stat hic: ultralibet
 
Tranare: quot Rectoribus fides, & quot
 
Domus gemunt orbae bicolli vertice?
 
Maroniano hic ante bis denos neci
 
Succubuit annos mersus occulto lacu;
 
Sententioso alter cothurno Horatii
 
Vix tinctus atrae reginae lustrat domum.
 
Adeo brevis vita est, & immensus labor,
 
Natura perfectum sinit nec consequi.
 
En Laureata pubes Laureae domus,
 
Cupiens tuis rursum servire commodis
 
Aeris, laboris conficere compendium
 
Metternich, exhibet velut magnum nuce
 
Comprênsum Homeri opus, nec ultra proderit
 
Dispendio annorum Latia fundamina,
 
Ex fonte primo promere, aut semper sinu
 
Gestate Smeti, alteriusvè carmina
 
Si mens soluto vel ligato pangere
 
Sermone Latio tibi, liber fidus comes,
 
Errore liberum statuet in termino,
 
Nec Momus aut Zoilus habebit, invidâ
 
Quot mente rodat, torqueat vel in malum.
 
 
 
Inscribebat
 
 
 
HENRICUS SEINERUS
 
Volckmartianus, Gym. Laurentiani
 
Syntaxist. Professor.

Dasypodius Catholicus
G. (Appendix 1634)

Praefatio ad nobiles et ingenuos

Artium liberalium Studiosos.

 

CUM multa sunt Adolescentes optimi, quae ornamento vobis & utilitati esse possint, tum nihil aequè est, atque literarum cognitio & variarum scientia rerum. Illarum enim subsidio frequentique usu, & meliores evadetis vobis ipsis, & ea bona comparabitis, quae veram in hac vitâ felicitatem pollicentur & praestant. quae eô major est, quod omnes mundi hujus opes divitiaeque; ac bona, cum ea nequaquam conferri queant; Quid enim ista sunt sine notitia literarum, & artium liberalium studiis? Certène quidem, nomen istud merentur, quo exprimi solent, utpotè quae gravissimi instar ponderis, curis & anxietatibus homines tantam premant, nec guttulam felicitatis impertiantur, sed nec rectè retineri & administrari à quoquam vestrum possint, si non quo pacto iis utendum sit, literarum beneficio didiceritis. Et praestat revera, quemadmodium optimè pronunciavit Aristippus ille Socraticus, Mendicum esse, quam nullâ literarum cognitione imbutum; cum hoc ille habeat quod pecuniis, iste verô humanitate indigeat. Itaque illi meo quidem judicio rectè faciunt, qui sic humanitatis studio ab ineunte aetate se mancipant, ut apud illos ejusdem cujus jam ante meminimus, Aristippi veritas dicti locum inveniat. Rogatus namque quae re melior filius sit evasurus literis excultus: Ut nihil aliud, inquit, certè in theatro non sedebit lapis super lapidem: Cui affine est quod de Diogene Scriptores quidam literis prodidêre. Ille etenim conspicatus divitem quendam, sed indoctum: Ecce, inquit, ovem aureo vellere tectam. Ut omittam quod Socratem etiam, adpositè in hanc rem dixisse scimus, cium interroganti quodnam esset pulcherrimum animal, Hominem doctrina ornatum respondit;

Adde quod ingenuas didicisse fideliter artes;
Emollit mores, nec sinit esse feros.

Ut hinc vel quivis vestrum fateatur necesse sit, hac eâdem quae de nunc loquimur literarum cognitione, in rebus omnibus, quae in communi hac mortalium vitâ passim occurrunt, quaeque sanè variae sunt & innumerabiles, nihil praestantius ac necessarium esse magis. Quippe hac instructi, quid evitandum, quid amplectendum, quae vera & quae falsa sint, facillimè percipietis. Et ubi cum majore eruditionis progressu ad maturiorem aetatem, deveneritis, non opus erit, aliorum ab ore nutuque pendere, nec exterorum

Consilia anxiis animis expectare, sed ipsi vestra prudentia maturoque judicio, ex scientiis rerum, artiumque liberalium studiis formato, cunctas actiones vestras in optimos fines cum laude fructuque insigni dirigetis. Haec mores & reliquas functionum vestrarum partes praeclarè moderabitur, vitamque ipsam ita instituendam laudabilibus normis ac regulis, quas ipsae scientiae praescribunt, suggeret; ut parentibus, totique familiae ac vobis ipsis vel maximè ornamento & dignitati esse possitis: Sed & olim apud posteros eô vos gloriae provehet laudata isthaec in literis exercitatio, ut non tantum vobis eandem illam plurimùm profuisse, verissimè testari ac profiteri liceat; sed omnes qui vestra vestigia premunt, omnem suam felicitatem, inde se vestro exemplo consecutos fuisse vel ultrofateri cogantur. Quidni enim id facturi sint, quod ipsi vos ingenuè vel me tacente modo praestatis? cum omnia, bonitatis honestatisque summa cum jucunditate, & utilitate conjunctae, ornamenta, & ut verbo exprimam, omnium virtutum, suppellectilem sensim vobis, solo literarum, artiumque & scientiarum beneficio, vel in tenera hac aetate, ceu thesaurum quendam acquirere maxima cum voluptate laboretis contendatisque; ut de honoris & dignitatum gradu, qui consequi solet, nihil in praesentiarum referam.

Pergite itaque Adolescentes optimi, eo quo coepistes pede, & hoc Magni Caroli ex ore nostro ad vos dictum, quo Adolescente literis operam graviter dantes affatus est, transferte. Vos quidem macti virtùte, inquit, estote filioli pientissimi, qui nostro imperio gnaviter defuncti estis; Vestra exunt Sacerdotia locupletissima, & Pontificatus maximi. Ego Vos in aulam adscisco, ex Vobis Senatores cooptabo: Vos in album Praetorum & Patrum Curiam adlegam. Quod quo majore alacritate fructuque uberiore obtineatis, quod tantus Imperator artium liberalium studiosis exercitium literarium imposuit; idem illud ego vobis cum injungere non audeam, saltem suggero; & allud ipsum ex animo quam possum unicè nunc commendo, nimirum ut, componendis Epistolis, Versibus, Carminibus, Orationibus, Panegyricis scriptis, sic enim verba ejus Aventinus in Annalibus Bojorum recitat, sedulo operam detis. In cum finem libellum hunc mole quidem exiguum, sed utilitate fructuque, quem lectoribus pollicetur, magnum & revera insignem, quem proinde loco Appendicis adjeci Dictionario nostro Dasypodil Catholico, quod in vestri gratiam sumptibus & typis meis in lucem dedi, dedicare vobis & nomini Vestro inscribere volui. Eum diurnâ nocturnâque versate manu, cum non secus ac magnus ille Alexander Macedo, Homeri sui Iliada secum studiosissimè discendi causa contulit, & domi, & foris, & publicè & privatim vobiscum geritê, & flosculos inde Historicorum & Poëtarum, reliquamque rerum ac materiarum copiam quam suppeditat, diligentissime delibate. Quod si serio sedulóque feceritis, ingenium vestrum varia scientia rerum, pro tenerae aetatis captu, & imbuetis collustrabitisque, & ad sublimiora literarum capessenda studia, majore desiderio magis magisque excitabitis & accendetis. Quo facto, amplissimos illos honores & fructus adeo fertiles, quos scientiae, studiaque literarum, cultoribus suis progignere consueverunt, cum immor-

tali nominis gloria colligetis; sit amen ante studiorum vestrorum primordia & progressum, sincero pietatis in Deum & Coelites affectu, in verae Religionis nostrae Romano-Catholicae, exercitio, ad salutem animarum vestrarum ac Reipubl. Christianae utilitatem defixeritis. Dabam Coloniae Agrippinae, Anno 1633.

 

Vestrarum Nobilit. & Humanit.

 

Studiosissimus

 

PETRUS METTERNICH,

Civis & Typog. Colon.

Dasypodius Catholicus.
H.1 (1642)

Serenissimo ac summae exspectationis Principi ac Domino, Domino

SIGISMUNDO CASIMIRO,
Serenissimi atque Invictissimi
Principis ac Domini,
Dn. VLADISLAI IV
Poloniae, Sueciae &c. Regis,
Magni Lithuaniae Ducis &c.
FILIO,
Domino meo Clementissimo,
Vitam ac Felicitatem.

Magnum id est, SERENISSIME PRINCEPS, Immortalis Dei erga genus humanum beneficium, quôd, cùm caetera Animalia vel muta, vel non nisi incondito sono affectûs suos testantia finxerit, hominibus, quos Rationis capaces fecit, eam indiderit vim, ut Animi sui sensa articulatâ voce proferre, atque inter se ad mutuam utilitatem communicare possint. Patuit autem fructus hujus beneficii diffusiùs, quamdiu una viguit omnium communis Lingua, cujus commercio totus terrarum orbis non aliter, quàm una Civitas, ad civilem societatem coalesceret. At postquam insanâ circa urbis atque turris Babylonicae structuram ambitione irritatum Numen, ut consilia confunderet, Linguam, priùs unam, in multas dispertivit, dissiluit simùl

hominum societas, atque alii huc, alii illuc jactati. suas sibi res in arcto habere coeperunt. Veruntamen quia nihilominus vel sacrae Rei cultus, vel Artium scientiarumque universo generi humano utilis peritia, vel Nationum sub unius imperio connexio, aut sub diversis societas, vel denique mercium, quibus aliae regiones egent, aliae affluunt, transvectio, Sermonis quandam communionem requirebat: Hinc orta necessitas est, varias Linguas magno cum labore atque sumptu discendi, quibus divulsi mortales ad mutuam opem denuò inter se conjungerentur. Inter Linguas, quibus Sacrorum religio atque disciplinae eruditae traduntur, principatum nunc temporis obtinet Latina. Latinae traduces sunt Italica, Gallica, Hispanica, Gentium in Europâ cultissimarum. Unde liquet, quantum ex eâ adjumenti ad comunem quoque vitae humanae usum redundet. Post Latinam latissimè patent fines Germanicae Sarmaticaeque Linguae ut quae, licet Dialectis nonnihil variatae, per omnem paenè reliquam Europam, in tot Gentes divisam, vel populari sermone frequentantur, vel in eo saltem agnoscuntur. Hinc constat, trium istarum Linguarum usum omnibus, sive ad divinarum humanarumque Artium notitiam, sive ad Populorum inter se commerciorumque coagulum, prae caeteris necessarium atque utilem esse: ut proinde, si quis fructu rerum maximarum excidère, immô hospitem in Europâ agere nolit, ei sit trium istarum Linguarum peritia persequenda atque adipiscenda. Unde factum, ut & in Aureâ, quam vocant, Bullâ, Electorum in Imperio Germanico Filiis trium istarum Linguarum studium ab Imperatore Carolo IV. serio commendatum, & quodammodo imperatum sit. Cùm autem difficultas in Linguis accuratè perdiscendis, ob infinitam paenè Vocum copiam, occurrat non vulgaris, illis praesertim, quibus non tàm usu, quàm studio, aditus ad eas patet: Varia ab eruditis excogitata sunt compendia, quibus & labor discentium allevaretur. & impensa sive temporis, sive nummorum, inter discendum prodigenda, contraheretur. At nullum tamen expeditius ad eum scopum harum rerum peritis visum est remedium, quàm si Voces, par latifundia alicujus Linguae diffusae, undelibet in unum cogerentur, &, notae alterius Linguae interpretatione redditae, velut in tabulâ sub unius cujusque aspectum exponerentur. Hunc ergo in finem inventa atque exposita sunt, quae vocantur Dictionaria sive Lexica: In quibus ne quis velut in vastâ sylvâ incerto itinere aberraret, placiut eruditis eorum Auctoribus, Alphabeti ordine, velut Ariadnaeo filo, Lectorum gressûs dirigere. Tale Dictionarium, ex Latinis Germanicisque Vocibus conflatum, jam ante annos plus quam LXXX, Germanis suis dedit PETRUS DASYPODIUS, Professor quondam in Academiâ Argentoratensi eruditissimus. Quod cùm plerasque Germaniae Scholas magno cùm adolescentiae commodo occuparet, neque Patribus Societatis Jesu indignum visum est, quod pueris disciplinae suae commissis commendarent. Id tamen egerunt, ut Voces nonnullas, quibus teneros puerorum animos offendi posse credebant, inde eliminarent, aliis in earum locum substitutis: immô, (ut dies diem docet,) alia quoque non pauca adderent, quibus creditae sibi juventitis studia juvarent. Atque hac ratione re-

formatum atque adornatum Dictionarium hoc, sub titulo dasypodii Catholici, Coloniae Agrippinae, non ita pridem in lucem ediderunt. Porrô cùm ê Scholarum Magistris intellexissem, desiderari jam pridem â juventute in hoc regno Lexicon aliquod, eâ formâ coërcitum, ut in scholas commodè portari possit, nec egenorum, (quorum non minor hîc, quàm divitum, est habenda ratio,) crumenas affligat: visum est, pro meo erga juventutis studia affectu, Dasypodium illum Catholicum, ut Coloniae produit, in hac urbe typis meis religiosè recudere, additis tantùm ad Latinas Germanicasque Voces Polonicis ut ita omnibus hujus Regni Litterarum studiosis, quorum aliis Germanica, aliis Polonica Lingua est vernacula, usus ejus aequè esset commodus. Quae quidem res non exiguo mihi sumptu constitit.

Quicquid autem hujus est operis, quod nunc ê praelo meo recens in lucem prodit, id illustrissimo Tuo Nomini, PRINCEPS SERENISSIME, debitâ cum animi demissione dedicare atque consecrare volui: Et quidem duplicem ob causam. Prior est, quôd id munus, utut in se tenue, aetatulae tamen Serenitatis Tuae non inconveniens putarim, ut quae duas quidem Linguas istarum trium quae hoc in Libro traduntur, cum Lacte nuper imbibere coepit, ad tertiam verô â peritissimis earum Magistris non adeô multo post, Deo volente, ducetur. Altera est, ut hac occasione Serenitati Tuae memorem testarer animum maximorum beneficiorum, quibus Invictissimo Tuo Parenti & praegloriosissimae memoriae Avo me obstrictum agnosco ob Privilegium non unum, quo meae ac typographei mei securitati, contra malevolorum impetitionem, ex gratiâ Regiâ, clementissimè cautum voluerunt. Quod restat, DEUM Opt. Max. supplex oro, ut Serenitati Tuae vitam longaevam, & valetudinem firmam concedat, & eas animi dotes inspiret, quô, tanquam paternarum avitarumque Virtutum non minùs, quàm sanguinis, haeres, in Serenissimi Parentis thronum cùm tempore, (quod utinam ô serô appetat!) omnium Ordinum suffragiis succedere, & felicitatem hujus Regni, inter tot aliorum ruinas sub invictissimi Parentis atque inclytae recordationis Avi Tui imperio inconcussam, ad summum apicem perducere, & ad posteros propagare possis. Dantisci, Kalendis Julii, Anno Aerae Christianae ∞ lɔcXLII.

 

Serenitatis Tuae.

 

cliens humillimus & subjectissimus.

Andreas Hünefeldius Typographus & Bibliopola.

Dasypodius Catholicus
H.2 (1642)

Summa Privilegii.

Regiae Majestatis Vladislai IV &c. Privilegio cautum est, ne quis Dictionarium Catholicum antehac sub titulo Dasypodii Catholici Coloniae Agrippinae editum, nunc vero operâ ac sumptu Andreae Hünefeldii typographi Gedanensis, adjecta lingua Polonica, locupletiùs redditum absque consensu ejusdem memorati typographi intra decursum viginti annorum imprimere praesumat, vel alibi impressum in Regnum & Provincias Regiae Majestatis subjectas vaenum exponere audeat, sub poena confiscationis librorum, quingentorum insuper aureorum Hungaricalium per Instigatorem Regium jure Regio emonendorum: Prout latius patet in diplomate Regio dato Warsaviae 7 Februaril Anno Domini M DC XLI.

 

Vladislaus Rex.

L.S.

Johannes Gembicki

SRM.

Dasypodius Catholicus
I. (1670)

Reverendissimis Admodum Nobilibus, Eximiis, Clarissimis, Amplissimis, Doctissimis, Plurimunique Venerandis. Trium in celeberrima Agryppinatum Academia Gymnasiorum: MONTANI, LAURENTIANI, TRI-CORONATI DD. Regentibus Gymnasiarchis, Eorumque Professoribus, ac Liberalium Artium Studiosis. Donat, dicat, consecratque.

Petrus Metternich Senior.

A. LLC.

Civis. Typogr. & Bibliop. Coloniensis.

Dasypodius Catholicus
K. (1694)

Copia Privilegil Caesarei.

LEOPOLDUS Divina favente Clementia electus Romanorem Imperator semper Augustus, ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae. Sclavoniae Rex, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Styriae, Carinthiae, Carniolae & Wirtembergae; Comes Tyrolis; Agnoscimus & notum facimus tenore praesentium universis, quod cùm Nobis Arnoldus Metternich, Typographus & Bibliopola Coloniensis humillimè supplicando rogaverit, ut Privilegium Impressorium, antehac ad sex annos: in edendo & distrahendo Dasypodii Dictionario Latino-Graeco-Germanico, & Germanico-Latino, Anno Millesimo Sexcentesimo Septuagesimo Septimo die vigesima

prima Aprilis sibi ac Cohaeredibus suis benignè redintegratum, ac porrô Anno Millesimo Sexcentesimo octuagesimo tertio decima octava Januarii ad decennium prorogatum, jam rursus ad aliud decennium prorogare & extendere dignaremur, ne videlicet alii lucellis inhiantes laborum & impensarum fructum fraudulenter carperent, occuparentque, nos justitiae ac aequitatis rationem habentes, demississimis ejusmodi precibus clementer annuisse, quemadmodùm in renovationem & extensionem prioris nostrae indulgentiae harum virtute benignissimè consentimus; proinde ac omnibus & singulis Bibliopolis, Typographis, ac Bibliopegis caeterisque quibuscunque rem seu negotiationem librariam exercentuibus serió & expressè, idque sub poena sec Marcarum auri puri, mandamus & praecipimus, ne eorum quisquam praefatum Dictionarium Dasypodii, praeter antedictum Arnoldum Metternich, ejusque haeredes, intra decennii spatium à die infrascripto computandum intra Sacri Romani Imperii, Regnorumque & Dominiorum nostrorum haereditariorum fines apportare, vendere vel distrahere audeat ac praesùmat; si quis autem edictum hoc nostrum transgredi, violare ut contemnere deprehendatur, eum non solùm hujusmodi libris perperam recusis & apportatis, quos dictus Metternich ejusque haeredes ubicunque invenerint, sive propriâ sive Magistratus ibidem authoritate atque auxilio sibi vendicare poterunt, privandum, sed & poenâ sex Marcarum auri puri, cujus semis dicto Arnoldo Metternich & haeredibus, alter verô semis Fisco nostro Imperiali fraudis vindis toties quoties contra factum fuerit, pendatur, omni spe veniae sublata, mulctandum decernimus (dummodo tamen memoratus Metternich haeredesve quinque ad minimum dicti Operis Exemplaria suis sumptibus iterum ad Concilium Imp. Aulicum transmiserint). Mandamus ergo universis nostris & Sacri Romani Imperii Regnorumque ac Ditionum nostrarum haereditariarum subditis, cujuscunque Status, Gradus, Ordinis, Conditionis aut Dignitatis existant, tam Ecclesiasticis quàm saecularibus, praesertim verô iis, qui in Magistratu constituti vel proprio vel Superiorum nomine & loco jus ac justiciae administrationem exercent, ne quemquam Privilegium hoc nostrum Caesareum temerè & impunè transgredi aut violari patiantur, quin potius contumaces, si quos fortè comparerint, praescriptâ poena mulctari, aliisque modis idoneis coërceri curent, quatenus & ipsi eandem mulctam evitare voluerint; harum testimonio litterarum manu nostra subscriptarum & Sigilli nostri Caesarei appressione munitarum, quae dabantur in Civitate nostra Viennae die sexta Mensis Februarii Anno Millesimo Sexcentesimo nonagesimo tertio, Regnorum nostrorum Romani trigesimo quinto, Hungarici trigesimo octavo, Bohemici verô trigesimo septimo:

LEOPOLDUS

(L.S.)

Vt. Leopoldus Guilielmus Comes in Kinigsegg, m.p. Ad Mandatum Sac. Caesar. Majestatis proprium, Franciscus Winandus de Bertram.

Dasypodius Catholicus
L. (1694)

Juventuti catholicae.

QUô tenaciùs vobis adheret instillatum à teneris, Adolescentes Ornatissimi, eô sapientiore consilio Majoribus nostris praecipua cura fuit, primis litterarum rudimentis imbuenda Juventuti, de istiusmodi Libris, & praesertim Vocabularium diu noctuque manu terendis, prospicere, qua non modó ab omni verborum obscoenitate purgara forent; sed & Fidei Catholicae consonas, & Ethica Christiana congruas vocum significationes traderent; iis procul à scholarum limine repulsis, quae potiùs inficiendis moribus, quàm erudientis, & ad virtutis amorem accendendis animis videbantur idonea. Collimavit eô superiori saeculo labor & industria indefessa spectatissimi Viri Petri Metternich. p.m. qui inter varios fortunae casus, adhibitis doctissimorum Grammaticorum judiciis, in idipsum quasi unicè incubuit, ut pluribus identidem repetitis editionibus, hunc Dasypodium Catholicum sic purgaret, poliret, & exornaret. ut novis, inutilibus, & noxiis quibusque, cum omni mores vestros innocentes corrumpendi periculo remotis, in eo haberetur, quidquid Vobis, ut par est, secundùm fidei Orthodoxae regulas, ac virtutis normam instituendis necessarium vel utile futurum credi poterat.

Habetis hic, Adolescentes Optimi, praeter dictiones omnes Latinas & Graecas, Phrases, Elegantias, Dialectos, Priscorum fabulas, nomina propria, substantivorum Epitheta, Synonyma, Syllabarum quantitates, exemplis communiter Hex- aut Penthametri illustratas, Adagia quoque, Proverbiae, &c. Verbo, collectum id omne, quod dispersum in pluribus improbo labore conquirendum esset, ad Lingua seu Graecae seu Latinae notitiam sibi comparandam.

Habetis adhaec Composita omnia seu Derivativa ad suam radicem, seu Primitiva, velut ad fontes & fundamenta totius Latinitatis reducta, sine quo non solûm in dignoscenda Syllabarum quantitate saepiùs hallucinari & haerere oportet, sed nec ad intimos humanioris litteraturae recessus pertingi potest unquam; adeô ut Dictionaria quae alio, ut placeant, utuntur ordine, profecto sine invida profectui vestro, & sub colore commoditatis vestrae, commodis suis cum vestro dispendio student eorum Authores, dum in- & ex ris non nisi obiter, & primis tantum labris idiomatis, cujus peritiam tanti temporis, laboris, & sumptuum jacturâ quaeritis, haurerire potestis.

Ut mirum profectô videri debeat, quâ recti specie huic Dasypodio Catholico, antiquitate venerando, & usibus vestris tanto tempore trito, probato, laudato. & ab ordinario Censore recognito, substituere, vobisque obtrudere, sine cujusquae Censoris, aut Esclesiastici Superioris legitima authoritate, nonnemo voluerit Dictionarium quoddam, cum Dasypodio hoc ne comparandum quidem, seu serum contentarum ubertatem, varietatem & copiam, seu Ordinem, Digestionem & Elegantiam spectes, prae-

ferens nomen Joannis Frisii, hominis Haeretici, in Indice Librorum prohibitorum Concilii Tridentini inter Authores primae Classis nominati & damnati. Quod si Auri cupiditas, posthabitis Dei & naturae in Decalogo praeceptis, violatis justitiae & charitatis Legibus, praeterito etiam, si non contempto, Censore ordinario, hoc consilii suggerere potuit, absterrere saltem debuisset Religio, & integritatis vestrae tuendae debitum. Quid enim Catholici proficere vos volunt Authore Haeretico? Super candelabrum ponitur in Ecclesiae Dei, qui ne quidem latere meretur sub modio, sed cujus vel solum nomen damnat, execratur, & tenebris aeternum addicit Ecclesiae, piissima Mater vestra & fierine potest, ut non aliqua Joannis Frisii, quem continuô manu volvere forsan jubemini, tacitè animis vestris instilletur quaedam veneratio & aestimatio, quippè cujus studio & industriâ vos totum debere & proficere creditis? & hoc nonnè est quod Ecclesiam movit, ut in prima Classe non tam Libros, quàm eorum Authores, in poenam Haeresis, juberet esse damnatae memoriae? En Praefationis in Indicem verba: In prima Classe non tam Libri, quàm Librorum Scriptores continentur, qui aut Haeretici, aut nota Haeresis suspecti fuerunt, horum enim Cathalogum fieri oportuit, ut omnes intelligant, eorum scripta non edita solùm, sed edenda etiam prohibita esse, quantumcunque fortè aliàs in se bona fuerint.

Vestra non solùm, sed & mea intererat, Adolescentes Ingenui, vos ista monere, vobis, aut potiùs morum vestrorum Moderatoribus deinceps incumbet, pro suae in Deum pietate, & Ecclesiam Catholicam reverentia prospicere, quibus conveniat uti Dictionariis, & an ob Haereticum Frisium, è Scholis Catholicis sit eliminandus Dasypodius Catholicus, judicet juventus & omnis aetas Catholica. Vale, & Dasypodio tuo Catholico, ut hactenus Catholicè ad Dei gloriam, propriamque salutem fruere.

Dasypodius Catholicus
M. (1634)

Typographus ad studiosum
Lectorem

HAbes hic Candide Lector Dictionarium Latino-Germanicum, & Germanico-Latinum, ordine Alphabetico singularium, tam Latinorum, quàm Germanicorum Vocabulorum interpretationes tibi demonstrans.

Addita sunt & Genera nominum, hisce literis, ut m, masculinum: f. faemininum; n. neutrum: com. commune: d. dubium significet.

Cuilibet etiam Nominativo praecedenti casus genetivus additus est, ut tanto facilius reliquorum casuum formationem, & quotae sit declinationis, invenire queas.

Verbo praesentis temporis, modi indicativi, & primae personae sub-

sequitur secunda persona; Item tempus praeteritum, supinum & infinitivus, quemadmodum à Grammaticis traditum est, ut inde, quotae sit conjugationis, tibi magis innotescat.

Singulis quoque simplicibus sua subjiciuntur composita, quae si habere velis eorum simplicia tibi quaerenda sunt.

Reperies etiam, quid obsoletum, quid antiquum, quid insolens & inusitatum dictum, quid denique ineotum, aut barbarum & ab aliis pro Latino annotatum sit.

Insuper in hac nova editione omnium syllabarum Quantitates, hisce notulis, in syllabis ipsismet positis & brevi, - longa & communi demonstrantur.

Accessêre & Epitheta, quae litera ab aliis distincta, quam cursivam vocant, impressa sunt.

Pedes metrici, quorum frequenter usus in carmine esse solet, in frequenti invenies pagina. Errata typographica, quae si tibi occurrerint, studiosae tuae diligentiae emendanda relinquo. Haec brevibus tibi constare volui. His fruere ac perbellè, vale.

Dasypodius Catholicus
N. (1634)

Pedes metrici, quorum frequenter usus in carmine esse solet.

Pedes quibus utimur, alii sunt simplices, alii compositi.

Simplices sunt: duarum nimirum syllabarum:

 

Spondeus, ex duabus longis. - -, vindex.

Pyrrhichius ex duabus brevibus, ◡ ◡. Deus.

Iambus, ex brevi & longa. ◡ [-]. mali

Trochaeus, ex longa & brevi, [-] ◡. Crassus.

Trium syllabarum.

Dactylus, ex longa & duabus brevibus. - ◡ ◡. currere.

Anapaestus, ex suabus brevibus & longa, ◡ ◡ -. vacuas.

Molossus, ex tribus longis. - - -, AEneas.

Tribrachys, ex tribus brevibus, ◡ ◡ ◡. regere.

Bacchius, ex brevi & duabus longis, ◡ - [-], dolores.

Antibachius, ex duabus longis & brevi. - - ◡(1), clamare.

Amphimacer, ex brevi inter duas longas. - ◡ -, aequitas.

Amphibrahys, ex longa inter duas breves, ◡ - ◡. studere.

Ex his simplicibus pedes compositi surgunt:

Dispondeus, ex duobus spondeis. - - - -, declamabunt.

Procelesmaticus, ex duabus pyrrichichiis, ◡ ◡ ◡ ◡, ariete.

Dichoraeus, seu ditrochaeus, ex duobus trochaeis, - ◡ - ◡,(2) evocare.

Choriambus, ex trochaeo & jambo, - ◡ ◡ -, armigeros.

Antispaestus, ex jambo & trochaeo, ◡ - - ◡, vocabatur.

Diambus, ex duobus jambis. ◡ - ◡ -(3). recalcitras.

Paeon primus, ex trochaeo & pyrrhichio, - ◡ ◡ ◡, consilium.

Paeon secundus, ex jambo & pyrrhichio, ◡ - ◡ ◡, Colonia.

Paeon tertius, ex pyrrhichio & trochaeo, ◡ ◡ - ◡, ratione.

Paeon quartus, ex pyrrhichio & jambo, ◡ ◡ ◡ -(4), celeritas.

Epitritus primus, ex jambo & spondeo, ◡ - - -, repugnarent.

Epitritus secundus, ex trochaeo & spondeo, - ◡ - -, cantilenas.

Epitritus tertius, ex spondeo & jambo, - - ◡ -(5), concordiae.

Epitritus quartus, ex spondeo & trochaeo, - - - ◡, audivistis.

Ionicus à minori, ex spondeo & pyrrhichio, - - ◡ ◡, praeconia.

Ionicus à majori, ex pyrrhichio & spondeo, ◡ ◡ - -, Diomedes.

 

Ex his certa lege junctis versus omnis generis fiunt.

Dasypodius Catholicus
O. (1634)

Brevis ortographia aldi manutii Dictiones, in quibus plerumque scribendo peccatur.

A

Abiicio, duplici ii.
Adiicio, duplici ii.
Adolescens, non adulescens.
Adscendo, cum d.
Adscisco, cum d.
Adscribo, cum d.
Aerumna, cum ae diphtongo.
Aetherius, per i in penult.
Africa, per f non ph.
Allucinor, pro Hallucinor.
Anulus, vel Annulus.
Appennius, unica p. & duplici nn.
Appuleius, duplici pp.
Auctor. & auctoritas per ct, non
autor, non author.

B

Bellua, per duplex ll.
Brundisium, non Brundusium.
Buccina, vel Bucina.

C

Caelebs, cium ae.
Caelo, as, pro scalpe, per ae.
Caelum, cum ae.
Coenum, pro limo, cum oe.
Caerimonia, cum ae in prima, & i in secunda.
Caeruleus, cum ae à coelo.
Camena, alii cum oe Camoena.
Caru, & caritas sine h.
Caussa, duplici ss.
Celo, sine diphtongo, pro occulto.
Cella sine dipht. cum duplici ll.
Cena, sine diphtongo.
Cera, sine diphtongo.
Cetera, ceterum, sine diphongo.
Coepi, Cum oe pro incipio.
Commissarie, unica m & duplici ss.
Comprehendo, sine diphtongo.
Condicio, cum c, non conditio.
Coniux, non coniunx, aut coiux.
Considero cum i. non cum y.
Consumo, is, unica m & consumsi consumptum, sine p. ut emo, emi, emptum &c.
Consummo, as, duplici mm.
Conuicium, cum c.

D

Deminuo, non diminuo.
Demsi, demtus, sine p.
Desidero, cum i. non cum v.

E

Ecloga, non egloga, aut agloga.
Emtus, non emptus.
Exhodus, cum aspirat. vel exodus.
Exsatio, Exsaturo, Exscribo, Exsilio, Exsoluo, Exspecto, Exsulo, Exsupero, Exsurgo, & similia, cum s litera: quia composita sunt, & in origine habent: ex auctoritate Scauti librorum & lapidum.

F

Faex unde Faeculentus.
Fecundus Felix Femina. Fenus & Feneror, Fetus Fecialis sine diph. scribenda sunt.

H

Hadria, cum H.
Hadrianus, vel Adrianus.
Haedi, cum ae.
Hannibal aliter Annibal sic & Hamilcar & Hasdrubal.
Haruspex, cum H.
Heluo, unico 1.
Heres & hereditas sine diphtongo.
Hiems & Hibernus, cum i non cum y.

I

Iccirco, non Idcirco.
Idaea cum ae Mater Deùm.
Idea sine diphtongo, quod mente concipimus.
Illic & istic absque h.
Immo duplici mm.
Incestus sine diphtongo.
Increbesceo increbuit, non increbesco increbat.
Iudutiae cum t, non inducia.
Infitior cum t, à fateor.
In primis diuisim, non imprimis ob differentiam.
Insumsi sine p.
Irrito penult. longa rr geminato.
Iucundus, non iocundus.
Iuppiter, non Iupiter.

K

Kalendae cum K.

L

Lacryma sine h. & cum y.
Laeua cum ae.
Laeuimus cum ae.
Laeena, cum ae.
Ligurrio. duplici rr.
Letum, vel Lethum, sine diphtongo.
Ligur non Ligus.
Littera duplici tt.
Litus unicat.

M

Maecenas, cum ae in prima syllaba.
Maereo, pro tristor cum ae.
Mistus, non mixtus â misceo.
Moechor, cum oe.
Monumentum, non monimentum.
Multa, non mulcta.

N

Nefas, & similia cum f nefandus.
Negotium cum t.
Nenia, sine diphtongo.
Nummus duplici mm: sed Numisma.
Nuntius cum t.

O

Obscenus sine dipthongo.
Opportune duplici pp.
Otium, cum t.

P

Paenitet cum ae, non oe.
Paene, pro fere cum ae.
Paenula cum ae.
Paenutia cum ae.
Palaestra cum ae in secunda.
Patricida duplici rr.
Parsimonia per o non parsimenia.
Patricius cum c.
Paullo paullulum paullus duplici ll.
Penius sine dipthongo.
Poenitet cum oe.
Praesertim cum ae.
Prensus, non prehensus.
Proelium cum oe non ae.
Proscenium, sine dipthongo.

Q

Quattuor duplici tt contra quater non quatter.
Quidquid Quidquam. non quicquid aut quicquam.
Quinctus Quinctilis Quinctilianus cum ct.
Quotidie aliter cotidie non cottidie.

S

Saeculum cum ae.
Sallustius duplici ll.
Scaenula, & Scaeuola cum ae.
Scaena & scena melius.
Septemtrio cum m. non cum n.
Sepulcrum, Simulacrum, sine aspiratione.
Sidus, siua, sincerus cum i non cum y.
Sigillatim à sigillo & singulatim non singillatim.
Sollers duplici ll.
Sollemnis non sollennis.
Sollicito vel solicito.
Spiritalis melius quam spiritualis.
Subura, simplici r.
Sugambri populi non sicambre.
Sumsi, sumtus sine p.
Synhodus, & Synodus.

T

Taedet cum ae.
Tercentum non trecentum ob compositionem.
Tinguo & tingo vnde extinguo.
Tiro non tyro.

V

Valetudo non valitudo.
Veneo pro vendor, sine diphton.
Vindico non vendico; etsi vendito a vendo.
Virgilius, non vergilius.
Vlysses, non vlixes.
Vrgueo, non urgeo.
Vtramque & utrumque cum m.
Vulso, non Volso. cognomen Manliotum.

X

Xanthippe cum adspiratione.

Aldi Manutii
De recta syllabarum divisione

Regula I.

Si consonans aliqua geminetur, prior vocali praecedenti, posterior sequenti adhaerebit: ut Ab-bas, Pal-las, an-nus, ag-ger, &c.

Regula II.

Consonans inter duas vocales media adhaeret sequenti: ut di-xi, ma-xi-mus: Excipe composita: Ex eo. ex-oro, ob eo, &c.

Regula III.

Consonantes quae possunt connecti in principio dictionis Graeca vel Latina connectuntur etiam in medio, ut sequens Tabella ostendet.

A-bdomen   bd bdellium
do-ctus   Ct Ctesipho
i-gnis   gn gnarus
o-mnis quia reperitur mn mnemosynon
a-ptus   Pt Ptolemaeus
scri-psi   ps psallo
pi-scis   sc scamnum
co-smas   sm smaragdus
a-sper   sp spero
no-ster   st Stephanus

NUMERI ROMANI cum cifris collati Praenomina Romanorum
I.   A. Aulus
IIII. & IV. 4. Ap. Appius
VIII. & IIX. 8. CN. Cneius Litera C vt C
XL. 40. C. Caius pronuntianda est
L. 50. D. Decimus non Decius.
xc. 90. FL. Flauius sed posteriore non aureo saeculo.
c. 100. K. Koeso.
cc. 200. L. Lucius
ccc. 300. M. Marcus
CCCC & CD 400. MM. Manius
IƆ 500. N. Numerius
IƆc. 600. P. Publius
IƆcc. 700. Q. Quinctus
CIƆ & ∞ illustratie 1000. SER. Seruius non Sergius
CIƆ CIƆ . 2000. &c. SEX. Sextus
IƆƆ . 5000. SP. Spurius
IƆƆCIƆ . 6000. &c. T. Titus
ccIƆƆ . 100000. Myriat. TI. Tiberius

Litterarum compendia

R P. Respublica.
P R. Praerot.
P R. Populus Romanus.
C O S . Consul.
C O S S . Consules.
S.P.Q.R. Senatus populusque Romanus.
S C. Senatus consultum.
N L. Non liquet, in ampliatione.
A. Absolutionis nota.
C. Condemnationis.
A.D. Ante diem, in diebus Kalendarii.
L.M. vel LIB. MER. Libens merito.
DD. Dedicabat, vel, dono dabat.
S.R.E. Sanctae Rom. Ecclesiae.
S.R.I. Sacri Rom. Imperii.
I.C. Jurisconsultus.
P.C. vel PON. CVR. Ponendum curauit, in Epitaphiis.

C. Dasypodius-Schorus
Vergelijkende tabel van de documenten.

A B C D E G I S T(1)
  1542 7 4 5 2 6 1 8 3 -
  1546 - 4 5 2 3 1 6 - -
  1556 - - - - - 1 - - 2
  1557 - 3 4 5 6 1 2 - -
  1567 - 3 4 5 6 1 2 - -
  1569a - - - - - 1 - - 2
  1569b - - - - - 1 - - 2
  1573 - - - - - - - - 1
 
S - Antonius Schorus Hochstratanus Pueris Studiosis.
T - Den Goetwilligen Lesere.

S. (1542).
Antonius Schorus Hochstratanus pueris studiosis s.

Ut omnium negotiorum usus, sic maxime studiorum, Candide lector, animos confirmat, & alacriores reddit. Quoniam in eo repositum est uniuscujusque laboris praemium, quo animi foventur & redintegrantur. Quamobrem ad hoc maxime pueri mihi adhortandi videntur, ut quo imprudentiores mentem figere non possunt, eô à preceptoribus provocentur & instigentur. Idque maxime ob tres causas, ne teneri illi animi deficiant, felicius pergant, & ad frugem uberiorem ut perveniant, quod fiet, si ad verum usum mens instituatur, & studia ordine, & optima ratione dirigantur. Erit ergo finis studiorum Styli formatio & Rerum cognitio. Adque duo conjungenda quisque studiosus pro viribus adnitetur, ut aliis commodo, & sibi ornamento possit esse. Formatur stylus, preceptis grammaticis & oratoriis. Precepta grammaticorum, voces ratione conjugere, oratorum, conjuncta perpolire docent. Usus preceptorum grammaticorum erit, eorum monstrare rationem ex lectione autoris alicujus accommodati puerorum captui formulis & compositionibus loquendi, quod pueros alacriores ad reliqua & cautiores in acceptis efficient: nam si usus studiorum mature non ostendatur, multis preceptis

ingenium obruisse, nihil autem profuisse experiemur. Quare preceptorum utilitas, lectione alicujus scriptoris confirmabitur. Reliquum styli imitatione perficietur, qua oratoria precepta in usum suum rediguntur. Quod fiet absolutem, si tam ipsam rem cognoscere, quam eandem ornare, operam dederimus. Sed habendum est primo discrimen stylorum, ut qui recte, qui indirecte vel qui mediocriter, in unoquoque vero genere qui politius scripserunt, praevidiamus. Ne imprudentes imitando cum maxime materia stylum rectum exigat, in confinem mediocrem, aut indirectum insiderimus. Sed hoc curent preceptores, ut certo judicio & discrimine pueris proponant, primo rectum, deinde mediocre, postea tertium, quo omnis styli formatio absolvetur.

Uniuscujusque generis scriptorum censure non est hic locus. Haec imitatio versabitur circa sententias, locutiones, & compositionem orationum, ut in omni lectione animadvertamus, unde unumquodque sumptum, quomodo accommodatum, & quibus membris & articulis tota oratio connexa & perfecta sit. Sed haec sunt observationis, quae ordinem & loca desyderat, ut quaeque dispersa per opera variorum scriptorum ervamus, & in suum naturalem locum & ordinem, unde deducta sunt, colligamus. Ita unumquodque genus ornatum suis sententiis & verbis, ex nostro promptuario, si quid scribendum aut dicendum esset, repromere liceret. Quod eo magis necessarium duco, quia hac ratione omnis stylus facilius absolveretur. Tum nihil ex nostro cerebro, sed nostra sententiis & locutionibus aptis politissimorum autorum ita tincta apparerent, ut si unquam eloquentia extiterit, eadem hac ratione revocata, in nostris scriptis aut dictis effloresceret. Nam quid obstaret nescio, cur minus rem cun suis attributis, ad suum nature locum cogere possimus, quum nihil scriptum sit, quin ex rerum natura manaverit, hoc est, quod non sit vel ipsa res, vel causa, vel aliquid attributum, vel antecedentia, vel consequentia, vel circunstantie ipsius rei. Ergo si scriptores rerum naturas scribendo, nos étiam naturali quodam ordine annotando assequi possumus. Primo distribueremus ipsa summa genera, deinde descenderemus ad proxima, donec ad infinum perventum esset. Singula in suas species, vero in sua singularia divideremus. Unicuique verô rei, suae causae & effectus, antecedentia & consequentia, & circunstantie attributa essent. Quaeque vero predicta in suas quantitates & qualitates & actiones distribuendum. Sed non est cujus instituti hunc modum annotandi demonstrare, reservabimus illud in aliud tempus, quo integra ratione resoluta, vobis pueris hanc viam aperiemus nisi nos (quod malimus) aliquis anteverterit.

Nam propterea hujus usus mentio rem facio, si fortasse aemulum aliquem excitare possum, qui huic tam necessarie rei manus admoveret. Pollicitus est aliquando Ioannes Sturmius, utinam praestaret, quoniam quum sit acutissimi ingenii, & hoc modo politissimi, nemo eo doctius & felicius potest, si eam operam quam suis, communi rei, scholarum impertiret. Nihil enim utilius pueris, quam ut assuescant, omnia quae legunt, resolvendo in certum suum locum digerere. Nam quum sentiant nihil sibi ex lectione perire, sed

tam locutiones quàm sententias in verum usum redigi, affecti erra studia nunquam pergere definent. Alioqui multa frustra legentes raediosi efficiuntur & ingenium multa lectione confusum, obruitur. Si qui scribendum, aut dicendum sit, in tantas ambages insidunt, ut vix se illis explicare possint. Sed sufficit hic monuisse ad verum usum, ostendisse hic non datur locus. Perficietur ergo stylus imitatione, si ad praedictam rationem accedat exercitatio assidua scribendi & dicendi, qua annotata illa in usum, & aliorum dicta, in nostra convertemus, ita optimis quibusque autoribus similes efficiemur & non novi Latini, sed veteres optimi quique ex stylo nostro apparebimus. Verum ut ornatus corpori melius aptetur, ipsam naturam corporis cum suis partibus & accidentibus perspicere oportebit, ne homini longo brevem vestem aut rustico regiam confarciamius. Res ut duplex est, ita ejus cognitio, una quae circa haec mortalia altera quae circa divina tantum versatur. Illorum cognitionem ratione, horum tantum fide metimur. Nam hujus vitae corpora & negotia ratione, illius futurae vero animae immortales, solum virtute verbi Dei qua nituntur, sustinentur: quod eô pertinet, ne in usu scientiarum misceamus sacra prophanis. Haec generaliter paucis monuisse sufficit, ut ostendam quo, nostra studia dirigenda sint, videlicet, ad Forum & Ecclesiam eo enim omnium scientiarum usus transferendus est, ne cogitemus ibi vanae eloquentiae aliquem esse usum, nisi rerum cognitio accedat; Ut Cicero testatur, qui dicit verborum volubilitatem inanem & irridendam esse, & orationem ex rerum cognitione efflorescere oportere. Deinde etiam ostendit (quod quidem satis nos experti sumus) quantum damni garrula illa eloquentia rebus publicis attulerit. Tantum admonendum est, ad usum scientiarum, qui formabitur instrumento illo Dialectico, quo quaeque explicabimus & segregabimus, ut seorsim uniuscujusque rei naturam contemplari liceat, ne cumulata nostra series, amphibolias pariat, & scientia nostra confusa Foro & Ecclesiis magis abusui quàm usui sit. Nam haec Dialectica ratio in omnibus scientiis nisi adhibeatur, hoc est, nisi unumquodque per se explicatum, divisum, & suo loco collocatum inspexerimus, nihil plane nec distincte ex iis efficiemus, nec unquam aliquam causam docte & feliciter tractare poterimus. Quare quum pueri ad stylum formandum rei cognitionem adhibere debent, imbuantur à preceptoribus ratione dialectica, ut prudenter et feciliter per omnium scientiarum genera vagari, & omnia sua ad frugem communem cum gloria conferre possint. Sed accommodent sese oportet tenero illorum captui ut illi Platonici, qui rerum ideas & naturas per mathematicas demonstrationes, suis discipulis aperiebant. Alioqui intricatis illis argutiis nihil unquam demonstrantes, torquent adeô ingenia, ut etiam maxime ingeniosi nauseam omnium scientiarum contrahant. Verum si praeceptores rerum ab ditas naturas plane detegant, non video cur minus rationem naturalem, quàm grammaticam inculcare valeant. Et hac ratione fieret, ut nostrae scholae aequè tam doctos Reipub. producerent, quâm eae quae verum studiorum excolunt, & tam multi à studiis, quia nec rationem nec viam proficiendi vident, desperantes de matura fruge, non deficerent. Siqui

suam operam ad Rempub. deferant, non instructi rerum scientia, nihil feliciter efficiunt, acturi de ipsa re, inconsideratè in qualitate aut quantitate, aut aliquo attributo immorantur, ut Gorgias & Protagoras Socrati interroganti quid res erat, semper aliud respondebant, quod omnes committunt qui rerum cognitionem non habent. Si ergo stylus formetur ex ipsa rerum cognitione, perfecta erit eloquentia, quae in foro & ecclesiis omnibus usui, & sibi gloriae futura erit. Praeceptorum ergo erit verum studiorum usum ostendere, vestrum Pueri, eo omnia studia dirigere. Haec volui hic monere, ut cum ipsis dictionibus ratio omnium studiorum suorum pueris inculcetur, ne putemus probè nostrum officium egisse, quom puer balbutire latinè potest, quod minumum est, sed sicut Reipub. hoc nostro officio servimus, ita eo respiceremus, ut omnia nostra & puerorum studia in communem usum dirigeremus. De hoc Dictionario nihil est quod dicam, lege & utere securè, invenies enim explicatius & plenius quâm ipsa Latina. Compositum quod est à doctissimo scholae Argentinensis archididascalo, in gratiam suorum puerorum, id ego in communem usum nostrorum transtuli, nihil pollicens, sed quantum possum praestans. Miror quôd hec Dictionaria tam necessaria pueris, à nemine nostratium hominum, hactenus scholis exhibita sunt, quum nulla in iis habeantur nisi barbara, & siquae sint satis Latina, tamen nulla sunt plena. Consulite quaeso Pueri has meas primitias vobis dedicatas, boni, & utimini jam mea opera vobis addicta in aliena re, spero me aliquando propria vestris studiis serviturum. Valete, Antverpiae tertio Nonarum Novembris.

T. (1556)

Den goetwillighen Leser Saluyt.(1)

Aenghemerct (beminde Lesere) datter egheene bequamere, noch profijtelijckere studeringhe ende nernsticheyt ghedaen en wordt, dan de ghene die tot diverssche tonghen ende goede talen een onderwijs ende eenen goeden toeghanck heeft: So behooren zij oock wel van rechts wegen bemindt te syne, ende in grooter eeren ghehouden te wordene, die met haren grooten aerbeyt de spraken grootelijck ghevordert ende in der ghemeynten ghebruyck ghebracht hebben.

Desghelijck oock en behoorden sij met recht van haren lof ende welvaert niet berooft te syne, die in de selve voorss. talen oft spraken te prentene tot elcx gherief, aerbeyt ende cost doen, also dat wel blijct by diverssche

boeckvercoopers, ende goede boecken die dagelijckx int licht comen: onder welcke allen Calepinus oock wel mach verhaelt worden, die te voren maer eenderhande tale, te weten Latijn en sprack, noch daer toe met vier andere spraken, doer onse sorgen ende toedoen, nu sprekende is: ende also bynae der gantscher Christenheyt ghemeyn ghemaeckt. Ende nu wederomme by den Dictionarium Dasypodii, tot sonderlinghen voordeele der kinderen, met het Duytsch vore gestelt: op dat die ghene die noch inde Latijnsche tale niet wel vervaren en zijn, ter-stont op d'ordinantie van den A.B. int Latijne vinden souden tghene dat sij int Nederduytsch weten. Achtervolghende hier inne die leeringhe des wijtvermaerden Joannis Ludovici Vivis, int derde boeck, van hoemen yemant die consten voor houden sal, sprekende in deser manieren: In elcke tale, seyt hy, waert wel van noode, tweederhande Dictionarien te maken: den eenen daer het Latijn voor staet, ende den anderen daer die ghemeyne spraecke den Latijne voor ghestelt worde.

Ghelijckerwijs int Spaensch ghedaen heeft Antonius Nebrissensis: int Franchois Robertus Stephanus: int Italiaensche Lucio Minerbi. U sal dan believen goetwillighe Lesere, desen onsen dienst in so goeder meyninghen tontfanghene, als wijt met goeder herten ghedaen hebben: dwelck doende, sult ghy ons eenen moet gheven voorts te ghane in tghene dat wij tot uwen profijte begonst hebben.

D. Antonius Schorus - personalia.

1. Brief van A. Schorus aan Dryander.

Hochstratanus Schotus.

 

Audieris fortasse Francisce optimè, de meo exilio, aut potius liberatione babylonici carceris, qùo pacto dominus me istinc huc Argentinam compulit migrare. Causa enim est liberior professio quam tyranni purioris doctrinae ferant. Venit ad me, A Marchione missus sub noctem in larga pluvia, lictor unus, mihi de facie notus, relictis ceteris foris ante portam edium nostrarum, ut commodius me eliceret. Rogabam quid vellet, dixit sibi mandatum à Marchione, ut me vocaret. Presenti animo petii, ut tantisper moraretur, quod pallium e cubiculo sublatum circundedissem. Discinctus jam eram et paratus ad lectum, concessit, ego per posticum elapsus, data hac oportunitate effugi. Expostulavit hic lictor relictus diu cum uxore ad ignem cum infante sedenti. Tandem minatus est, ad Marchionem se relaturum conscientiam criminis, quam ego hac fuga prodidissem. Fecit. Marchio statim, septem alios misit, qui ea nocte domum diligenter custodirent, observarentque ne aliquid exportaretur, quod fecerunt donec postero die omnia

essent conscripta. Postea libros diligenter excusserunt, nihil invenerunt. Causam hanc unam pretendunt, quod declaraverim mea fuga conscium dicunt criminis. Vix etiam aliud certum habent. Itaque veni Argentinam, expecto singulis horis uxorem, mea omnia, quae rursus redempta sunt, propterea quod nomina creditorum supellectilem conscriptam superare videbantur. Hic maneo, dum dominus alio me duxerit. Haec sunt, quae putabam communi amicitiae nomine te de meo casu desideraturum, alias latus omnia, festinat jam enim nuncius.

 

Antonius Schorus

Hochstratanus tuus ex animo.

2. De Senaat van de Heidelbergsche Faculteit van Wijsbegeerte verleent een toelage aan A. Schorus, die door den Vorst beroepen werd tot professor in de Rhetorica.

Die lunae post dominicam Reminiscere 1546 collecto senatu - Tertium negotium M. Antonii Schori erat.

Is causam suam apud Decanum (Jo. Dozlerum Leontorium, Artium magistrum, divini ac humani juris studiosum) per D.D. Petrum Alexantrum Theologum et Eustachium Quercetanum Medicum egerat, ut, quoniam a Principe ad Rhetorices Professionem vocatus eam propediem auspicaturus esset, scholae nostrae sibi copiam facere dignaremur, in quo facultas pro sua humanitate et erga viros doctos amore se non difficilem parebuit.

 

(Acta ordin. philosoph. Universitat. Heidelberg. ms. F. fol. 12 b. Naar hautz, Lycei Heidelbergensis Origines, p. 42).

3. Antonius Schorus en Conradus Laetus vragen aan de Faculteit geld te leen om hout te koopen, en verkrijgen 10 flor. Schorus zal het geleende geld binnen het semester terugbetalen.

XXVI. Octobris 1546. Paedagogi Antonius Schorus et Conradus Laetus petebant pecuniam mutuaticiam ad ligna coëmenda ex Facultatis fisco. Quorum petitioni Domini hoc pacto annuerunt, ut Schorus intra semestre tempus commodatam pecuniam propria chirographo se rediturum caveret. Ceterum summa mutui dandi fureunt 10 flor.

 

(Acta, l.c. fol. 17 a. Naar hautz, Lycei Heidelbergensis Origines, p. 43)

4. Petrus Alexander aan Frans Dryander te Bazel.

(Heidelberg, November. 1546).

 

Gratiam et pacem a deo. Suscepi literas tuae humanitatis, doctissime domine, Francisce, una cum historia illa pientissimi sanctissimique viri Diazii, quam tuo nomine dignissimo domino cancellario presentavi, qui jussit suo nomine tibi immensas habere gratias. Jampridem tibi scripsissem, si certum habuissemus nuntium de rebus nostris et promotione nostrae universitatis. Dominus Fagius fuit nobiscum tribus mensibus et ultra fecit, quod potuit, sed non multum promovit neque in religione neque in scola, obstantibus quibusdam, qui ut solent homines, voluerunt sua privata commoda publicae utilitati praeferre. Hoc solum actum est, ut omnes magistri convenirent in illa magna domo ante domum nostram, et ibidem legunt. Dominus Anthonius factus est pedagogus collegii Suevici, in quo ordinatae sunt duae classes. Spectatur hiis diebus dominus Micillus, quem dicunt virum magnae eruditionis. Ipse forsitan sua diligentia aliquo modo poterit nostram universitatem promovere. In aliis facultatibus nihil est adhuc inmutatum. Propter haec periculosa rempora omnia apud nos sunt adhuc tam frigida, ut vix possim aliquid certi tibi significare. Praesentium lator poterit multa declarare de statu et dispositione istius, quae pro nunc non licet scribere. Interea orabimus dominum, ut te dignetur una cum tuis amicis in sua sancta pace conservare. Nam de pace mundi non est, quod multum debeamus sperare. Vale frater et amice charissime.

Tuus.

 

Alexander.

 

(Straatsburg, Stedelijkarchief, Thomasstift, Epist. ad hist. eccle. saec. XVI pertin, I fol. 15. Naar rott, p. 214)

5. Keurvorst Frederik II vraagt nader bericht over de inrichting van Contubernium en Pedagogium, het aantal regenten en magistri van de Facultas Artium en hun salarieering.

Von Gotts Gnaden Fridrich pfalzgraff bei rein Ertztruchsesss und Churfurst.

 

Unsern gruss zuvor wirdigen und Ersamen lieben getrewen, als wir verschiner zeit mit dem contubernio und pedagogio, regenten und magistris der artisten facultet in verordnungen der Lectionen und Salarien handlen

lassen, wurde uns bericht, das in solichem nit so statlich wie sich wol gepurt, auch wir uns versehen hatten, furgeschritten worden sey, das auch von der Universitet wegen, als ob sie solichs nicht anginge wenig einsehens geschehen, dardurch unser fûrnehmen, das gedachte facultet in bessere ordnunge gebracht, zuwidder gehandelt, dem nach ist an euch sampt und sonder unser ernstlicher befelch, yr wollent berathschlagen wie alle lectiones in contubernio vnd pedagogio den auditoren zum nutzlichsten angestelt, auch wie es hinfort mit anzal der regenten und magistris, darzu deren salarien halben zu halten ordenung gemacht und dermassen einsehens beschehe, dardurch soliche artisten facultet zu guten auffnemen gebracht werd.

In dem beschicht unsere meinunge und befelch und willens wass zu geschehen zu euch gentzlich verlassen.

Datum Germersheim freitags nach Vit. und Modest. anno 1547.

 

Den wurdigen und ersamen lieben getrewen Rectori und universitet unsers studiums zu Heidelberg.

 

(Annales Universitatis Heidelberg., ms. F. fol. 449b. - Naar hautz, Lycei enz. p. 43-44. winkelmann II. p. 101, nr. 923.

6. De Universiteit besluit 6 Juli 1547 wegens de pest te verhuizen naar Eberbach.

VI Julii Universitate per juramentum congregata conclusum est, quod regentes Contubernales Eberbacum cum discipulis suis propter pestem grassantem proficiscantur, et quia in multis regentes sese difficiles exhibebant, conclusum est, ut sex sint numero et Chonradus Letus sit sextus atque loci pedagogi aliis in artibus emolumentorum par atque interdiu ad minus duabus horis legat: de stipendio autem regentum pro hoc tempore absentiae suae, postquam diu super ea re fuit disputatum, tandem conclusum, ut sex regentes habeant quisque ex fisco triginta florenos annui stipendii et duo flor. pro habitationis censu, et fiscus numerabit sex florenos pro naulo, ut eo commodius transeant cum rebus suis in Eberbacum.

 

(Acta, l.c. VI, fol. 450 a. Naar Hautz, l.c.p. 44-45).

7. Schorus beklaagt zich bij Frederik II over de houding van de Faculteit en verzoekt hem te verhinderen, dat men hem zou ontslaan (1547).

Illustrissimo Principi Friderico Electori &.

 

Illustriss. Clem. V. orat supplex Anthonius Schorus, humillimus Illustr. D.V. minister.

 

Quum jam annus sit exactus et amplius, ex quo dictus supplicans cum uxore et familia ad Illustr. D.V. Universitatem venerit Heidelbergam, excitus huc amicorum et Illustriss. D.V. Cancellarii piae memoriae jussu, interim unicum fuit studium dicto supplicanti, ut se Illustriss. D.V. approbaret, juvando studia publica praelectionibus primum publicis, quibus specimen mediocris quam profitetur eruditionis edidit, ut sit illi tandem commissa Paedagogii procuratio, et per D. Hubertum, Secretarium Illustr. D.V. approbari studia et eruditionem, quam adferret dictus supplicans, et constitutum est stipendium 80 florenorum et pro habitatione domus Suevorum, in qua sic sese gessit, et ea fide ac diligentia obivit munus sibi nomine Illustriss. D.V. demandatum, ut invidiam ipsam provocare audeat, a qua tamen eo usque premi se sentit, ut jam votis quorundam, qui sibi vindicant reformandi curam, sit exclusus omni administratione literaria, nisi avertat Illustr. V. Clementia.

 

Hanc igitur Illustriss. V. Clementiam rogat dictus supplicans, dignetur mandare Rectori scholae Vestrae, et dictis qui se dicunt Reformatores, ut dictum supplicantem loco et munere suo non removeant, vel si omnino eam esse putent dicti supplicantis eruditionem, quae occupari non debeat in paedagogio, sed digna sit sublimiori aliqua et publica professione, qua vel linguae Latinae perfectio traditur vel Rhetoricum artificum aut disserendi ratio, unam ex illis suscipiendam praelectionem constituant.

 

Offert autem supplicans humillimum suum obsequium in omnibus, quae placebunt Illustri D.V.

 

Illustriss. D.V.

 

addictissimus Cliens

Anthonius Schorus.

 

(Annales l.c. VI, fol. 450 b. - Naar Hautz, l.c.p. 45-46)

8. Frederik II geeft aan de Universiteit te kennen, dat men Schorus ongehinderd het pedagogium moet laten beheeren en men hem uit de andere officia niet mag uitsluiten.

Von Gotts Gnaden Friedrich pfaltzgraff bey rein Ertztruchsess vnd Churfürst.

 

Unsern gruss zuvor wirdigen und Ersamen lieben getrewen.

Uns hat Anthonius Schorus itzt clagendt ersucht umb instendiges und hat pf. (Pfalz) gebetten, als yr auss syner unterschriebene supplication zurücknomen. Nun habt ir euch und sonderlich ire Rector wole zu erynren, das gemelter Schorus zu versehunge und verwaltung des pedagogii mit eurem verwilligen auffgenomen worden. Derenhalben uns nicht wenig befremdt, das yr Inen von diesem und andern officiis zu verschieben fornehmens sein solt, Darob unser gnedigs gesenen Erenstlich begerende, ir wollent gedachten Schoren bei verwaltung dieses pedagogii und was ihm sunst zu versehen gepurt, vnbedrangt geweren laessen und keynes wegs In anderen officiis ausschliessen, und euch also gegen ihm erzeigen, halten und beweisen, das er nit ursach schepffen mege uns deshalb ferner zu uberlauffen, das wollen wir uns der gepur nach zu euch entlich versehen und haben es euch gnedig nit verhalten wollen.

 

Datum Yghelheim Freitag Magdalenae anno 1547.

 

(Annales, l.c. VI, fol. 450 b. - Naar Hautz, l.c. p. 46).

9. Antwoord van de Universiteit aan Frederik II op vorig schrijven. De Universiteit heeft er met aan gedacht Schorus uit het Pedagoginm te verwijderen en zet uiteen, waarom Schorus niet naar Eberbach mede kon verhuizen.

Durchlauchtigster Hochgeborner Churfurst Gnedigster Her.

 

Ew. Churf. Gn. haben unser gantzwillig gehorsam alzeit zuvor.

Gn. Her, Ew. Churf. Gn. schriben sampt eyner clagende schrifft von Anthonio Schoro an Ew. Churf. Gn. ubergeben und widder uns unbilliger weyss furbracht, zugeschickt haben wir undertheniglichen vernomen und Inhalts verlesen, befinden erstlich das ermelter Schorus uns bei Ew. Churf. Gn. on grunt und verschulden weyss zu verunglimpfen understanden, dessen wir uns zu ihm nit hetten versehen, dann ee er eynigen mangel als beschwerniss gehabt, hett er solichs billich zuvor an gemeinen raht der

Universitet gelangen laessen, wollen wir ihm soviel an uns gelegen auch beratlich gewesen sein, diweyl aber ober genanter Anthonius Schorus sobald zu Ew. Churf. Gn. gelauffen, widder uns supplicirt und vil on grund anbracht, das wir uns nit wenig befrembden, bitten darum undertheniglich Ew. Churf. Gn. wollen unsere entschuldigungen und gegenbericht mit erzelung des gantzen handels gnediglich vernehmen, Gnedigster Her demnach kurtz verruckter zeit vns von Ew. Churf. Gn. ein schrifft und geheyss die ordnunge und reformation der artisten facultet verlangen dieselbig auffs baltest zu verfertigen, ist von Germersheim zukommen, haben wir sobald in gemeynem rathe der universitet eyn ausschutz gemacht, eyn form begriffen und dieselbig volgendts in der Universitet offentlich lesen laessen und selbigen Concept auch Ew. Churf. Gn. Kanzler wollen verhendigen, sein wolmeynunge und gutes vermerken herin zu hören, so ist aber mittler Zeit der Kanzler mit Krankheit behafft und leider mit tod abgangen, dem got gnedig sey, auch hat seither pestis mehr zugenomen und in den studenten so noch vorhanden vil schreckens gemacht, deren vil verlauffen, haben wir gedacht mit furgenomner reformation der artisten facultet diess zeit still zu stehen, sonder sind genottrengt worden uff mittel zu berathschlagen wie mit den Regenten, Bursen, dieweyl sie zu Eberbach sein werden zu handlen, wess sie sich in der Lere und anderem halten solten, biss man wider heim kome und alsdan zu furgenomener reformation schritten, So seind der Regenten sex gewesen, deren einer abgestanden, an welches Stat meister Chonradt Fröhlich pedagogist, so zuvor auch Regent gewesen, an desselben Stat angenommen worden ist, doch das er sonderlich der Jungen, so etliche nachfolgen, oder ghen Eberbach khemen, annemen solt, und so der hoheren Lection nit vehig, mit geringen lectionibus, wie im pedagogio breuchlich, versehe, biss durch gots gnad diese plag und febris pestilentialis uffhort, und die artisten facultet widderumb heim keme, den das pedagogium zu verrucken, deren am meisten burgerskinder, ist bisher nit breuchlich gewesen, ist auch in dem allem so in eyle geschehen, gemeltem Anthonio Schoro nichts abgekundett noch auffgesagt worden, dem auch on zwiffel weib, kind und gesindt ghen Eberbach zu verrucken beschwerlich gewesen, sonderlich dieweyl wir ihnen seyns stipendiums halber nicht haben können versichern, dieweil der fiscus grundlich erschepfft und wo auss angeborner miltigheit Ew. Churf. Gn. diess male mit eyner summa gelts dem fisco nit were zu hulff komen, weren vielen lectoribus yre besoldung vollkomentlich nicht gereicht worden, mag hierumb Ew. Churf. Gn. gedachten Schorum nichts desto weniger bei versprochenem stipendio und Jarbesoldung gnediglich laessen bleiben, ob er schon ghen Eberbach oder anderswohin sich diese zeit wegbegebe, biss wir widder zusamen kämen und er alsdan seinem pedagogio oder andern lection fursehen mochte.

 

Gnedigster Furst und Her, diesen unsern gegenbericht und entschuldigunge uff furbrachte clagschrift Anthonii Schori wolle Ew. Churf. Gn. gnediglich annemen, dan wir in keynem weg ermelten Schorum von dem

pedagogio zu verschiben je gedacht oder vorgenomen haben, undertheniglich bitten Ew. Churf. Gn. wollen nit eynem jeden auff sein clagen und angeben on verkante sach glauben geben, den wir seyndt nicht allein schrifftlich, sondern auch wo von nothen mündlich und gegewertiglichen fur Ew. Churf. Gn. oder deren hochleblichen rethen unss zu verantworten erbettig.

Ew. Churf. Gn. underthenigste willigste

 

Rector und Universitet Ew. Churf. Gn. studiumbs in Heidelberg.

 

(Annales, loc. cit. VI, fol. 451 a, b. Naar Hautz, l.c., p. 47-48.)

10. Brief van Frederik II, Keurvorst van de Paltz, aan Keizer Karel V, over de opvoering van Eusebia. Uit Heidelberg, 10 Maart 1550.

.....Und damit aber solcher recitirten comedi halb und wes ich mich darunder gehalten, Ewer kais. mayt. bestendigen bericht empfahen, so will derselben ich in undertenigkeit nit bergen, das die warheit ist. Es ist auf der hailigen drei könig dage nechtstvergangen in der Schwabenbursch, so zu meiner universitet zu Haidelberg gewidembt, durch derselben inhabitanten Anthonium Scorum und ainem Polonum, welcher ein zeitlang sich als ein frembder zu Haidelberg gehalten, allein seinen pfennig gezert, weder under meine, des rectors noch der stadt jurisdiction submittirt, doch angeben, als solt er ainer adelichen geburt eins freihern geschlechts aus dem königreich Polen sein, die baide dieser comedien autores und stifter gewest, dieselbig also recitirt, fast auf masz, das cristliche häupter und ander personen darin, auch ein forme der hailigen messe, so von des Poloni dienern angestellt, nach oder mit undergeloffen, zum tail wie Ewer kais. mayt. mag angelangt haben, representirt worden.

Als aber ettlich spectatores zugegen gewest, die solcher ding gar kein wissens gehept, verstanden und erachtet, das es zum tail ergerlich, ungepürlich und sträfflich sei, haben dieselbigen, als ich mich mit fleisz erkundiget, alsbaldt darab miszfallens gedragen, beredet und gerufen, das zu underlassen, sei Scorus dannocht mit excusation, als ob es allein ein exercitium der ingenia sein solte und des Poloni famuli fürgefaren, bis letzlich die spectatores mehr beschwerden und unwillen darob gefaszt, die sich

auch zum hochsten entschuldiget, das es one iren willen und gefallen beschehen und sollichs abzuschaffen selbs bevolhen haben.

Doch ist solcher handel mir etlich dage hernach, das wil E. mt. ich bei churf. waren worten zuschreiben, verporgen plieben, das ich das wenigist wordt darvon nit gewust, villeicht auch aus ursachen, dieweil ich eben der zeite in leibs schwacheit zu pedte gelegen. Als aber sollichs folgendt an meinem hofmeister und rete erst über die 14 dage darnach und durch dieselben furter alsbaldt an mich gelangt, hat michs hoch beweget; dan ich und meine rete es anders nit verstanden, kondens auch anders nit achten, dan es merertails mir als der oberkeit dieses orts in contemptum und zuwider beschehen sei.

Habe also auf gehapten rate den rectoren und etlich consiliarios meiner universitet beschicken und von inen bericht erfordern lassen, dieweil die authores und actores dieser recitirten comedien mertails der universitet jurisdiction vermug irer privilegien underwurffig sein mochten, das sie mir dieselben auch den actum, wie der ergangen, anzaigen, darunder weiter mein gemüte vernemen wolten.

Die darauf berichtet, das nit one, es wer ein sollich commedi, die zum tail ergerlich und streflich recitirt, so inen, rector und universitet selbs höchlich zuwider were, aber die personen alle, so darin begriffen, druegen sie noch kein volkomen berichte. Also ist inen von meinetwegen auferlegt worden, nach denselben mit allem fleisz zu erkunden, als ich für mich selbs nit weniger in ander wege auch verordent hette und mir underschiedlichen bericht zu tun, wer dieselben personen mit namen, so solcher comedi verwant, sie weren gleich meiner, der universitet oder der stat jurisdiction underwürfig, damit ein jeden sein gepürendt straf konte verordent werden.

Zu solcher erkundigung ist gleichwol ein zeit hingeloffen, dweil das anlangen von recitirter commedi nit gleich, sonder widerwertig fürkommen, sich auch etliche zu entschuldigen vermainet, als ob sie ungefarlich darzu komen und daran nit schuldig sein solten, auf das der rechte grund erlernet würde. Nitweniger hab ich dem rectori ferner sagen und befelen lassen, in gründtlicher erkundigung ongeseumpt fürzufarn.

Und als underdes villeicht aus forcht der strafen Anthonius Scorus, der ain author commediae, als ich berichtet wurde, sich aus Haidelberg getan, angemast in seinen gescheften zu verraisen, hat mirs ursach gegeben, mit straf der anden zu beruegen und den handel still zu halten also lang, bis Scorus sich wider hertzu tete, und nit allain die weniger schuldigen, sonder die authores selbst, (damit auch dieselbigen dardurch nit verwarnt und deswegen ausplieben) nach gepur darum gestraft würden. Als aber Scorus gar nahe auf ein monat lang sein widerkunft verzogen und nit vernomen mogen werden und sich der Polonus underdes auch stillschweigendt mit seynen zweien dienern abwegs gethan, hab ich, damit andere nit auch entgiengen, mit der straff lenger nit beruegen wollen und die selbs fürzunemen ernstlich bevolen, ehe dan Ewer mt. schreiben mir zukommen

ist. Das aber Ewer kais. mt. wissen moge, wie die strafen der andern personen, so solcher commedien mitactores gewest, beschehen seyn, so geruchen Ewer mayt. die hernach gemelt zu vernemen.

Nemlich ist Anthonio Scoro alle sein hab, bücher und anders, so er zu Haidelberg hat, von dem rectori arrestirt, des ime nichts one mein wissen und zulassen gevolgt werden solle; so er dan der leibstraf je lenger empfliehen und sich darein nit finden wille, kan gegen ime diszmals anders nit fürgenomen, bis er personlichen mag bedreten werden.

Der Polonus hat nicht dan schulden zu Haidelberg hinderlassen, doch ich ernstliche verordnung getan, wo sie sampt zweien der Poloni famulen in meinem gepiete über kurtz oder lang bedreten würden, sie zu haffte einzuziehen und gein Haidelberg zu schicken.

Nachdem auch die andern agenten des rectors jurisdiction underworfen befunden, hab ich ime abermals bevelen lassen, dieselben nach gestalt der verwurckung und vermug der universitet statuta ernstlich zu strafen, auf das ich nit geursacht wurde, selbs straf und einsehens fürzunemen. Der hat mich seither underthenig berichtet, das er dieselben gestrafft hab wie nachvolgt. Nemlich drei magistros hab er heftig in carcere gestraft und dan noch zwen junger studenten, welche sich doch entschuldiget, das sie erst vor anfang der commedien unwissendt, was es mitpringe, etlich personas zu verdreten und zu agiren, auferweckt worden, hab er nit minder ein zeitlang incarcerirt, dergleichen noch zwen gantzs jung und wenigs verstandts und hab er mit ruthen heftig strafen lassen.

Uber solche personen sollen etlich famuli unschuldig judicirt sein worden.

So hab auch der entwichen Polonus seine zwen famul mit in der commedi gehapt, die aber, wie vermeldet, sich sampt ime enteuszert, solche haben ire strafen noch nit empfangen, aber so baldt zur handt gepracht, ire verdienter lone auch widerfaren solle.

Und wiewol der rector mir angeben und vermeint, die itzgemelte personen nach der verwircken und gelegenheit der sachen genugsam gestrafft, hab ich doch ein sollichs zu benuegen noch nit annemen wollen und zu weitern bedencken gezogen.

Wie ich auch etlicher mehr gelegenheit halb noch in ferner erfarunge stee und da ich auf den grundt mag kommen. mich darin also zu erzaigen gedenck, das man zu spuren hab, was miszfallens ich ob solchen sachen drage.

Aus dem muegen Ewr. kais. mayt. allergnedigst abnemen, wie ich sollichs spectackels halb gesint und wes mich darin verhalten habe, auch noch weiter zu tun bedacht.

Bit abermals undertenigst, wie ob gebeten, mich unverschult so baldt nit versagen zu lassen und mein allergnedigster herr und kaiser zu bleiben.

Das will ich in aller gehorsam und gebür undertenig verdienen. Datum Haidelberg mondags nach dem sondag Oculi anno XVC und im funftzigsten.

Ewer römischen kais. mayt.

 

undertenigster

Churfürst Friderich,

pfaltzgrave bei Rein und hertzog in Bairn.

 

(Weenen, Rijksarchief. Palatina 1a, Fol. 221 vlg. Uittreksel. Naar Rott, pp. 217-220).

11. Joannes Henricus Andreae, Rector van het Gymnasium te Heidelberg, schrijft over Schorus in een reeks studies over de geschiedenis van het Gymnasium verschenen 1762-1780:

I. Praeterea temporibus Friderici II. schola ista magis magisque inclarescere coepit. Nam sub ejusdem regimine ipsi praeerat D. Antonius Schorus, Antverpiensis, quem Morhofius virum laude dignissimum vocat, quique primus incorruptam pandere viam ad Latinitatem veram adgressus est.(1)...... Praedictus Schorus, vir utriusque linguae peritissimus, praeter alia conscripsit libellum de Ratione docendae discendaeque linguae Graecae & Latinae, qui & alibi & Tubingae A. 1710. in 8. fuit prelo commissus. Ejusdem autem liber de Phrasibus linguae latinae, postquam A. 1550. primum ex Hervagii typographia prodierat, & clarissimorum virorum elogia meruerat, tanti semper aestimatus est, ut saepius fuerit typis descriptus, ex. gr. Tubingae A. 1713(2).

 

(Conatus Historico-Litterarius De Gymnasio Heidelbergens. Heilbronn, 1762, pp. 4-5)

12. Over Schorus en zijn geschriften.

Sub Electore Friderico II. scholae nostrae praefuit D. Antonius Schorus, variis scriptis, utriusque lingua fundamina suppeditantibus, celeberrimus. Duo Libri de ratione discendae docendaeque linguae Latinae & Graecae ab ipso Schoro auctiore, cum indice, editi, atque etiam Argentorati in 8. excusi sunt ab Iosua Rihelio Ao. M.D. LXIII. Eiusdem autem libellus de phrasibus Linguae latinae & alibi & Coloniae Agrip. A. 1619. in 12. prodiit.

 

(Spicilegium post Conatum Historico-Litterarium de Gymnasio Heidelbergensi, 1764, p. 5).

13. Over Schorus' Eusebia en zijn andere werken.

Antonium Schorum, litteratiorem politissimum, quem celeb. Ioecherus perperam facit Hoogstratanum ex Brabantia, propter drama quoddam, in qua Magnatum levitatem vel potius inconstantiam, tunc temporis in religione semet exserentem, traducebat, Jovis veluti quadrigis aufugisse, inter omnes ferme, nostrates saltim, constat. His praeter scripta, jamjam alibi commemorata, publici etiam fecit Theatrum Ciceronianum;(1) rationem observandorum eorum in auctoribus legendis, quae praecipuam ac singularem vim aut usum habent; versionem orat. Isocratis ad Demonicum, nec non Dialogum de ratione populariter tractandarum quaestionum.(2)

 

(Spicilegium Alterum post Conatum etc. 1764, p. 5).

14. Nog over Schorus' werken,

Diligentissimi M. Antonii Sschori phrases linguae Latinae, in Germanicum conversae sermonem, nec non ratio observandorum eorum in auctoribus legendis, quae praecipuam ac singularem vim aut usum habent; itemque doctissimus dialogus de ratione populariter tractandorum quaestionum, eodem auctore, cum locupletissimo indice Teutonico, in usum compositionis Ciceronianae adornato, ut possit fere vicem sustinere Lexici Ciceroniani Latino-Germanici, opera V.C. Salomonis Pfisteri, sup. sem. Duc. Bebenhusani antehac Prof. & Ecclesiastae, deinde Decani Dioeceseos Bahlingensis, denuo prodierunt Tubingae A. 1752. in 8. Praefatio, quam praemisit Pfisterus, scripta est Bebenhusae prope Tubingam, Cal. Mart. 1728.

Sequentia editoris in ipso praefamine verba notatu sunt haud indigna: Ipsam praefationem Schori, a summis viris, Morhofio in primis, tantopere dilaudatam, non est, quod iterum commendem, cujus aurea praecepta tanti nuper aestimavit cel. Rhenferdus Batavus,(1) ut ad docendas discendasque Hebraicas quoque litteras adhibuerit adoptaveritque; quam eamdem Anglus quoque Ioannes Ker, selectis suis de linguae Latina observationibus Tom. II. praemisit, Londini 1708 in lucem editis. Ceterum Tubingensis editio admodum placuit eruditis, teste magno Moshemio in suis ad ill. Morhofium notis de pura dictione Latina.

 

(Spicilegium Tertium, etc. 1765, p. 6).

15. Verwijzing naar Burckhardus.

Praeter alios, quos jam alibi nominavimus, de Antonio Schoro breviter quidem, sed accurate agit Burckhardus(2).

 

(Spicilegium Quartum etc. 1766, p. 6).

16. Over een paar uitgaven van Schorus.

Latinae M. Schori phrases etiam lucem adspexerunt Lugd. Batav. 1574. 8. Eiusdem tract. de ratione discendae docendaeque linguae Gr. & Lat. prodiit quoque Argent. 1575. 8.(1).

 

(Spicilegium quintnm etc. 1777, p. 3).

Bibliographie

Aa, A. van der. Biographisch Woordenboek der Nederlanden. Haarlem, 1852-1878.
Acta facultatis artium (Heidelberg, Universiteitsbibliotheek).
Annales Universitatis Heidelbergenses (Heidelberg, Universiteitsbibliotheek).
Allgemeine Deutsche Biographie. Leipzig, Duncker & Humblot.
Allgemeine Geschichte. Berlin, G. Grote. Dl. II. 8, Renaissance und Humanismus, 1882.
Andreae, Joannes Henricus.
1)Conatus Historico-Litterarius de illustri et primario Palatinatus Inferioris Gymnasio Heidelbergensi. Heilbronnae, Litteris Allingerianis, 1762.
2)Spicilegium post Conatum Historico-Litterarium de Gymnasio Heidelbergensi (zonder naam van plaats of drukker), 1764.
3)Spicilegium Alterum. 1764.
4)Spicilegium Tertium. 1765.
5)Spicilegium Quartum. 1766.
6)Spicilegium Quintum. 1767.
7)Spicilegium Sextum & Ultimum. 1770.
Archief te Straatsburg, Stedelijk:
1)Copie des lettres de J. Sturm, faite par Ch. Schmidt avec Index alphabétique.
2)Dossier Université 2 des Archives de St. Thomas. Bevat: a) het advies van J. Sturm over de inrichting van het Gymnasium; b) een boekje ‘Legenten, Schulmeister, Substituten, Leermeister. Wenn und Wie sie durch die Schulherren bestellt und angenommen sein’; c) pièces diverses sur les écoles, l'administration du Gymnase et les professeure et précepteurs.
3)Le Protocole des Scolarques 1535-1546.
Archiv für die Geschichte des deutschen Buchhandels. Leipzig. Verlag der deutschen Buchhändler, 1880.
Bahder, K. von, Die Deutsche Philologie im Grundriss. Paderborn, F. Schöningh, 1883.
Bellaard, D.H.G. Gert van der Schueren's Teuthonista of Duytschlender. 's Hertogenbosch. C.N. Teulings, 1904.
Berger-Levrault, O. Annales des Professeurs des Académies et Universités Alsaciennes 1523-1871. Nancy, Imprimerie Berger-Levrault & Co. 1892.
Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Ed. Ferd. van der Haeghen, J. Arnold et R. van den Berghe, 2e série, V, i.v. Dasypodius en 2e série, XXII, i.v. Schorus.
Biographie Nationale, i.v. Schorus, Sturm (artt. van A. Roersch); i.v. Vives (art. v.H. de Vocht).
Biographisch Woordenboek, Nieuw Nederlandsch. Leiden, A.W. Sijthoff. 1911 en vlg.
Brauner, Heinz. Die tschechische Lexikographie des 16. Jahrhunderts. Inaugural-Dissertation. Breslau, P. Plischke, 1939.
Brunet, J. Ch. Manuel du Libraire et de l'amateur de livres. Paris. 1860-65.
Bursian, C. Geschichte der classischen Philologie. München u. Leipzig, 1883.
Colloquia, z. Verdeyen.
Catalogue de la Bibliothèque de M.C.P. Serrure. Bruxelles, Fr. J. Olivier. 2 dln. 1872-1873.
(Dasypodius, P.). De Schola Urbis Argentoratensis. 1556 (W. Rihelius).
Dezobry, Ch. et Th. Bachelet. Dictionnaire général de Biographie et d'Histoire. Paris, Delagrave (1857).
Diefenbach, L. Glossarium latino-germanicum mediae et infimae aetatis. Francofurti, 1857.
Draudius, G. Bibliotheca Classica. Francofurti, 1611.
Enciclopedia Italiana. Roma.
Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana. Hijos de J. Espasa, Barcelona.
Encyclopédie, La Grande. Paris, H. Lamirault & Cie.
Engelmann, W. Bibliotheca Scriptorum Classicorum. Leipzig, W. Engelmann, 1882.
Erdmann, M. Peter Hasenfus, ein lexicograph der reformationszeit. Zeitschrift für deutsche philologie, XXIX (1897), blzz. 564-566.
Ernalsteen, Jos. A. De humanist Johannes Custos Brechtanus. Brecht, L. Broeckmans, 1925.
Erythraeus, V. Oratio, de Honoribus Academicis, et eorum Gradibus: Item, de Renumeratione Magistrorum Philosophiae recitata IX Februarij, M.CLXXIIII. A Valentino Erythraeo, Lindaviensi. Argentorati, Excudebat (Josias Rihelius M.D.LXXIIII).
Festschrift zur Feier des 350jährigen Bestehens des protestantischen Gymnasiums zu Strassburg. Strassburg, J.H. Ed. Heitz, 1888, 2 dln.
Fournier, M. et Ch. Engel. Gymnase, Académie et Université de Strasbourg. Première partie 1525-1621. Paris, E. Larose. Dl. IV, 1 van Fournier, Les Statuts et Privilèges des Universités Françaises. 1894.
Grimm, J. und W. Deutsches Wörterbuch. Leipzig, S. Hirzel, 1854 (Vorwort).
Halkin, Léon. Le Collège liégeois des Frères de la Vie Commune. (Extrait des Annales du XXXIe Congrès de la Fédération archéologique et historique. Namur, 1938.) (1940).
Hautz, J. Fr.
1)Lycei Heidelbergensis Origines et Progressus. Heidelberg, Ex Officina Reichardiana, 1846.
2)Jubelfeier der dreihundertjährigen Stiftung des Groszherzoglichen Lyceums zu Heidelberg. Heidelberg, 1847.
3)Geschichte der Neckarschule in Heidelberg. Heidelberg, G. Reichard, 1849.
4)Die erste Gelehrtenschule Reformirten Glaubensbekentnisses in Deutschland oder Geschichte des Pädagogiums in Heidelberg. Heidelberg, J. Gross, 1855.
5)Urkundliche Geschichte der Stipendien und Stiftungen an dem Groszherzoglichen Lyceum zu Heidelberg. Heidelberg, J. Gross, 1856.
6)Geschichte der Universität Heidelberg. Mannheim, J. Schneider, 1862-1864, 2 dln.
Havvenreuter, J.L. Schola Argentinensis. Hoc est, Epistolarum Johannis Sturmii Classicarum et Academicarum χϱηματιςμοὶ, confecti a Ioanne Lvdovico Havvenreuterio. Cum praefatione Ioannis Sturmii. Argentorati excudebat Josias Rihelius, M.D. LXXI.
Hirzel, Petrus Dasypodius. Schweizerisches Museum, Basel, 1866.
Hoefer. Nouvelle Biographie générale. Paris, F. Didot Frères.
Jöcher, C.G. Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Leipzig, 1750-51.
Kleerkooper, M.M. en Van Stockum, N.P. De boekhandel te Amsterdam. 's Gravenhage, M. Nijhoff, 1914-1916.
Knepper, Jos. Das Schul- und Unterrichtswesen im Elsasz. Strassburg, J.H. Ed. Heitz (Heitz & Mündel), 1905.
Larousse, P. Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Paris, 1866 en vlg.
Ledeboer. Het Geslacht van Waesberghe2. 's Gravenhage-Utrecht, 1869.
Lindsay, W.H. Sexti Pompei Festi De Verborum Significatu. (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).
Lipenius, M. Bibliotheca Realis Philosophica. Francofurti ad Moenum, 1682.
Meyers Konversations-Lexicon6-7, 1904, 1925.
Monumenta Germaniae Paedagogica. Berlin, A. Hofmann, 1886 en vlg.
Morhofius, D.G.H. Polyhistor, Literarius, Philosophicus et Practicus3. Lubeck, P. Boeckmann, 1732.
Nève, Felix. Mémoire historique et littéraire sur le Collège des Trois-Langues à l'Université de Louvain. Bruxelles, M. Hayez, 1856.
Oratio, z. Erythraeus.
Palau y Dulcet, Antonio. Manual del Librero Hispano-Americano. Barcelona, 1926.
Raumer, R. von.
Geschichte der Germanischen Philologie. München, R. Oldenbourg, 1870.
Rein, W. Encyclopädisches Handbuch der Pädagogik. Langensalza, Hermann Beyer & Söhne, 1900 en volg.
Riemens-Reurslag, J. en R. Yzer. Groei. De Ontwikkeling der opvoedkundige denkbeelden. Utrecht, Kemink en Zoon, dl. I, 1930.
Roersch, A. zie Biographie Nationale.
Rott, H. Kaiser Karl V. und die Aufführung der Heidelberger Komödie ‘Eusebia’ von 1550. Neues Archiv für die Geschichte der Stadt Heidelberg, IX (1911), 155-192.
Sandys, John Edwin. A History of Classical Scholarship2. Cambridge, University Press, 1906-1908, 3 dln.
Schmidt, Ch.
1)La Vie et les Travaux de Jean Sturm. Strasbourg, C.F. Schmidt, 1855.
2)Répertoire bibliographique Strasbourgeois jusque vers 1530.
Serrure, zie: Catalogue.
Sitzmann, Fr. Eduard. Dictionnaire de Biographie des hommes célèbres de l'Alsace. Rixheim, Imprimerie F. Sutter & Cie, 1910.
Strobel, A.G.
1)Histoire du Gymnase protestant de Strasbourg. (Strasbourg, Fréderic Charles Heitz, 1838.)
2)Vaterländische Geschichte des Elsasses. Strassbourg, Schmidt u. Grucker, 1844, dl. III en IV.
Sweertius, Fr. Athenae Belgicae sive Nomenclator Infer. Germaniae Scrip torum etc. Antverpiae, Apud Guilemum à Tungris, 1628.
Teuffel, W.S. Geschichte der Römischen Literatur4. Leipzig, B.G. Teubner, 1882, dl. II.
Thesaurus Baumianus. Verzeichnis der Briefe und Aktenstücke. Hsg. von Johannes Ficker. Strassburg, Selbstverlag der Kaiserliche Universitäts- und Landesbibliothek. (Bevat een repertorium op de briefwisseling van bekende Elsassers, o.w. Bedrotus, Bucer, Dasypodius etc.)
Veil, Dr. H. Das protestantische Gymnasium zu Strassburg in den Jahren 1533-1888. (Festgabe zur Feier des 350jährigen Bestehens des Protestantischen Gymnasiums zu Strasburg.)
Verdeyen, Rene. Colloquia et Dictionariolum Septem Linguarum, gedrukt door Fickaert te Antwerpen in 1616. Antwerpen. Nederlandsche Boekhandel, 's Gravenhage, M. Nijhoff,
Dl. I (1926), dl. II (1925), dl. III (1935). Uitgave van de Antwerpsche Bibliophilen.
Wilhelm, L. Catalogue de la Section alsacienne et lorraine. Strasbourg, Bibl. Nationale et Universitaire, 3 dln. met suppl.
Winkelmann, E. Urkundenbuch der Universität Heidelberg. Heidelberg, C. Winter, 1886. (I. Urkunden; II. Regesten.)
Winkler Prins' Geïllustreerde Encyclopaedie. Vijfde druk. Amsterdam, Elsevier.

Addenda

Blzz. 972-973. Het memorandum van Sturmius is in zijn geheel opgenomen in Fournier-Engel, nr. 1977. Aldaar ook onder nr. 2018 het stuk van Dasypodius (naar Hirzel).

 

Blz. 993. Dasypodius werd vice-rector in 1545, werd ontlast in de tweede klasse, doch tevens belast met de verklaring van Xenophon in de eerste en tweede: ‘Petrus Dasypodius ist der 2e classe erlossen und im lectio graeca Xenophontis bevolhen, und das er soll helffen visitieren und in absentia rectoris ein uffsehen haben, Anno XLV’ (Fournier-Engel, blz. 33). Zie verder beneden bij blz. 990.

 

Blz. 975, noot 2. Het tweetalige woordenboek van Nebrissensis is bekend. Of er vóór 1535 reeds een tweetalige Calepinus bestond, heb ik niet kunnen uitmaken.

 

Blz. 984. De Dasypodius-druk, waarin de aanbeveling van H. Wolff is opgenomen, is zeker wel niet posthuum. Het is ons gebleken, dat het woordenboek in de door Wolff bestuurde school te Augsburg gebruikt werd in de 4e klasse (Monumenta Germaniae Paedagogica, dl. LX, blz. 38).

 

Blz. 985. Uit de pas verschenen doctorale dissertatie van H. Brauner, Die tschechische Lexikographie des 16 Jahrhunderts (Breslau, 1939), vernemen wij, dat de Universiteitsbibliotheek te Breslau Dasypodius' drukken bezit van 1563, 1565 en 1626. Vermoedelijk zijn dit de drukken, die door Von Bahder vermeld worden. Wel geeft hij het jaartal 1625 op, maar het komt mij niet waarschijnlijk voor, dat er uitgaven zouden zijn van 1625 en 1626. Wellicht komen de twee data in het boek voor.

Over Reschelius geeft Brauner de volgende inlichtingen. Hij zou van een Duitsche familie afstammen, in 1520 volgens de eenen, in 1530 volgens de anderen, geboren zijn te Neuhaus in Zuid-Bohemen. Hij leerde er op school Latijn en Grieksch, werd pastoor te Duben bij Budweis, te Pflanzen bij Kaplitz in 1554 en eindelijk te Jareschau bij Neuhaus, waar hij tusschen 1561 en 1562 overleed.

Het tweede stuk van zijn woordenboek (Tsjechisch-Latijn) verscheen eerst in 1562 na zijn dood. Wel bestonden er andere

woordenboeken voor hem (zie daarover Brauner, blzz. 3-47), maar het werk van Reschelius heeft voor het Tsjechisch juist dezelfde beteekenis als dat van Schorus voor het Nederlandsch.

Christophorus Hecyrus, eigenlijk Christoph Schweher, was rector van de Latijnsche school te Budweis.

Blz. 990. Simon Lithonius was, volgens Fournier-Engel, blz. 31, leeraar in de secunda (met Dasypodius dus) en kanunnik van St. Thomas (ib., blz. 34). Hij overleed in 1545; hieruit blijkt ten overvloede, dat Schorus niet vóór dit jaar in Staatsburg is aangekomen.

Indien de mededeeling van Fournier-Engel juist is, dat Dasypodius de eerste-klasseleeraar was (ib., blz. 31, noot 1), dan moet hij, blijkens de hierboven vermelde wijziging in zijn bevoegdheid, toch een belangrijk onderwijs in de tweede hebben gehad. Onze veronderstelling, dat hij ws. in 1542 naar de prima zou zijn overgegaan, moet dan wegvallen.

Blz. 1005, bij noot 52. Hoezeer de werken van Schorus gewaardeerd werden, blijkt nog hieruit, dat de rector van de Domschool te Gustrow, David Richter, in de uiteenzetting van zijn methode (1726), over de stijloefeningen zegt, dat hij Cicero onderwijst naar Schorus: ‘sicut Antonius Schorus haec omnia me docuit et doceri voluit’ (Monumenta Germaniae Paedagogica, dl XLIV, blz. 146).

Blz. 1037, bij nr. 24. De pagineering komt niet uit met de signaturen. Wegens de omstandigheden konden wij niet uitmaken, waaraan het verschil is toe te schrijven. Is de voorlaatste blz. verkeerd genummerd 995 i.p.v. 905, dan komt het aantal bll. echter wel overeen.

Inhoud

Blz.
Woord Vooraf 967
I. - Petrus Dasypodius 969
II. - Antonius Schorus  
  1. Schorus te Antwerpen en te Straatsburg 987
  2. Schorus te Heidelberg 993
  3. Dasypodius en Schorus 1000
  4. Schorus' Eusebia 1006
  5. Schorus' bewerking van den Dasypodius 1009
  6. De verhouding van het Woordenboek van Schorus tot Plantijn's Thesaurus en Kiliaan's Etymologicum 1019
III. - Lijst van Drukken  
  Verkortingen 1023
  A. Petrus Dasypodius 1024
  B. Dasypodius Catholicus 1041
  C. Dasypodius-Schorus 1050
  D. De overige werken van Schorus 1056
  E. Index op de drukken 1059
IV. - Documenten 1061
  A. Dasypodius 1062
  B. Dasypodius Catholicus 1080
  C. Dasypodius-Schorus 1106
  D. Antonius Schorus. Personalia 1110
Bibliographie 1124
Addenda 1130
Inhoud 1132


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs