Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1938

[p. 91]

Het raadsel der vier Cassieres (ca. 1555 - ca. 1585)
Door Dr. Willem Van Eeghem
Briefwisselend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie

In de belangwekkende aanteekeningen, door K. Ruelens bij zijn helaas zeer gebrekkige uitgave van Jan de Bruynes vierden refereinenbundel gevoegd⁽¹⁾, wordt voor het eerst gewezen op het raadsel der Cassieres. In bewusten bundel, immers, komen voor: twee refereinen, onderteekend cassiere duer hope verwacht ick (Moyses doorn, 's Hertogenbosch); een derde, onderteekend waer schuijlt de waerheijt cassijere vanden bossche en een vierde, onderteekend cassijere vanden bossche. Benevens onder deze vier, tusschen 1556 en 1560 te plaatsen gedichten, vindt men de formule Waer is De Waerheyt Cassiere eveneens, aldus Ruelens, aan het einde van een tooneelstukje uit 1559 (Een present van Jonste etc., in hs. te Brussel), alsook bovenaan een referein met liedeken, voorgedragen te Brussel in 1562 (Waer. S.D. Waerheyt), terwijl de naam Cassiere tout court eindelijk nog aangetroffen wordt onderaan een gedicht in de Deuchdelycke Solutien (1574). Ten slotte meent Ruelens, dat men hier met twee Cassieres te doen heeft, die beiden de nieuwe leer waren toegedaan en voor verdienstelijke dichters mogen gehouden worden.⁽²⁾

(1) Vgl. onze Bijlagen I-IV (p. 118 vlgg.) met K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVI^e eeuw verzameld en afgeschreven door Jan de Bruyne, I (Antw., 1879), no. XXX, p. 129-132, III (ib., 1881), no. CXVII, p. 121-124, II (ib., 1880), no. LVII, p. 63-66 en III (ib., 1881), no. CXXXII, p. 183-186. Zie nog onze Rhetores Bruxellenses II in Rev. belge de philologie et d'hist., XV, 1936, p. 59, n. 1.

(2) Ruelens, a.w., I, p. 198-200, III, p. 225, II, p. 214 en III, p. 227 (naam, devies enz. geven wij letterlijk weer naar de oorspronkelijke bronnen).

[p. 92]

Spijtig genoeg heldert het tweede supplement op F.V.H.'s Dictionnaire des Devises (Bruxelles, 1883) het probleem niet op, wel integendeel. Na de spreuk Duer hope verwacht ick leest men aldaar inderdaad: Cassiere, poète; na Waer schuylt de waerheyt?: Cassyere vanden Bossche, poète; na Waer S D [es de] waerheyt?: Cassyere, poète en na Waer is de waerheyt: Cassyere, poète.⁽³⁾

Ook met G. Kalff komen we niet veel verder. ‘Over een present van Jonste etc.’, schrijft hij⁽⁴⁾, ‘behoeven we niet verder te spreken’, doch in de voetnota laat hij op deze ontmoedigende en onrechtvaardige oordeelvelling volgen: ‘Cassiere was lid (factor?) van de Kamer “Moyses Doorn” te 's-Hertogenbosch’, voorts verwijzende naar Dr. C.R. Hermans, Geschiedenis der Rederijkers in Noord-Brabant II ('s-Hert., 1867, p. 296), alwaar evenwel allersummierst gehandeld wordt over een van Cassyeres gedichten in de Deuchdelycke Solutien.⁽⁵⁾

Twintig jaar later oppert J. Loosjes⁽⁶⁾ de vraag, of Cassiere duer hope verwacht ick soms niet te vereenzelvigen is met den 80-jarigen Willem Touwaert Cassiere, ca. 1560 in de Scheldestad onthoofd wegens het bezit van verboden boeken. Anderzijds looft hij Cassyere waer schuijlt de waerheijt om zijn stoutmoedigheid bij het laten opvoeren, onder zijn eigen naam, van een stuk, nl. Een present van Jonste etc., welks inhoud niet kettersch moge geweest zijn, maar welks bedoeling daarentegen duidelijk genoeg was. 's Mans reformatorische gevoelens zouden overigens voldoende blijken uit een referein bij Jan de Bruyne. Om te eindigen wijst hij op een derden (vierden) naamgenoot, nl. Peeter Cassier, deken van de kamer den Olyftack te Antwerpen, aan wien J. Moerman in 1584 zijn dichtwerk, De cleijn Werelt, opdroeg.

(3) Resp. p. 9 en p. 34; A. de Kempenaer, Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche Schrijvers (Leiden, 1928), p. 480, vermeldt alleen: Waer schuylt de waerheyt. [Cassiere, Rederijker te 's-Hertogenbosch], met de verwijzing: Hs. te W. Zie daaromtrent Rhet. Brux. II, p. 78 (nawoordje).

(4) Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16de eeuw (Leiden, 1889), p. 58, n. 2, bijzonderheden, die in 's mans Gesch. der Nederl. Letterk. III (Leiden, 1907) niet meer voorkomen.

(5) Nl. onze Bijlage XIII (p. 191 vlg), volgens hem een rijmwerk zonder eenige waarde en waaruit hij r. 11-12 en 39-40, ‘de eenige dragelijke’, meedeelt.

(6) De Invloed der Rederijkers op de Hervorming (Utr., 1909), p. 440 vlgg. en vooral de noot op p. 441.

[p. 93]

Intusschen hakt J. te Winkel den knoop als volgt door⁽⁷⁾: voor de loterij van 1574, redeneert hij, werden ook bijdragen geleverd door P. Cassiere van 's-Hertogenbosch, die ook blijkens de opdracht van Moerman's Emblematabundel ‘Cleyn Werelt’ in 1584, deken van de ‘Olyftack’ was en dat toen ook al lang was geweest, want als zoodanig schreef hij reeds in 1559 en 1562 refereinen en ook een tafelspel ..., getiteld ‘Een present van Jonste etc.’, waarin hij zich, evenals in zijn refereinen, een aanhanger der hervorming toont, maar in gematigden geest.

We weten niet, op welke andere dan de hierboven reeds meegedeelde gegevens de hoogleeraar steunt, doch zeker is, dat zijn oplossing geheel en al verkeerd is. Wèl wordt een Peeter Cassier (niet Cassiere) in 1584 vermeld als de heroprichter en steunpilaar van den Olyftack te Antwerpen, doch uit niets valt af te leiden, dat hij uit 's-Hertogenbosch afkomstig is.⁽⁸⁾ Aan den anderen kant staat er bij den naam Cassiere, in 1574, geen enkele andere aanduiding,⁽⁹⁾ evenmin als er bij cassiere duer hope verwacht ick ook maar één detail voorkomt, dat ons toelaat, uit den doolhof te geraken⁽¹⁰⁾. Wat nu cassiere Waer is de Waerheyt betreft, dezes identiteit hebben we volledig ontdekt in het beknopt verslag, dat de Brusselsche kamer, de Corenbloem, over haar

(7) Ontwikkelingsgang² II (Haarlem, 1922), p. 462-3. Hij haalt Ruelens aan (vgl. supra, p. 91; hij vergeet echter 1 referein, nl. onze Bijlage II) en de Refereynen etc. der Corenbloem (vgl. infra, p. 110 vlgg.).

(8) Vgl. Mr. Ian Moerman, De Cleyn Werelt etc. (Thantwerpen, 1584), fol. _**_* 2 vlgg., J.-B. Van der Straelen, Gesch. der Rhetorykkamer van den Heiligen Geest in De Vlaamsche School (Antw., 1863), p. 16, kol. a en E. Dilis, De Rekeningen der Rederijkkamer De Olijftak (Antw., 1910), p. 7.

(9) Ruelens kende slechts één exemplaar der Deuchdelycke Solutien (1574); thans zijn er een twaalftal bekend, haast alle verschillend van inhoud, zoodat we nu twee gedichten (van de hypothetische 8) bezitten, door Cassiere voor de loterij geleverd. Onderaan het tweede gedicht leest men slechts: In viericheyt groeyende, Cassyere. Tshertoghenbosch. Vgl. Bijlage XVI, p. 197. F. Kosmann, Rederijkersgedichten voor de loterij der S. Jacobskerk te Antwerpen 1574 in De Gulden Passer (Antw., 1926), p. 14 en ons Nader Nieuws omtrent de Antwerpsche Loterijbundeltjes van 1574 in Paginae Bibliographicae I (Brussel, 1926), p. 282 vlgg. Generaal J. Willems' exemplaar der Diversche refereynen ende Liedekens (Brussel, 1935), afkomstig uit het Collegium Antwerp. Societatis Jesv. (B. vyue n^o 62097), bevat geen werk van Cassiere.

(10) Cf. Bijlagen I en IV (resp. p. 118 en p. 124).

[p. 94]

refereinfeest van 26 Juli 1562 (waaraan de pas genoemde poëet deelnam) in haar register liet opnemen⁽¹¹⁾ en waaraan we ontleenen:

‘Den derden prys. een silueren tiegie⁽¹²⁾ van een halff once /

Waer. S.D. waerheyt. Jacop jacopsoon cassyere tot Tshertogenbossche. Facteur van Moeses doren /’

_**_*

(11) Zie Bijlage XII, p. 190.

(12) Dit zeldzame woord, dat ook voorkomt in het reglement van Moyses Doorn (anno 1539):

Op den dach syns afscheijdens, sal de prinsch scincken

Een thiedgie den cameren, met sijn wapen vershiert,

Daer in schriftuerlijck van Moijses doen blincken:

en dat Dr. C.R. Hermans, Bijdragen tot de Geschiedenis etc. der provincie Noord-Braband ('s-Hertogenbosch, 1843), p. 75 en 22, aldus meende te moeten uitleggen: ‘door thiedgie versta ik het fransche tige of koker, waarin eene flambouw kon worden gestoken, welke men in de processiën, gedurende het jaar gehouden wordende, droeg’, beteekent eigenlijk insignium, zooals duidelijk genoeg blijkt uit artikel 4 van het reglement van het Boeck (anno 1545; cf. het register dezer Kamer, fol. xiij^v): ‘Jtem sal elck vanden voers ghetale vanden tzestighen schuldich zyn te doen maken een tiegie vanden Boecke metter bloemen tzy van Siluere oft van borduren soe goet alst hen ghelieuen zal/ende die te doen stellen op huer mouwe/ten eynde dat zy op alle feestdaghen vanden voerghenoempden boecke/daer mede den voers Rethorycken selen eere doen opde boete van eenen Brabantsche stuyuere te verbuerene telcker reysen als daer jnne gebreck zal zyn Te bekeerene tot reparatie vanden habyten vanden spele vanden voers Rethoryken Behaluen dat die jonghe ghesellen zelen vanden voers Tiegien ongehouden zyn/te moeten hebben zoe lange tot dat zy gehuwt selen zyn geweest//’ In de tiegie van 1562 had de prins der Corenbloem bovendien laten graveeren (Refereynen ende Liedekens etc., Brussel, 1563, fol. 159: De Reghelen der Tidgien):

‘De Wijsheyt des Heeren van bouen ghedaelt/
Jnt Ghelooue rustende/niet om verwinnen/
Met een brandende Liefde/en Hope deurstraelt/
Wenscht Conincxloo al die s'Lants ruste beminnen/
Prince van 't Corenbloemken tot Bruessel binnen.’

Deze nieuwe gegevens bevestigen het door Dr. C.R. Hermans zelf (a.w., p. 20-21) meegedeelde over het zilveren borst- of armschild der Bossche rederijkers (gereprod. tegenover de eerste ondertitelpagina).

[p. 95]

Met behulp van dit uittreksel nu kunnen we al dadelijk, zonder eenigen twijfel, op 's facteurs actief plaatsen:

1.	Referein 137 bij Jan de Bruyne (uit 155?);
2.	Een present van Jonste etc. (1559);
3.	het half dozijn bijdragen, door Moyses Doorn geleverd voor het beroemde landjuweel van 1561 te Antwerpen;
4.	de twee bijdragen voor het refereinfeest te Brussel (1562).

Laten we thans al deze dichtvoortbrengselen eventjes onderzoeken.

Referein 137, dan (17 × 4), is een antwoord op de vraag van Brussel: Oft die mensch mach salich worden / onwetende sijn best doende.⁽¹³⁾ Wie zalig wil worden, betoogt de dichter, moet wetende zijn best doen en daarbij rotsvast in Christus gelooven (- 17), anders zouden heidenen en verachters van Christus evengoed de genade deelachtig kunnen worden (- 34). 't Geloof, d.i. ‘Gods woord, Zijn leer, sacramenten en alsulcx’ (r. 35-36) is een onlosmakelijke voorwaarde (- 51).⁽¹⁴⁾ Men zij derhalve een echte Christen, niet in 't geheim, maar in 't openbaar en onderrichte voorts zwakken en afdwalenden; men murmureere evenwel niet bij Gods beschikkingen, al mag men uiting geven aan zijn door de Schrift verlichte gevoelens (- 68).

Gewis zal men getroffen worden door de krachtdadigheid, waarmede de ijveraar zijn standpunt verdedigt, vooral in r. 40 vlgg.:

sou donwetende / bestdoender der salicheijt
in tsijne / als dander / hier nae beeruen
wat waer dan christen gelooue / der liefden feijt
dan een jdel niet / datmen wel can deruen
o neen broeders / neen christus leuen en steruen
is dien contrarie / soo men merckt en siet ...

Doch ook de uitdrukking om beters wille, in den vijfden laatsten regel der slotstrophe zoo gepast aangewend, maakt onze

(13) Cf. Bijlage III en Ruelens, a.w., II, no. LVII, p. 63-66.

(14) ‘Ten overvloede’, schrijft J. Loosjes, a.w., p. 441 vlg., ‘blijken Cassieres Reformatorische gevoelens voldoende uit r. 48-51’. Vgl. supra, n. 6.

[p. 96]

belangstelling gaande, want hierdoor weten we dat de Brusselsche kamer, die de vraag uitschreef, het Boeck moet geweest zijn, aangezien dezer spreuk luidde: om beters wille.⁽¹⁵⁾ Minder duidelijk is de datum, waarop het antwoord op de vraag werd ingeleverd. Viel die samen met de verkiezing van den jaarprins, d.w.z. eind Augustus,⁽¹⁶⁾ ofwel met een der vier, elk jaar te houden coninckfeesten (tusschen kersmisse en grootvastelavond)?⁽¹⁷⁾ Inmiddels merken we op, dat gelijkaardige ‘questies’ werden opgegeven door de Corenbloem, o.m. in 1559 en vooral in 1562.⁽¹⁸⁾

Zeer nauwkeurige bijzonderheden, daarentegen, bezitten we over het spelletje: Een Present van Jonste Vrientschap / en Trouwe tpresent is eenen Bybel, waarvan de Koninklijke Bibliotheek te

(15) Andere vb. in onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. XXIX, n. 114; zie ook Ruelens, a.w., II, p. 214 (LVII).

(16) Art. 17 van het reglement uit 1545 luidt (Register van het Boeck, fol. xv^v): ‘Jtem datmen alle Jaer des Sondaeghs nae sinte Bartholomeeus dach (i.e. 24 Aug.) sal maken eenen nyeuwen Prince / ende twee nyeuwe Regeerders die dat toecomende jaer selen dienen zonder meer /’.

(17) Blijkens art. 10 van vermeld reglement (a. hs., fol. xv): ‘JTem datmen voertaene altyt tusschen kersmisse ende groot vastelauont ter Recreatien vanden voers gheselscape ende ghemeyn ghesellen zal houden vier Coninckfeesten ende tot elcker voers feesten / sullen vyfthien goede mannen vanden tsestigen gevreyde brueders elck van hen moeten betalen vier stuyuers totten Coninckrycke /Soe datter nyemandt vanden voers ghetale en zal daer aff bevrydt zyn / elck van hen en zal moeten eens coninck zyn / ende telcker voers conincxfeesten / salmen zoe vele vanden anderen brueders ende spelende personagien vuegen alsmen bevinden zal van noode te wesene nae die quantiteyt van hueren ghetale /’.

(18) In Dat boeck vanden preuilegien der Corenbloem, fol. iij, lezen we: ‘JTem opten xvj^en dach der maent van Meye anno xv^e, negenenvyftich soe hebben die Rethoriseenen vander voirs. Rethorycke vander corenbloeme ter eeren ende weluaert der voirs. stadt van Bruessel opgestelt een schoon Ryckelycke Refereynfeeste, wairaff die vrage was. wat mensche dvuytuercoren gaue des gelooffs goet / om te verstaene hier werdt gegeuen. Ende de tweede vrage was. waerom godt de menschelycke natuere cranck / bermhertiger es dan dingelsche natuere; tot welcker Refereynfeesten waeren geroepen alle die Rethoriseenen van brabant ende vlaenderen doen Prince was Vincent van bouchout voldere / ende Deeckens Matheeus de pruet lacquay van onser genediger vrouwen der Coninginnen van hongrien / ende franchois vanden poele oudtcleercoopere Ende tot behulp der seluer feesten heeft die voirs. stadt van Bruessel hen gegeuen een halff ame wyns /’ Ongelukkig vernemen we verder niets over de mededingende kamers en de bekroonden op dit elders niet vermeld feest. Over het feest van 1562 cf. infra p. 110 vlgg. Zie ook p. 115.

[p. 97]

Brussel een afschrift (no. 21657) bewaart⁽¹⁹⁾. In 1559 vervaardigd en op 25 December van hetzelfde jaar door een zekeren Dalem afgeschreven,⁽²⁰⁾ werd het inderdaad op 21 Januari 1560 door den Olyftack gespeeld,⁽²¹⁾ enkele dagen dus vóór de bekendmaking van het beruchte plakkaat van 26 Januari 1560, dat den Rederijkers zulke zware slagen toebracht.⁽²²⁾ Hier volgt een korte inhoud:

In een mooi rondeeltje (- 8) zetten de drie personages er de toehoorders toe aan, Jonste, Vrientschap en Trouwe te beoefenen, daar deze goddelijke deugden ten grondslag liggen aan de talrijke werken van barmhartigheid (- 52), die de naastenliefde ons oplegt, doch die door de menschen van heden zoo zelden verricht worden, tenzij met woorden (- 95), of met verwerpelijke doeleinden, zooals woekeraars (- 112) en drinkebroers (- 137) bewijzen. Vroeger, nochtans, zelfs bij de heidenen, werden die deugden in al hun zuiverheid in eere gehouden (- 181), niet het minst door vrouwen (- 207). Laten de broeders dus, te beginnen met dit nieuwe jaar, de voornoemde deugden niet langer uit het oog verliezen! Ter aanmoediging zullen ze alvast

(19) Zie Bijlage V, p. 126 en p. 146 (telkens met het facsimile). Het getal 174 op de titelbladzijde, onder jonste Lanck 414, duidt misschien het zooveelste hs. uit het repertorium der Kamer (i.c. de Olyftack?) aan.

(20) Dezelfde als Jan van dalem, over wien we in het register van het Boeck, fol. xlix, lezen: ‘Hans van daelem was ontfangen xix^a meerte xv^clxj Dese was deken met franchoys ydens anno lxxiij’? Het afschrift wordt vermeld in Mr. Joh. vander Marcks Naemrol (Leiden, 1774) p. 6, no. 110 (doch niet in de Alphabetische Naemlijst achteraan) en in den Catalogus J. Koning I (Amst., 1833), no. 213: ‘... Cassrere (sic), Een present etc.,’ naar welke laatste bron verwezen wordt door L.-J. Visscher, Beknopte Gesch. der Nederl. Letterk. II (Utr., 1852), p. 68-69 (in zijn Leiddraad II, Utr., 1857, p. 37, komt alleen nog de titel van het stukje voor, met weglating van Cassrere) en door Schotel, Gesch. der Rederijkers² II (Rott., 1871), p. 232, met behoud der wanlezing Cassrere. J. te Winkel, a.w., p. 462, citeert Brussel als vindplaats van het spel van Cassiere. Zie nog M. De Jong, Drie zestiende-eeuwse Esbatementen (Amst., 1934), p. 19 vlgg. en L.M. Van Dis, Reformatorische Rederijkersspelen etc. (Haarlem, 1937), p. 259.

(21) Daaromtrent is verder niets bekend: zie J.-B. Van der Straelen, a.w., p. 15, kol. a en E. Dilis, a.w., p. 5.

(22) ‘Van de strafheit van dien’, zegt F. Bor, ‘waren vele onpartijdige rechteren hen seer verwonderende ende ontsettende’ (Dr. W.J.A. Jonckbloet, Gesch. der Nederl. Letterk.² I (Gron., 1873), p. 294 en onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. XXXIII, n. 135.

[p. 98]

beschonken worden ('t is Nieuwjaar) met een flesch wijn (- 270), een vat honig (- 290) en een bus zalf (- 311). Onder dit drievoudig cadeau verstaan de personages eigenlijk een bijbel, zooals ze dan ook op werkelijk indrukwekkende wijze uiteenzetten (- 338; - 361; - 384). De Schrift is immers het allerbeste op aarde en volgens haar dient te worden gehandeld, tot eer van God en tot heil van den evennaaste (- 398). Men hoede zich daarbij evenwel voor valsche, door den geest des kwaads beïnvloede leeraars. Ten slotte worden de broeders in de genade van den Heiligen Geest aanbevolen (- 414).

We zagen reeds, dat zoowel J. Loosjes als J. te Winkel ons spelletje als niet bepaald kettersch beschouwen, ofschoon het, volgens hen, in gematigden geest de Hervorming voorstaat.⁽²³⁾ Zeker, het hameren op de kennis Gods en de naastenliefde klinkt reformatorisch⁽²⁴⁾ en een uitlating als de volgende, naar aanleiding van de bus met zalf, wellicht heiligschendend (298-99):

wa die moet seer schoon syn / na v vermaen
en der dryer Marien bussen verd passeren⁽²⁵⁾

doch passussen als (389 vlgg.):

Dwoort der scriftueren / nyet heel tsletters verclaren
na den Rechten sin Christi / gheestelyck verbreyt
oft van wysen God geleerden vuyt geleyt
als gesonden dienaers der Heyliger Kercken
is den besten wyn ...

(23) Zie hierboven, p. 92-93, n. 6 en n. 7.

(24) ‘Edele gevoelens’, schrijft W. Kops, Schets eener geschiedenis der rederijkers (Leiden, 1771), p. 260, ‘die Spieghel en Coornhert ook later beleden, en die, hadden zij meer weêrgalm in de harten van volken en vorsten, van geestelijken en leeken dier eeuw gevonden, den zedelijken invloed der rederijkeren eene onsterfelijke kroon op 't hoofd hadden gesteld!’ De Corte instruccije ende onderwys. Hoe een ieghelic mensche met God ende zijnen evennaesten schuldigh es / ende behoord te leven. Ghemaeckt by meester Cornelis vander Heyden Priester. (Gent, 1545), welke die twee thema's behandelt, werd op den index van 1550 geplaatst. Vgl. F. Vanderhaeghen, Bibliographie Gantoise I (Gand, 1858), p. 82 en VI (Gand, 1867), p. 9, alsook C. Sepp, Verboden Lectuur (Leiden, 1889), p. 88-89.

(25) In de jaarlijksche processie ter eere van de H. Maagd Maria te 's-Hertogenbosch (einde Juni) werden de twaalf profeten, de twaalf apostelen, de drie Maria's enz. door de Rederijkers voorgesteld. Vgl. Dr. C.R. Hermans, a.w., p. 26.

[p. 99]

en (399 vlgg.):

vliedt de valsche leeraers / in elcke stede
die desen wyn / honich / en salue bequamelyck
met Godloose secten / menghen ontamelyck
duer djngheuen des vyants / noch sterck ter banen

bewijzen m.i. ten overvloede, dat de dichter met de Roomsche Kerk niet gebroken heeft. Zijn zgn. stoutmoedigheid is derhalve minder hoog aan te slaan, vooral daar we niet beslist weten, bij welke gelegenheid het stuk eigenlijk geschreven werd. Als we echter nagaan hoe, sinds ca. 1520, in de Nederlanden een ware geestdrift voor den Bijbel is ontstaan,⁽²⁶⁾ hoe op 't landjuweel te Gent (1539) een gloedvol referein aan de Schrift wordt gewijd (de dichter noemt haar zijn geliefde)⁽²⁷⁾ en aldaar in het Brugsche spel van sinne met klem wordt opgekomen voor het bestudeeren van de Heilige Boeken,⁽²⁸⁾ hoe voorts bijbeldrukkers worden vervolgd en terechtgesteld,⁽²⁹⁾ dan zullen we, geloof ik, niet mistasten wanneer we vermoeden, dat Cassiere Waer is de Waerheyt dit zeer eigenaardige gewrochtje zal hebben geleverd bij wijze van reclame voor den zgn. Leuvenschen, d.i. kerkelijk goedgekeurden, Bijbel, waarvan tusschen 1548 en 1560 ten minste zes drukken bekend zijn en die blijkbaar als middel werd

(26) Zie Bibliotheca Belgica, 1^e Série (Gand, 1880-90), 25 M 226; H. Van Druten, Gesch. der Nederl. Bijbelvertaling. Tweede Deel (Rott., 1897-1900); Dr. F.C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens ('s-Grav., 1900), p. 25 vlgg.; Dr. L. Knappert, De Opkomst van het Protestantisme in eene Noord-Nederlandsche stad (Leiden, 1908), p. 120: ca. 1530 placht de Rijnsburgsche schoenmaker en veeboer Willem Jansz. van der Kodde zich heimelijk te begeven naar een zijner landerijen, waar hij, in een klein hutje, voor aller oog verborgen, ijverig in den bijbel las; M. Nyhoff-M.E. Kronenberg, Nederl. bibliogr. van 1500 tot 1540 ('s-Grav., 1923 vlgg.): ca. 70 Nederl. bijbeluitgaven tusschen 1520 en 1540; Dr. L. Knappert, Ontstaan en vestiging van het Protestantisme in de Nederlanden (Utr., 1924), p. 258: de uit Diegem afkomstige Hervormingsgezinde schrijver P. Bloccius wenschte (1567), dat men in de huizen in plaats van 30 of 40 kostbare kannen en schotels een of twee bijbels hadde; K.F. Proost, De Bijbel in de Nederlandsche letterkunde II (Assen, 1933), p. 77 vlgg.

(27) Zie onze Rhet. Bruxellenses II, p. 57 vlgg.

(28) Opnieuw uitgegeven door L.M. Van Dis, a.w., p. 118 vlgg.

(29) M.E. Kronenberg, Over verboden boeken en opstandige drukkers in Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac., 1935, p. 963 vlgg. (vooral 973).

[p. 100]

gebruikt om het Protestantisme indirect tegen te gaan, door in de behoefte aan het Woord Gods te voorzien van hen, die met het kerkverband niet breken wilden, maar toch innerlijk met het beginsel der Hervorming instemden.⁽³⁰⁾

Inmiddels bevat ons stukje, welks grondgedachte den dichter misschien werd ingegeven door de haast identieke wijze, waarop de Waldenzen van oudsher den Bijbel plachten te verspreiden,⁽³¹⁾ o.m. een zeer merkwaardig woord, dat we elders tevergeefs hebben gezocht, nl. gods conste (d.i. de kennis Gods) en dat ons in 't vervolg als criterium zal dienen bij het identificeeren van Cassieres arbeid.⁽³²⁾

Overigens bewonderen we in ons presentspel (een genre, waarvan slechts enkele specimina in de Nederlandsche letterkunde bekend zijn)⁽³³⁾ niet alleen den eenvoud van opzet en de duidelijke lijn, maar vooral de behendigheid van den ‘keer’, de tastbare verrassing en niet het minst de levendigheid en de innigheid, waarmede de personages hun toehoorders trachten te overtuigen.

We beschikken trouwens, in dat opzicht, over een kostbaar getuigenis, dat we, ten minste voor dien tijd, slechts bij uitzondering kunnen aanhalen: de op ons afschrift neergepende, doch tot heden onopgemerkt gebleven waardeering van een eeuwgenoot, i.c. niemand minder dan den beroemden Dirck Volckertsz.

(30) H. Van Druten, a.w., II (1900), p. 503 vlgg. Moest wellicht meer in 't bijzonder de Luthersche bijbel van Mierdman en Gheilliaert (Embden, 1558) worden bekampt (ibid., p. 512 vlgg.)? In verband hiermede zij gewezen op de Chronyke van Nederlant (uitg. Ch. Piot, Brussel, 1879, p. 179): ‘Anno 1560, den lesten februario, stilo Leodiensi, soo begonst men tAntwerpen in Onse Lieve Vrouwe kercke, 's morgens ten ses uren in den vasten alle daghen by den prochiaens te predicken. De ierste prochiaen prekende was heer Sebastiaen Baer van Delft, een groot kettermeester ende vervolgher van de godvreesende, ende die (i.e. van hen, die) de schrifte en de evangelie lief hadde’. Zie verder over S. Baer (? - 1576) het Nieuw Nederl. Biogr. Woordenb. VI (Leiden, 1924), p. 64 en infra, n. 80.

(31) Deze inlichting zijn we verschuldigd aan den heer J. Wibbens, predikant bij de gemeente der Zevende-Dags Adventisten te Brussel, die ons voorts bezorgde B.W. Spicer, Youthful Witnesses (Washington, O.C. 1921), waarin een zeer schoon gedicht van J.G. Whittier, ‘The Vaudois Teacher’, voorkomt, dat de methode der Waldenzen bezingt (p. 55 vlg.).

(32) Cf. infra, p. 110, n. 65.

(33) Zie onze Tooneelgeschiedkundige Bijdraagjes I in Tooneelgids XXIV, no. 6 (Brussel, 1937-1938), p. 57, n. 5 en 6.

[p. 101]

Coornhert (1522-90). O.d. is het inderdaad zijn initiale die we, tusschen jaartal en titel van het handschriftje, na de vleiende appreciatie: bouen maten goet, meenen te moeten herkennen⁽³⁴⁾. Zijn goedkeuring verbaast ons niet. Ook hij was hervormingsgezind zonder daarom, ten minste openlijk, de moederkerk vaarwel te zeggen.⁽³⁵⁾ Ook hij komt op meer dan ééne plaats in zijn overtalrijke werken met de bewering naar voren, dat vele heidenen uit de Oudheid op verschillende punten de Christenen van zijn tijd tot een beschamend voorbeeld strekken en stelt daaromtrent zelfs een tractaat in regel op: Van der Heydener Salicheyt.⁽³⁶⁾ Ook hij dichtte strekkingstooneelstukken (het oudste ca. 1550)⁽³⁷⁾ en ook hij ten slotte heeft zijn heele leven door een groote plaats ingeruimd aan de bestudeering van de Heilige Schrift en aan deze groot gezag toegekend.⁽³⁸⁾ Anderzijds liet de literatuur der Zuidelijke Nederlanden hem allesbehalve onverschillig. Zijn vertaling van Boëthius (1557) bv. heeft hij gemaakt naar een oude Vlaamsche overzetting⁽³⁹⁾ en hem alleen is het te danken, zoo De Spiegel der Minnen, het meesterstuk van den Brusselschen dramaturg Colyn van Ryssele, voor goed van een gewissen ondergang werd gered dank zij de door hem met zooveel nauwgezetheid bezorgde uitgave van dit oud versleten handschrift (1561)⁽⁴⁰⁾. Ook de Antwerpsche Spelen van Sinne

(34) Zie het fascimile (Bijlage V) p. 126). Ter vergelijking beschikken we slechts over een in 1865 vervaardigde reproductie van Coornherts handteekening uit 1548, nl. in F. Sempertz, Bilderhefte, Lieferung XI. Vgl. Dr. Bruno Becker, Bronnen tot de kennis van het leven en de werken van D.V. Coornhert ('s-Grav., 1928), p. 196, n. 2.

(35) S. van der Meer, Bijdrage tot het onderzoek naar klassieke elementen in Coornhert's Wellevenskunste (Amst., 1934), p. 11.

(36) Id., a.w., p. 7-11.

(37) Nl. Comedie vande Rijcke-man. Cf. Bibliotheca Belgica, 1^e Sér. (Gand, 1880-90), C 101 en W. Van Hoof-Gualthérie van Weezel, Zijn de Spelen van Coornhert ooit opgevoerd? in Nederl. Arch. voor Kerkgeschiedenis ('s-Grav., 1929), p. 119 vlgg. (vooral p. 142, n. 5).

(38) S. van der Meer, a.w., p. 11.

(39) Bibl. Belg., 1^e Sér. (Gand, 1880-1890), C 140.

(40) Dr. M.W. Immink, De Spiegel der Minnen (Utr., 1913), p. LVIII vlgg. Blijkens zijn allermerkwaardigste narede (p. 218-221) heeft Coornhert de uitgave bewerkt uit aesthetische en ethische overwegingen. O.d. echter heeft hij zich tot de ‘amoreuse historie van Dierick den Hollandere’ eveneens aangetrokken gevoeld, omdat ze ten deele met de zijne overeenkwam; ook hij heette bovendien Dirck of Dieryck en ook hij was een Hollander. Anderzijds doet ‘de versleten outheyt des exemplaers’, dat hij voor den druk gebruikte (het octroy is gedateerd 17 Juli 1561), onweerstaanbaar denken aan het boek, ‘by nae van outheyt heel versleten’, dat in 1559 toebehoorde aan N. Rombouts (op dat oogenblik sinds 50 jaar lid van de Corenbloem te Brussel) en waaruit Jan de Knubber de Bervoete Broers afschreef (cf. onze Drie Schandaleuse Spelen, Antw., 1937, p. XX). De data in aanmerking genomen, is het allesbehalve onmogelijk dat het gevaarlijke ‘boeck’, eigenlijk een verzamelhandschrift, van Brussel naar Haarlem zou zijn verhuisd.

[p. 102]

(1561) moet hij èn als drukker-uitgever, èn als graveur, èn als dichter, èn als moralist naar waarde hebben geschat.⁽⁴¹⁾ In elk geval komt hij in zijn verhandeling De Koopman veelal met dezelfde argumenten voor den dag als die, waarmede de rederijkers de tweede vraag van het landjuweel hadden behandeld:

Hoe oirboirlijck ons sijn die cloecke engienen
Cooplieden die rechtuerdich handelen siet⁽⁴²⁾

terwijl in het slot van het spel van sinne der Mechelsche Pioene⁽⁴³⁾ de kern, ja zelfs de titel te vinden is van zijn beroemde Wellevenskunste (1586). Het is bovendien bekend, dat hij in 1566 en 1567 geruimen tijd te Brussel en te Antwerpen heeft verbleven⁽⁴⁴⁾ en dat hij nauwe betrekkingen onderhield met Zuidnederlandsche intellectueelen, want nog in 1578 bv. schrijft hij, naar aanleiding van een gravure, een langen en geestigen rijmbrief aan Abraham Ortelius.⁽⁴⁵⁾ Neen, wij herhalen het, zijn goedkeuring verbaast ons niet. Zij wordt overigens bekrachtigd door de schitterende onderscheiding, die een onderdeel van Cassieres productie voor het Antwerpsche landjuweel (1561) mocht te beurt vallen.

Als facteur van Moyses Doorn⁽⁴⁶⁾, een der kamers van 's-

(41) Bibl. Belg. 1^e Sér. (Gand, 1880-1890), 1 S 224-19 S 224:622 bladzijden, 1 uitslaande en 1 bladgroote plaat, alsmede 33 houtsneden in het eerste gedeelte! Van dit werk bestaat nog een tiental exemplaren in openbare en wellicht een twintigtal in private verzamelingen.

(42) Wercken van D.V. Coornhert II (Amst., 1630), fol. 377^v-393^v en vooral het Kort Besluyt op fol. 392^v.

(43) Zie Bijlage XI, p. 187. De factor was Philips Ghysmans (cf. G.J.J. Van Melckebeke, Geschiedk. aenteekeningen rakende de Sint-Jans-Gilde, bijgenaemd De Peoene, Mechelen, 1862, p. 44 vlgg.).

(44) Dr. Br. Becker, a.w., pp. 34, 36, 54 en 43.

(45) Id., a.w., pp. 316-318.

(46) Zie over deze Kamer: Dr. C.R. Hermans, a.w., p. 20 vlgg. en Id., Gesch. der Rederijkers in Noord-Brabant ('s-Hertogenbosch, 1867), p. 273 vlgg.

[p. 103]

Hertogenbosch, die waarschijnlijk aan het landjuweel te Brussel (1532)⁽⁴⁷⁾ en aan het zottenfeest in dezelfde stad (1551)⁽⁴⁸⁾ had deelgenomen, was hij inderdaad belast met het dichten van zes zeer verschillende bijdragen.

De eerste (presentacie; 13 × 4) is een toespraak, waarin de facteur, bij de aanbieding van het blazoen der kamer, dit laatste verklaart (- 26) en er een zedelijke toepassing op maakt: de mensch dient zich van alle ondeugden te ‘ontschoeyen’, zooals Mozes zich ontschoeid heeft vóór den Heere in het brandende braambosch (- 39). Alleen de reine liefde blijve over, die tweedracht verjaagt, minnelijk doet scheiden en een vast fundament oplevert (- 52).⁽⁴⁹⁾

In de tweede bijdrage (tpoëtelijc punt; 14×4) bezingt de dichter, door middel van een fijn uitgewerkte allegorie, het wederkeerig dienstbetoon: in zijn jeugd leent de olmboom zijn stam aan den wingerd en beschut dezen met zijn bladeren, terwijl het tortelduifje op zijn takken nestelt (- 14). Zoo ook zal de mensch zijn evennaaste dienen en Gods geest op zich laten rusten (- 28). In zijn ouderdom echter wordt de olmboom op zijn beurt door den wingerd bedekt (- 42). Op dezelfde wijze moeten de menschen elkaar wederliefde betoonen. In ruil voor Christus' liefde

(47) Op dit landjuweel (16 Juli 1532), waaromtrent weinig bekend is (vgl. Pr. Van Duyse, De Rederijkkamers, II, Gent, 1902, p. 165), wonnen de rederijkers van 's-Hertogenbosch drie zilveren prijzen en werden op 28 Juli d.a.v. ‘met omtrent twintich peerden en barrende toortsen zeer triumpfantelick’ in hun stad ingehaald: zie Dr. C.R. Hermans, Bijdragen etc. ('s-Hert., 1843), p. 30, alsook G.J.J. Van Melckebeke, a.w., p. 28 en Dr. L. Van Boeckel, Letterk. Leven te Lier in de 15^e-16^e Eeuw (Lier, 1928), p. 13.

(48) ‘Ter ordinantie als boven (i.e. der stadsregeering) vuyt gereyct ende betaelt Langh Claesken tot behulp van synre reysen tot Brussel, bescreven omme te winnen den pryse van den sotten: 12 car. gul.’ (Mr. R.A. Van Zuylen, Inventaris der Archieven van 's-Hertogenbosch I, 's-Hert., 1863, p. 670). Het beroemde zottenfeest nu greep einde Juli plaats (zie onze Rhet. Brux. II, p. 74-77) en ‘Int selue jaer op sinte Laureyns dach (i.e. 10 Aug.) omtrent vier uren nae middach is inghehaelt binnen den Bossche den prys van den meester van de dwasen, die tot Bruessel vuyt was gegeven, ende die retoryckers zyn in gecomen met vyftich borgers te peert, noch drie wagens bedect met groen laken ende op ten eersten wagen was een prys hangende, twee oft drie silvere scildekens ende IX oft X tinnen schootelen’ (Dr. C.R. Hermans, Bijdragen etc., 's-Hert., 1843, p. 33).

(49) Zie Bijlage VI, p. 147 vlg.

[p. 104]

tot ons moeten wij Zijn schepselen beminnen en dusdoende de aanvallen van den booze weerstaan (- 56).⁽⁵⁰⁾

Van grooter beteekenis is natuurlijk de derde bijdrage (Tspel van sinnen; 705 r.). Hier wenschen twee kunstenaars hun broeders de genade der Drievuldigheid toe (- 8), vermelden de eerste vraag van het landjuweel:

Dwelck den mensch aldermeest verwect tot consten

en heffen een lofzang op de kunst aan (- 35), waarop twee sinnekens verschijnen, die hun willen beletten, desnoods met geweld, de questie op te lossen en intusschen bij Nijd te rade gaan (- 85).

Nu treedt Simpel op en roept, ten einde de ‘solutie’ te kunnen vinden, de twee kunstenaars ter hulp, die hem echter meenemen naar het huis der waarheid, bij twee volledig ingewijden (- 117). Inmiddels onderbreken de op de loer liggende sinnekens spottend de kunstenaars. Een hunner smaalt (136-7):

Maer wat is toch van desen ijdelen cout
Jck had lieuer smout // van een vette gans

terwijl de andere grinnikt (140-4):

Tis al van Conste datmen v hoort craeyen
Wech sulcke draeyen // al ijdelheyt scheeren
Segt hoemen een groot vol bacxken sal cleeren
Oft de borste smeeren // met een pintken soets

Beiden dringen er dan ook bij Simpel op aan, zijn mentors te laten varen (178). Zij krijgen van dezen echter een sermoen te hooren en verdwijnen voor goed, want:

Als meerder man comt / moet minder man swijghen (238)

Thans verneemt Simpel, dat de kunst steeds met lage bekampers heeft af te rekenen, ten bewijze die twee sinnekens (- 254). Hij ontvangt bovendien een mantel, om de wijsheid beter te kunnen vatten (- 272).

(50) Zie Bijlage VII, p. 149 vlg.

[p. 105]

Eindelijk verschijnen de twee ingewijden (- 308). Een van hen zet nu uiteen, hoe alle kunsten gaven Gods zijn (de mensch heeft dus geen verdienste; - 330) en geenszins uit de natuur voortkomen (- 359). De Bijbel bewijst het trouwens (- 374). God handelde aldus ten behoeve van den mensch. Wie door Zijn genade geleid wordt, zal overwinnen (- 396). Alle kunsten zijn overigens uitstekend

Want hy goet is diese ons eerst voort brachte
En noyt niet dan goet daer door en wrachte
Aen haer seluen / al sijn sy verscheyden
Jn thanteren en diueersch wt breyden (- 424)

maar vaak worden zij misbruikt. De voornaamste is evenwel de Gods conste

Oft ghy schoon hadt alle Consten ouervloedich
Diemen noemen mach / is v dese absent
Soo ist al niet / waer ghy v henen went
Dit voor al toch prent // in v memorie. (- 456).

Daarna komen de zeven vrije kunsten (- 580), de staatkunde (- 586), de huishoudkunde (- 590) en de ambachten (- 602).

De beterwetenden nu moeten de minderwetenden helpen uit naastenliefde (- 626).

Dit alles wordt samengevat in een figuere, die de solutie verduidelijkt (637-44):

Waer by ghy verstaen sult na der schriften thoone
Dat den Gheest Gods der wijsheyt alleene
Die door de Liefde werckt in tsmenschen persoone
Js / die den Mensch alder meest tot consten reene
Verweckt / als een gaue Gods elcken ghemeene
Diese met begheerte neemt vlijtich aen
Want sonder den Gheest der wijsheyt groot noch cleene
Jn loflijcke consten en mach blijuen staen.

Over dit antwoord verrukt dankt Simpel de ingewijden (- 668). Dezen drukken hem nog eens op het hart, dat alle kunstenaars zich vóór alles op de Godskunst dienen toe te leggen (- 684) en de bestrijders der kunst te versmaden (- 688). Ten slotte

[p. 106]

vragen zij aan de toehoorders, alles in 't beste te willen verstaan, opdat Rhetorica moge bloeien (- 705).⁽⁵¹⁾

Op deze derde bijdrage volgt een prologhe van drie personages (199 r.) over het onderwerp: Hoe nuttig ons de kooplieden zijn, die rechtvaardig handel drijven. Om deze vraag op te lossen, roept Wel dbest willen weten den bijstand in van twee vrienden (- 16). Dezen meenen, dat rechtvaardige kooplieden den Heer zoowel behagen als de gewone arbeiders (- 32). Zeker, zij zouden talrijker kunnen zijn en hun stad dan tot blijvend nut verstrekken (- 51). Zij handelen eerlijk in nuttige waren (- 76), hebben maar één woord, helpen hun evennaaste zooveel mogelijk (- 88), zijn geduldig tegenover schuldenaars (- 92) en denken aan 't gebod: doe een ander niet etc. (- 100). Met één woord: zij zijn een sieraad voor hun stad:

Hadder Antwerpen soo thienduysent inne
Dat ghondick haer van herten vry onuerseert
En is oock mijn wenschen door rechte minne (- 104)

Voorts bezorgen zij werk aan menig arbeider, die daardoor tevreden leeft (- 140).

De onrechtvaardige koopman, integendeel, doodt zijn ziel (- 148) en is der gemeenschap schadelijk (- 153).

De rechtvaardige is echter nuttig aan zich zelf (- 158), heeft een gerust geweten (- 160) en zal God in Zijn glorie mogen aanschouwen (169).

Wel dbest willen weten is hiermede tevreden en dankt zijn vrienden (- 180). Dezen sporen hem - en den toeschouwer - er toe aan, de deugd en bevenal de caritate te beoefenen (- 196).⁽⁵²⁾.

Als vijfde bijdrage krijgen we de factie (10 personages, 177 r.). De Patroon van den Aluen (d.w.z. van de dwazen) bezit een zalf, waarmede hij de door de zotheid aangetasten nog zotter kan maken. Op den raad van zijn wederhelft probeert hij, onder het uitdeelen van menigen kwinkslag, zijn geheimzinnige kunst aan vier zottenparen (32-49; - 69; - 87; - 111) en met zulk een succes

(51) Zie Bijlage VIII, p. 151 vlgg.

(52) Zie Bijlage IX, p. 174 vlgg.

[p. 107]

(- 124), dat de overgelukkige patiënten een liedje te zijner eer aanheffen (133-177; 9 × 5).⁽⁵³⁾

Eindelijk komt de zesde en laatste bijdrage, het esbatement (ca. 500 r.), waarmede Jacop Jacopsoon Cassyere Waer. S.D. waerheyt den hoogsten prijs van dit en van alle landjuweelen wegkaapte, d.w.z. 42 ons zilvers. Tot onze allerinnigste spijt kunnen we er niets over meedeelen daar het stukje, zoover bekend, nooit werd gedrukt, hetzij naar het voorbeeld van 1539⁽⁵⁴⁾, hetzij om practische redenen (de bundel zou werkelijk al te lijvig geworden zijn)⁽⁵⁵⁾, hetzij tengevolge van een oneenigheid, die omtrent de toekenning van den hoogsten prijs onder de mededingers zou zijn ontstaan⁽⁵⁶⁾ en waarvan wij een duidelijken en veelzeggenden echo terugvinden in den Oerloff: Rhetorica vaart er uit tegen de kluchten en vraagt, dat de aanzienlijkste premie in 't vervolg zou worden verleend aan een stichtelijk stuk, aangezien de tijdgeest nu eenmaal naar dergelijk voedsel verlangt.⁽⁵⁷⁾

(53) Zie Bijlage X, p. 180 vlgg.

(54) Cf. onze Rhet. Brux. II, p. 51 en n. 1.

(55) Zie hierboven p. 102, n. 41.

(56) Dr. L. Van Boeckel, a.w., p. 54, n. 2 schrijft te recht, dat Edw. Van Even, Het Landjuweel van Antwerpen in 1561 (Brussel, 1861) p. 30, de bron hiervoor niet opgeeft.

(57) Spelen van Sinne (Landjuweel, Antw., 1562), fol. ij:

Rhetorica.

Ghy siet met wat onstichtinge / en cleynen troost
Noort / West / Zuyt / en Oost / worden ghespeelt dees cluchten.
Tis waer / tis bequaem inden tijt van ghenuchten /
Maer selden goey vruchten // groeyen op een verdorret rijs:
Daerom soudick raeyen / na mijn simpel aduijs /
Datmen om den hoochsten prijs // van dit Landtjuweel /
Sou een vraghe wtgheuen / daer elck in zijn deel
Redelijck oft gheheel // deur mocht worden ghesterckt /
Tis ongodlijck datmen altijts in ydelheyt werckt.

Constich gheest.

Tis waer / en alsmen den tijt nu wel aenmerckt /
Soo isser menich Beminder nu toe gheneghen.
Dus hoep ick / dat ick (als cloecke gheesten pleghen)
My in alle weghen / na dbeste sal voeghen.

Antwerpia.

Inder waerheyt dat sou my oock wel ghenoeghen /
Want goet onderwijs / brengt den mensch tot stichtinghe.

Musica.

Sghelijcks is oock den lofsanck / sgheests verlichtinghe:
Maer dijdel dichtinghe // menighen schandaliseert /

Minnelijck Scheyden.

Nu / ick hoep dat sulcx sal worden gheconsenteert /
Dus weest wel ghemoueert // Adieu / wij moeten scheyden.

[p. 108]

Buiten het esbatement, dat zelfs als handschrift verdwenen schijnt, kwam geen enkele van Cassieres overige bijdragen in aanmerking voor een onderscheiding. Nochtans dient opgemerkt, dat de animator van het landjuweel, de Hervormingsgezinde Willem Van Haecht, den gedachtengang van Cassieres spel van sinne tot den zijnen maakte (nl. in den Oerlof, bij monde van Rhetorica)⁽⁵⁸⁾, zooals hij trouwens, naar het ons ten minste wil voorkomen, 's dichters Kamer telkens met dieper aanhankelijkheid dan de andere toesprak.⁽⁵⁹⁾

Het zal intusschen niemand verwonderen zoo de heeren schepenen van 's-Hertogenbosch, die aan de Kamer van Moyses Doorn een toelage van 300 gulden hadden ingewilligd, ten einde haar toe te laten, aan het landjuweel deel te nemen, thans buitengewoon in hun schik waren. Allereerst kreeg de bode, die op 31 Augustus de tijding der overwinning kwam brengen, zoo maar 7 gulden tot belooning. De overwinnaars zelf echter werden, bij hun terugkomst, prachtig ontvangen en door de met piktonnen

(58) Ibid., fol. iij:

Dus den geest // den mensch meest // tot Consten verweckt.

(59) Nl. in zijn Wellecom (Spelen van Sinne, Eij^v, l. Dij^v):

Wellecom Tshertoghen Bossche / elck vruecht orboort
Door Moyses doren / in Viericheyt groeyende.

en in zijn Oerlof (ib., fol. ij^v):

Wij dancken Moyses doren vol consten lustich
Jnt Shertoghenbossche Jn viericheyt groeyende.

[p. 109]

en pikworsten verlichte straten naar het stadhuis gevoerd, waar ze met 3 amen wijns werden beschonken ‘voer een propine ende gratuiteyt’. Op 27 Sept. 1561 voerden ze het bekroonde werk ter markt op.⁽⁶⁰⁾ Ook de factie moet opnieuw vertoond zijn; zijnerzijds werd het factieliedeken nog jaren nadien op straat gezongen en schijnt zelfs ten tijde van Alva staatsgevaarlijk te zijn geweest, omdat men verband meende te zien tusschen Alva en den patroon der Alven, het hoofdpersonage van het stukje.⁽⁶¹⁾

Met dat al zijn de vijf besproken bijdragen ten zeerste het lezen waard.⁽⁶²⁾ Vooral de factie heeft de literatuurhistorici geboeid, daar dezen in den waan verkeerden, dat dit stukje eigenlijk het geprimeerde esbatement was.⁽⁶³⁾ Het is hun inmiddels

(60) Mr. R.A. Van Zuylen, a.w., p. 724 vlgg. en L. Torfs, Nieuwe Gesch. van Antwerpen, II (Antw., 1865), p. 295.

(61) Dr. C.R. Hermans, Bijdragen etc. ('s-Hert., 1843), p. 37-38 en Pr. Van Duyse, De Rederijkkamers in Nederland (Gent, 1902), p. 237-238.

(62) Alleen Dr. C.R. Hermans, Gesch. der Rederijkers in Noord-Brabant ('s-Hert., 1867), p. 273-285 bespreekt ze systematisch, doch minachtend en zonder veel begrip, daarbij r. 629-636 en 637-644 uit het Spel van Sinne aanhalend (niet zonder fouten). Dr. W.J.A. Jonckbloet, a.w. I (Gron., 1872), p. 294 bewondert den moed en het gezond verstand, waarmede de Kamer van 's-Hertogenbosch tegen de heidensche Musen uitvalt, nl. in r. 569-572 van voornoemd stuk; ook merkt hij op, dat vooral zij zich vrij duidelijk uitlaat over liefde en eensgezindheid en citeert uit hetzelfde werk r. 587-590, r. 611-614 en r. 617-620. ‘Wie zal niet gaarne erkennen’, besluit hij, ‘dat de mannen, die, ondanks het zwaard van Damocles, dat hun boven 't hoofd hing; ondanks de voorbeelden van vervolgzucht en verbittering, hun allerwege gegeven, zoo durfden spreken, en die daarbij toonden te blaken van liefde voor Wetenschap en Kunst, wel de voortplanters der beschaving waren.’ J. Loosjes, a.w., (Utr., 1909), p. 440 maakt deze woorden tot de zijne en neemt de laatste twee citaten over. Intusschen spreekt geen van drieën over den auteur, J.J. Cassiere.

(63) Dr. C.R. Hermans, Bijdragen etc. ('s-Hert., 1843), na 22 regels te hebben gewijd aan de eerste 4 dichtwerken, ontleedt de factie en herdrukt het factieliedeken (met een korten commentaar) op p. 31-38. In zijn Gesch. der Rederijkers ('s-Hert., 1867), p. 285 vlgg. reproduceert hij de factie en het liedeken, doch spreekt daarbij ten onrechte van ebatement, kluite of kluchtspel. W.J. Hofdijk, Gesch. der Nederl. Letterk. (Amst., 1853-'56), p. 123-125, bespreekt lovend factie en liedeken, terwijl Schotel beide, onder verwijzing naar Hermans, nauwkeurig samenvat in zijn Gesch. der Rederijkers² (Rott., 1871), p. 251-252. G. Kalff, Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16^e Eeuw II (Leiden, 1889), p. 66, vindt daarentegen dat de factiën, in 1561 te Antwerpen vertoond, onbeduidend zijn en dat men zulks het best kan zien in de factie van 's-Hertogenbosch, die bekroond werd. (In zijn Gesch. der Nederl. Letterk., III, Gron., 1907, p. 153 herhaalt hij deze vrij zonderlinge meening). Pr. Van Duyse, a.w. II (Gent, 1902), p. 237-38 noemt de factie verkeerdelijk ‘'t esbatement, dat den hoogen prijs bekwam’, maar geeft er den inhoud van weer en behandelt ook het liedeken. Dr. J. te Winkel, a.w., II (1922), p. 421 heeft het, naar het voorbeeld van Dr. C.R. Hermans, over esbatement en cluyte en schat het liedeken vermakelijk. Dr. J.A. Worp, Gesch. v.h. drama I (1904), p. 52 besteedt nog geen 2 regels aan het ‘kleine stukje’. Dr. L. Van Boeckel eindelijk, a.w. (1928), p. 53 vlgg., maakt voor goed uit dat factiën en esbatementen twee verschillende dichtsoorten zijn en dat de laatste niet in den bundel van 1562 voorkomen.

[p. 110]

ontgaan dat het, evenals de andere factiën, een voornaam bestanddeel uitmaakt van de letterkunde ‘in 't sotte’.⁽⁶⁴⁾

Voor ons bevatten de bijdragen bovendien heel wat eigenaardigs: niet alleen ontmoeten we er tot tweemaal toe het ἃπαξ λεγόμενον, Gods conste, in⁽⁶⁵⁾, alsmede een toespeling op den Bijbel,⁽⁶⁶⁾ maar ook de naam Wel dbest willen weten⁽⁶⁷⁾ herinnert levendig aan 's dichters devies Waer is de waerheyt, terwijl voortdurend, tot zelfs in de factie, de caritate of 's naesten profyt ter sprake wordt gebracht.

Nauwelijks was dit glorierijke landjuweel voorbij, of Cassiere werkte mede aan den niet minder merkwaardigen dichtwedstrijd, door de Brusselsche Corenbloem ingericht bij gelegenheid van haar jaarlijksch Prinsfeest (26 Juli 1562) en die zoo maar 70 dichters uit Noord en Zuid naar de pen deed grijpen (het grootste aantal, dat ooit werd bereikt⁽⁶⁸⁾. Zooals we hierboven zagen, behaalde hij er den derden prijs met een referein (17 × 4), dat we aldus samenvatten:

Nu er overal onrust heerscht, dienen we den Heer te bidden, dat Hij den regeerders de noodige wijsheid gunne (- 17). Deze is immers als het roer, dat het schip tijdens den storm in de goede

(64) Zie over de zotten onze Drie Schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. XXIV, n. 90.

(65) Bijlage VIII, r. 660 en 682.

(66) Ib., r. 361.

(67) Bijlage IX, p. 174 vlg. In den proloog bij Tspel van de Christenkercke (Utr., ca. 1540) treedt Gharen tbest willen weten op, ‘de leek, die zooals zoovelen in zijn tijd, door de vele en velerlei meeningen, welke hij om zich hoort verkondigen, het spoor bijster raakt’ (S.A. Brands, Tspel van de Christenkercke, Utr., 1921, p. XXXII).

(68) Van de het jaar nadien in druk verschenen bijdragen (Refereynen ende Liedekens etc., Brussel, 1563) geeft de Bibl. Belgica, 1^e Sér. (Gand, 1880-90), 1 R 34 - 9 R 34 een omstandige beschrijving.

[p. 111]

richting houdt. Zij moet voor alles zorgen. Wie haar weerstaat, weerstaat den Heer (- 34). De Bijbel toont aan, dat alle onrust steeds werd genezen door die wijsheid. Wee het land, waar zij ontbreekt. (- 51). Christus, in wien Gods wijsheid rust, heeft Zijn volk ter zaligheid gebracht. Die wijsheid dient bemind en de onrust geschuwd (- 68).⁽⁶⁹⁾

Minder succes echter had hij met zijn liedeken (8 × 8), dat m.i. nochtans een juweeltje is. ‘Dochters Sion’, roept hij uit, ‘zingt den Heer, die ons Zijn genade schonk, een vroolijk lied (- 8). Die milde gever is Christus, de nieuwe Goliath (- 16). Arm en rijk staat Hij bij (- 24). Berouwhebbenden is Hij barmhartig (- 32). Vooral oprechten en wereldversmaders zijn Hem lief (- 40). Wel hun, die in Hem vast gelooven en de naastenliefde beoefenen (- 48). Hij zal hen voor lijden vrijwaren, den nijd doen wijken en hun Zijn rijk geven (- 56). De prins neme dit liedeken voor lief en zij tevens den Heer bevolen (- 64)’⁽⁷⁰⁾

Ook ditmaal valt de sympathie in 't oog, waarmede de dichter, in de Prologhe, door de inrichters bejegend wordt.⁽⁷¹⁾ We vreezen evenwel dat de dubbele censuur, eerst te 's-Hertoghenbosch en nadien te Brussel (alwaar vijf bijdragen gladweg werden geweigerd), hier en daar in zijn tekst wijzigingen zal hebben aangebracht.⁽⁷²⁾ Anderzijds zal de drukker wel niet bij onzen Bosschenaar hebben beproefd, wat hij alleronbeschaamdst ver-

(69) Bijlage XIII, p. 191 vlg.

(70) Bijlage XIV, p. 193 vlg.

(71) Refereynen ende Liedekens, fol. [A 6^v]:

Noch Waer S.D. Waerheyt, oock Prijs met Eeren // heeft
Verdient: hebbende voor Antwoorde gheschreuen //
D'welck hy ghevoeydt in sijnder Leeren // heeft /
Der Regenten Wijsheyt, hun van Godt ghegheuen.

(72) Zie over de dubbele censuur onze Drie schandaleuse Spelen (Antw., 1937), p. V, n. 20. Van de bijdragen 46, 52, 55, 58 en 70 zegt de Bibl. Belg., dat ze niet vergezeld zijn van een liedeken (2 R 34) en geen enkele aanduiding (facteur, devies, kamer) bevatten (4 R 34). De verklaring hiervan leveren echter r. 7-13 van Den Drucker totten Leser [Fol. A7^v]:

Schoon Refereynen haer hier in openbaren
Int ghetal t'Seventich / om elcx verjolijsen /
Vijue isser daer / sonder Deuijsen /
Jnt stede van die niet en mochten passeren /
Op diuersche Feesten / winnende prijsen:
Hier inne soo wilt toch speculeren /
Sy sullen v alle Deucht doceren.

[p. 112]

klaart, in zijn berijmde opdracht aan de regeering van Brussel, jegens nietbrabantsche inzendingen te hebben bedreven:

Dese Refereynen (wilt dit deurgronden)
Zijn som wt Vlaenderen / mijn Heeren loyale /
Ja / wt Hollant en Zeelant ghesonden /
Ende en waren niet al Brabantsche tale:
Maer den Druckere heeftse int generale /
Nae sijn beste / op Brabantsche tale gheset /
Waer deur wel Fauten souden principale
Ghecomen zijn / ghestelt t'uwer jugen net.⁽⁷³⁾

Hoe dit zij, nieuw werk was voor den dichter weggelegd. Nog in 1562 immers werd te 's-Hertogenbosch een dichtwedstrijd uitgeschreven⁽⁷⁴⁾ en twee jaar nadien een loterij ingericht⁽⁷⁵⁾, doch preciese gegevens ontbreken omtrent zijn mogelijk aandeel aan deze plechtigheden. Aan den anderen kant is er aangaande zijn Kamer geen enkel bericht meer voorhanden, d.w.z. tusschen 1568, het jaar, waarin zij door Alva werd afgeschaft en 1597, het jaar, waarin zij opnieuw werd opgericht.⁽⁷⁶⁾

(73) Refereynen ende Liedekens [fol. A 7].

(74) Aldus Dr. J. te Winkel, a.w., II (1922), p. 416 en 422, zonder evenwel ook maar in het minst te preciseeren. De uitschrijvende Kamer kan alleen die van Cassiere geweest zijn, daar het de gewoonte was, dat de Kamer, die het landjuweel gewonnen had (i.c. te Antwerpen in 1561), op hare beurt een feest inrichtte. Dr. C.R. Hermans echter schrijft (Bijdragen etc., 1843, p. 22): ‘Of Moyses bosch ooit een Meifeest aan de Rederijkkamers, buiten 's-Hertogenbosch gevestigd, volgens de verordering der kaart, gegeven heeft, vind ik niet vermeld.’

(75) L. Torfs, Over een loterij te 's-Hertogenbosch in 1564 in De Vlaamsche School (Antw., 1863), p. 136-139.

(76) Pr. Van Duyse, a.w., II (Gent, 1902), p. 236 vlgg., noemt de Kamers van 's-Hertogenbosch Kerk- of kloostergezind, omdat ze, volgens Dr. C.R. Hermans, Bijdragen (1843), p. 23 vlgg., nog in 1566 in de processie speelden (cf. supra, n. 25). Dit is al daarom overdreven, omdat noch uit het werk van Cassiere, noch uit dat van een anderen Bosschenaar, die onder de spreuk Deus providebit eveneens aan den wedstrijd te Brussel (1562) deelnam, een dergelijke gezindheid naar voren treedt. Aan den anderen kant deed Alva de waarheid niet weinig geweld aan toen hij beval (Dr. C.R. Hermans), Gesch. der Rederijkers, 1867, p. 174) ‘dat in alle manieren de camere van Rethorycke (d.i. van 's-Hertogenbosch) afgestelt en gans geaboleert word, als occasien en oirsaecken zynde van alsulcke quaden ende schandalen als hier geschiet zyn.’ De waarheid in dezen biedt ons wellicht een gelijktijdige kroniek (cf. Th. Goossens, Fr. Sonnius in de Pamfletten, 's-Hertogenbosch, 1917, p. 40): ‘velen uit de gilden waren met de pest der ketterij besmet’. De parodie op het Pater Noster, bij het volk rondgaande in verband met Sonnius' installatie (16 Nov. 1562) als bisschop van Den Bosch (Id., a.w., p. 42 vlgg.), is niet noodzakelijk afkomstig uit de rederijkerskamers aldaar.

[p. 113]

Ook is hij niet opgenomen in den Nederduytschen Helicon (1610), waarin nochtans tal van onbekenden worden vernoemd.⁽⁷⁷⁾

_**_*

Tot dusver beschouwden we het werk, dat met volle zekerheid aan cassiere waer is de waerheyt dient toegekend. Thans komen de twijfelgevallen aan de beurt en in de eerste plaats de gedichten, door Cassiere (zonder meer) vervaardigd naar aanleiding van de loterij te Antwerpen (1574).⁽⁷⁸⁾ Twee ervan bezitten we nog, een referein en een liedeken en uit beide blijkt, dat hier wel degelijk onze factor aan 't woord is.

De ouders, betoogt hij in het referein, die hun kinderen een goed voorbeeld geven, winnen voor zichzelf en ook voor hun kroost het eeuwige leven. Alle andere handelwijze leidt ten verderve (- 15). De kinders volgen inderdaad het voorbeeld, goed of slecht, na, overeenkomstig het oude spreekwoord, soo d'ouders pypen danssen de jonghers (- 30). Wat men hun in hun jeugd inplant, goed of kwaad, blijft hun steeds bij, vooral het kwaad (- 45). De ouders dienen derhalve een recht Christelijk leven te leiden; de kinderen, anderzijds, moeten gehoorzaam zijn, ook aan hun geestelijken vader (- 60):

Hier om ghy ouders en wilt niet setten dan
Den worm inden pels / die van selfs wel groeyt:
Deur een ongheschickt leuen vol smetten dan /
Daer ghy v seluen en v kinders deur ontgoeyt:
Maer gheeft hen een exempel dat deuchdelijck bloeyt /
Deur een recht Christelijck leuen naer dbetamen:
Op datmen v als Heydens niet en verfoeyt /
Die tgheloof missen / hen voor Godt moeten schamen.⁽⁷⁹⁾

(77) Een andere 16de-eeuwsche gelauwerde, Jan Vandenberghe, wordt er eveneens in verzwegen: cf. onze Rhetores Bruxellenses II, p. 67.

(78) Zie voor de literatuur over dit onderwerp: supra, n. 9. p. 93.

(79) Afschrift (Bijlage XV, p. 195) naar het Brusselsch ex. [C4]. Zie ons Nader Nieuws etc. (p. 290, r. 1 v.b.). Volgens Kossmann (a.w., p. 11, IV, 1) komt het referein in 4 exemplaren voor, w.o. het Leidsche, datgene nl., welks titel luidt: Diversche Refereynen, etc.

[p. 114]

Herinneren r. 51 vlgg. aan het Presentspel en aan het referein uit 1559⁽⁸⁰⁾, even opvallend zijn de overeenkomsten tusschen het Liedeken uit 1562⁽⁸¹⁾ en het Liedeken uit 1574 (10 × 5), ‘ghestelt op den Sinne Loeft godt om zijn Elementen schoone’ en waarin de dichter (In viericheyt groeyende, Cassyere. Tshertoghenbosch) den Heer prijst om Zijn genade (- 10), Zijn scheppen van hemel en hemellichamen (- 20), van de aarde met al wat haar versiert (- 30), van wateren en visschen (- 40), van 't vuur en andere elementen (- 44), doch vooral om Zijn gave van 't eeuwig leven door Christus (- 50): men vergelijke maar even (1574) r. 4, 18, 29-30 en 45 vlgg. resp. met (1562) r. 6 vlgg., 35, 43, 16 vlgg. en 54 vlgg.

In hoeverre de censuur in beide gevallen opgetreden is, kunnen we niet uitmaken.⁽⁸²⁾

Resten nu nog 3 refereinen en, om te beginnen, één (no. 139 by Jan de Bruyne), waarvoor de auteur, Cassijere vanden bossche (geen spreuk), te Antwerpen, op 21 Augustus 1559, een vierden prijs, een stoop, verwierf⁽⁸³⁾.

Na 's menschen zondenval, aldus de dichter, schonk God hem, door Christus, weer genade, op voorwaarde nochtans dat hij, door 't geloof in den verlosser, deze genade waardig zij (- 18). Dat zal hij, indien hij, in Christus herboren, ‘één met Godt is, of sijn euenbeelt crachtich’ (- 36) en een geloof belijdt, dat hem Gods eer en des naasten profijt doet zoeken, dè kenteekens van den rechten Christen (- 54). God is overigens zoo goed, dat Hij allen zoekende, mits deze maar op de beschreven wijze gelooft, zal genezen (- 72).⁽⁸⁴⁾

Welnu, dit referein herinnert zóó aan het hierboven reeds besprokene (no. 137)⁽⁸⁵⁾, dat we 't zonder aarzelen aan Cassyere

(80) Vgl. hierboven p. 96 en p. 95.

(81) Vgl. hierboven p. 111; het Liedeken uit 1574 in Deuchdelijcke Solutien (Antw., 1575), waarvan een ex. in het bezit is van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam (Bijlage XVI, p. 197 vlg.).

(82) De censor, te Antwerpen, was S. Baer, over wien zie hierboven, p. 100, n. 30 en ons Nader nieuws etc., p. 290, j. Vgl. nog supra, p. 92, n. 5.

(83) Ruelens (no. CXXXII) I p. 199 en III, p. 223 (no. CIII) schrijft ‘den eersten prijs’, doch in Jan de Bruynes handschrift staat allerduidelijkst: vierden

(84) Bijlage IV, p. 124 vlg.

(85) P. 95, n. 13.

[p. 115]

waer schuylt de waerheyt mogen toeschrijven. Daar we 't bovendien als een uitbreiding van een regel uit no. 137 mogen beschouwen, zijn we geneigd, dit laatste vóór 21 Augustus 1559 te plaatsen. Op zijn beurt schijnt no. 137 een antwoord te zijn op een mogelijke tegenwerping in verband met het gedeelte uit het presentspel, waarin de lof der heidenen wordt gemaakt,⁽⁸⁶⁾ zoodat de drie werkjes chronologisch als volgt zijn te rangschikken:

presentspel 1559 (nieuwjaar, d.i. 26 Maart);
referein 137;
referein 139 (21 Aug. 1559).

Ten slotte komen de twee refereinen (nos. 90 en 108 bij Jan de Bruyne), beide onderteekend cassiere duer hope verwacht ick, beide gedateerd 1556 en beide een toespraak tot den wereldsgezinden mensch bevattende.

‘Mij’, verklaart de dichter in het eerste (15 × 4), ‘mij, een verstokt zondaar, heeft Christus, door Zijn menschwording, tot nieuw leven gewekt (- 15). Zijn leven en Zijn leer hier op aarde zijn voor mij een voorbeeld (- 30). Zóó groot was Zijn liefde tot mij, dat Hij voor mij gestorven is. Door 't geloof in Hem zal ik 't eeuwig leven genieten (- 41). Men bouwe dus op Hem en geloove in de verwezenlijking Zijner belofte (- 60).⁽⁸⁷⁾

In het tweede (16 × 4) toont hij aan hoe de wereld, door de slang gevoed, haar liefhebbers bedriegt en in 't verderf stort (- 16). Johannes toch heeft gezegd dat zij, die de wereld zoeken, eigenlijk naar de duisternis verlangen (- 32). De genietingen der wereld lachen den dwazen toe, maar berokkenen de ziel niets dan nadeel (- 48). Men late dus de wereld varen en roepe, wordt men door den booze bekoord, de hulp van den Almachtige in (- 64).⁽⁸⁸⁾

M.d. doet de ons bekende Cassiere in deze twee gedichten doodeenvoudig, wat hij elders aanbeveelt: de onwetenden of dolenden helpen⁽⁸⁹⁾. Argumenten en woordenschat zijn gelijkend.

(86) Cf. supra, p. 97 en Bijlage V, r. 152-207.

(87) Bijlage I, p. 118 vlg. J. Loosjes. a.w., p. 442, kent alleen dit refrein en haalt er r. 48-51 uit aan. Vgl. supra, n. 14.

(88) Bijlage II, p. 120 vlg.

(89) Cf. hierboven p. 95 en p. 105.

[p. 116]

No. 90 is bovendien, net als het liedeken uit 1562, tot ‘ghy Sions dochter’ gericht.⁽⁹⁰⁾ 't Is waar: het devies is verschillend. Doch hiertegen voeren we aan, dat eensdeels het devies Waer is de Waerheyt⁽⁹¹⁾ op zichzelf al twee varianten vertoont, nl. waer S.D. waerheyt⁽⁹²⁾ en waer schuijlt de waerheijt,⁽⁹³⁾ terwijl andersdeels gevallen bekend zijn van dichters, die twee kenspreuken gebruikten, hetzij nu eens de eene, dan weer de andere, zooals bv. Cornelis Everaert (Ic comme om leeren en So reine verclaert)⁽⁹⁴⁾ en Adriaan Wils (Alst Godt belieft en Godt kent alle herten),⁽⁹⁵⁾ hetzij beide tegelijk, zooals Frans Van Ballaer.⁽⁹⁶⁾

We meenen dan ook als volgt te mogen besluiten: cassiere duer hope verwacht ick en cassijere waer schuijlt de waerheijt zijn één en dezelfde dichter⁽⁹⁷⁾, nl. Jacop Jacopsoon Cassyere, factor van de rederijkerskamer Mozes Doorn te 's-Hertogenbosch, wiens werkzaamheid we kunnen volgen van 1556 tot 1574 en die in 1561 te Antwerpen den hoogsten prijs en elders meer dan één onderscheiding verwierf. Hij heeft niets te maken nòch met Willem Touwaert, een gegoeden Antwerpenaar, die niet eens

(90) Zie hierboven p. 111.

(91) Zie supra, p. 6 (1559) en Bijlage V, p. 146, aan 't slot.

(92) Zie supra p. 94 en Bijlage XIII, p. 191 (titel).

(93) Bijlage III, p. 123, aan 't slot. Na al wat voorafgaat zal het nu wel duidelijk zijn, dat dit devies onmogelijk kan beschouwd worden als een uiting van scepticisme ten opzichte van geloofszaken.

(94) Dr. J.W. Muller en Dr. L. Scharpé, Spelen van Cornelis Everaert (Leiden, 1899-1920), p. XXV.

(95) Frederiks en Van den Branden, Biogr. Woordenb.² (1892), v^o A. Wils. Andere voorbeelden bij Dr. A.S. Kok, Van Dichters en Schrijvers II, (Culemborg, 1899), p. 128 vlgg.

(96) Cf. onze Rhetores Brux. II, p. 69, n. 4 en Ruelens, a.w., II, no. LXIII, aan het slot waarvan de onbekende dichter teekent:

Mistroostich doet versuchten.
Espoer me sustient.

(97) Ruelens, a.w. I (1879), p. 199, nam twee Cassieres aan, omdat hij geen voorbeelden kende van rederijkers, die onder twee zinspreuken geschreven hebben. Daar dergelijke voorbeelden wèl bestaan, valt ook zijn hypothese weg: ‘zou men ten minste mogen aannemen dat het in de wedstrijden aan eenen mededinger toegelaten was zich onder verschillende kenteekens te verschuilen?’

[p. 117]

Cassiere heette⁽⁹⁸⁾ en die op 5 Augustus 1559 (80 jaar oud), in de Scheldestad werd onthoofd, o.m. wegens het bezit van enkele verboden boeken, nôch met Peeter Cassier, in 1584 vermeld als de heroprichter van den Antwerpschen Olyftack.⁽⁹⁹⁾

Hij moet zeer veel hebben voortgebracht, zooals trouwens menig factor uit die jaren. Wij hebben ons best gedaan, om uit allerlei zeldzame, zooniet unieke bundels te verzamelen, wat er nog van zijn oeuvre overblijft.

Wij hopen, dat dit ons vluchtig onderzoek er anderen moge toe aanzetten, eveneens op jacht te gaan, opdat het beeld van dezen interessanten rederijker zoo spoedig mogelijk kunne voltooid worden.

(98) Antwerpsch Archievenblad, XIV (Antw., 1874), p. 68 en 125: de naam wordt ook nog Couwart gespeld, maar van Cassier (Cassiere, Cassyere, Cassrere of Cassererie) geen spoor! De toekenning van dezen tweeden toenaam aan W. Touwaert is immers te wijten aan een vergissing. J. Loosjes, a.w., p. 440, verwijst inderdaad naar Altmeyer, Les précurseurs de la Réforme aux Pays-Bas II, 1886, p. 170 (Cassererie); Altmeyer naar Pr. Van Duyse, Verhandeling etc. in Mém. cour. de l'Ac. de Brux., Brux., 1861, p. 167 (Cassererie) en Pr. Van Duyse naar L.-J. Visscher, Beknopte Geschiedenis der Nederl. Letterk., II (Utr., 1852), p. 69, dien hij echter te vlug heeft gelezen, want deze handelt eerst, steunende op Mertens en Torfs, Gesch. van Antwerpen, IV (Antw., 1848), p. 264-265, over Willem Touwaert en onmiddellijk nadien over Een present van jonste etc. door... Cassrere (sic; cf. supra, n. 20), een schrijfwijze, die tot Cassererie vervormd werd. Ook Dr. J.A. Worp, Gesch. v.h. Drama etc. I (Gron., 1904), heeft het over den ‘rederijker’ Willem Touwaert Cassererie en duidt hem in zijn register (II, 1908), p. 191 aldus aan: Cassererie, W.T. (van Cassiere en zijn Present van Jonste rept hij echter geen woord).

(99) Is Jacop Jacopsoon Cassyere identisch met Jacob Jacobszoon Jonck (in liefde bloyende tot Amstelredam 1553), wiens (autographisch?) Spel van sinnen van Naboth op de Kon. Bibl. te Brussel berust? Een dubbelen toenaam vonden we reeds bij Mr. Jan Vandenberghe (alias Van Diest; vgl. onze Rhetores Bruxell. II, p. 57, I, p. 437 en onze Drie Schandaleuse Spelen, p. II, n. 2), en Dr. G.J. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal (Leiden, 1897), p. CXIV geeft treffende voorbeelden van twee verschillende, naast elkaar in gebruik zijnde, geslachtsnamen bij dezelfde familie. Vgl. Catalogus J. Koning I (Amst., 1833), no. 210: ‘Jacob Jacobsz., Lid der Kamer etc... Naboth’. Schotel, Gesch. der Rederijkers² II (1871), p. 54 verwijst o.m. naar deze bron (‘Jacobsz’). Dr. E. Ellerbroek-Fortuin, Amsterdamse rederijkersspelen in de zestiende Eeuw (Gron., 1937), p. 125 volledigt den naam (J.J. ‘Jonk’) en ontleedt het spel (p. 124-133), doch denkt niet aan de identificatie J.J. Jonck = J.J. Cassyere, daar in elk geval de initialen van dezen laatste haar onbekend waren.

[p. 118]

Bijlage I
(1556)

(K.B. Brussel, Hs. II 1695, geschr. door Jan de Bruyne ca. 1580;

(Cf. supra, p. 115)⁽¹⁾

(1) De bijlagen zijn letterlijke reproducties. Alleen in de spelen werden de namen der personages overal onverkort, eenvormig, schuin en met hoofdletter gedrukt. In Bijlage V hebben we bovendien, duidelijkheidshalve, de tooneelaanwijzing achter elk der drie spelers (Fol. 19, r. 1) op het lijstje der personages (Fol. 18v) laten plaatsen.

⁺ Refereijn

⁺ Hoort ghij sions dochter / die noch sijt clachtich
Jn vreese geseten / duer onkennisse blint
wat mij (eens v gespelinne warachtich)
geschiet is / van hem die mijn siele beuindt
als ick duer dboeleren / gans adams gesint
gewondt / (ja doot) lach voer mijnen vader goet
heeft hij / mijn lieff / als de getrouste bekint
mijn leuen weder gesocht / geuonden metter spoet
waer duer / duer sijn genade / liefde en ootmoet
en menschwordinge / daer hij mij me weckte
en op dede staen / mij wassende van dbloet
des doots / en der sonden / dwelck mij bedeckte
sijn siel hij voer mij / soo minnelijc streckte
dies ick wel seggen mach / duer dit aencleuen // fier
aldus vant triomphant dit lieff mijn leuen // hier

Opt dat ick sijn liefde sou kennen in desen
en op niemant sien / dan op hem alleen
heeft hij mij voorts gesterckt / duer tsienlijc wesen
sijns leuens / hier op daerde net en reen
duer tvasten / bidden / waken / druck en ween
mij bewarende / als een hin haer kiecxkens siet
en met sijn soete leeringe gemeen
mij altijt troostende in mijn verdriet
⁺ waer duer hij mij oock een exempel liet
sijn voetstappen vlijtich te volgen naer
op dat ick als een rancxken / soo hij mij hiet
in hem / (den wijnstock) sou blijuen vruchtbaer
siet / geenen last voor mij / en was hem te swaer
midts desen stercken brandt der minnen verheuen // fier.
aldus vant triomphant dit

+ Fol. 154

+ n^o 90 4/15

+ Fol. 154^v

[p. 119]

 

O welcken liefde hij mij noch al toonde

 

desen compassiuesen samaritaen

 

Siet met welcken olie / hij mij verschoonde

 

op dat ick de wreede doot niet en soude ontfaen

35

hij is selfs als een lam / totten cruijce gegaen

 

mijn misdaet dragende / duer sdoots torment

 

maer van godt weder verweckt / is op gestaen

 

ten derden dage / soo ick weet ongeschent

 

ten hemel geuaren / sittende present

40

ten godts rechter handt / daer ick bij hem sal comen

 

ja alree ben ick inden geest / die mij sulcx inprent

 

duer tgelooue / de herboringe vol vromen

 

wech doot van hier dese heeft v cracht benomen

 

dits mijnen roem / tegen v ingeuen // schier

45

aldus vant triomphant / dit lieff mijn leuen // hier

⁺ Prinche.

Triomphantelijc wast / dat hij ooijt dede
dese / mijn / en alder mensen lieff vol trouwen
voer godt / daer de waerheijt / altijt grijpt stede
hoe wel de weirelt / dit qualijc can verdouwen
dus ghij liefkens / wilt opt sant niet meer bouwen
maer op christus den steen / die eeuwich sal dueren
die ons leuen vandt / en vindt / soo wij ons houwen
aen hem / duer tgelooue / in sijns woorts volvueren
hier roept / weent / en clopt / minlijc tallen hueren
hoorende / comen opdoen / eest dat hij begeert
neemt hem waer / inden tijt alst mach gebueren
op dat ghij sijn goetheijt / van v niet en weert
soo moecht ghij met mij / elck seggen expeert
tot sijnen prijs / ten spijte den verdreuen // gier
aldus vant triomphant // dit lieff mijn leuen // hier

Jn viericheijt groeijende / moijsen doren

schertogen bossche per cassiere

oft duer hope verwacht ick

+ Fol. 155

[p. 120]

Bijlage II
(1556)

(a. hs.; cf. supra, p. 115)

⁺ Refereijn

⁺ Ghij weirels gesinde / adams kinderen
verdoolde schapen van de reçhte strate
die den schat der boosheijt / die saen sal minderen
prijst / bouen deeuwich goet / der sielen bate
hoe sijdij sus verblindt / wie heeft v de mate
des woorts / en der redene / soo onttogen
Siet ghij niet / hoe de weirelt vroech en late
haer liefhebbers / soo valslijc heeft bedrogen
haer samblantelijc soch / waer heeft sijt gesogen
wt der slangen borsten / als trecht dootlijc fenijn
dwelck (soot van v hier niet en wordt verspogen)
Sal eeuwich / uwer sielen verderuinge sijn
daerom vliet van desen bedriechelijcken schijn
tot de sonne der waerheyt / nae godts gebodt
denckende soot oock blijcken moet telcken termijn
Sweirels samblant // is als drijfsant // niet / sonder godt

Sweirels samblant / des woorts wederpartije
Segt hoe hoort ghij dat johannes noemen
waeij vlees lust / oogen lust / sleuens hoouerdije
tsaet / een wortele / van smensen verdoemen
den babeloensen mantel / tsieraet / de bloemen
daer hen de godloose / me tooijen en behangen
wiens boose gedachten / en hooch beroemen
als een schaduwe is / een ijdel omvangen
⁺ Siet alle die hier nae stellen haer verlangen
den wech des vreden / beneuen treden
Sij wijcken dlicht / en hebben verlangen
nae de duijsterheijt / van alder onvreden
maer al telt dit de sulcke / heel onbesneden
Jnden gheest / voer een weluaert / hier in sweirels codt
acht dat niet / want nae der schriftueren reden
Sweirels samb

Als drijfsant / drijuende ongestadich
nu hier / dan ghinder / midts der stroomen cracht
Js des weirels samblant / dwelck geueijst sucadich
maer altijt wanckelbaer / den sotten aenlacht

+ Fol. 181

+ n^o 108 4/16

+ Fol. 181^v

[p. 121]

 

hoogen naem / wellust / eere / srijckdoms pacht

 

solaes / bancketten / en triompheringe siet

 

wat ist / wat windt hij / die dat al bevracht

40

dan een handt vol sonnen / ja een ijdel niet

 

dwelck in deijnde / dick weckt / dwaenhopich verdriet

 

cnagende consiencie / oft crancke sinnen

 

daermen tprofijt der sielen (soo christus bediet)

 

bij verliest / als alle rechtwijsen bekinnen

45

wel hen dan / die / dit tegen deel beminnen

 

dats de verneringe des geests / na swaerheijts slodt

 

want als wij de sake / te recht sien binnen

 

Sweirels samblant // ...

⁺ Prinche

niet sonder godt / eedel / prinche tis waer
want al wadt jet is / oft staende sal blijuen
is godt / oft godts / als diet al in allen is claer
wiens mogentheijt / men niet en can beschrijuen
daerom / salich is den man / die nae sgeests drijuen
jn godt dwarachtich wesen / leeft en rust certeijn
en sweirels samblant / dwelck niet en mach beclijuen
maer corts eijndt / laet varen / als een saet onreijn
dus al lockt v den sathan / sweirels prins gemeijn
duer sijn loose treken / en laet v niet verdoruen
is tvlees cranck / bidt om hulpe uwen cappeteijn
hij sal v bijstaen / wilt dit vrij geloouen
oock en can dit niet / dat jet / niet beroouen
noch de vijandt ontrecken / godts deel en lodt
denckt op uwen regel / dorscht op geen jdel schoouen
Sweirels samblant // is als drijfsant // niet / sonder godt

Schertogen bosch op moijses doren

jn viericheijt groeijende

per cassiere duer hope verwacht ick

+ Fol. 182

[p. 122]

Bijlage III
(1559)

(a. hs.; cf. supra, p. 95)

⁺ Refereijn

⁺ Die hier onwetende altijt sijn beste // doet
oft sonder kennisse / goetdunckende voort voert
is te prijsene / in swerrels geweste // soet
bouen dien die wetende / swoorts veste goet
misbruijckt / veracht / den heijlijgen geest beswaert
nochtans om salich te sijne / soo de schrift verclaert
is dit niet genoch / want die hier nae wil leuen
moet wetende sijn beste doen / midts tgelooff gepaert
Jn christo welck ons de salicheijt can geuen
want wat niet wt den rechten gelooue euen
en geschiet / is voer godt onrecht / quaet oft sonde
en onwetentheijt / en can niet aencleuen
tgelooue de timmeringe van gronde
dus en wordt niemant salich tot geenen stonde
noch en is de geschoncken genade weert
dan die / soot ooijt de schriftuere orconde
die wetende sijn best doet / geloouich volheert

Sout anders wesen / soo ick can mercken // hier
sou ons sgeloofs wetentheijt / weijnich baten
soo mochten oock veel heijdensche clercken // schier
machemetisten / Joden / som van wercken // fier
soot schijnt / die oock christum / noch sijns woorts mandaten
niet en kennen / maer met verachtinge haten
salich worden / dwelck niet mach wesen
wie niet en gelooft / seijt christus / elck macht vaten
is verdoemt / wat dient dan sulcke daet gepresen
⁺ die hier sijn best doet / duert gelooff wtgelesen
wordt alleen een herboren godts kint genaemt
die is reijn / en van alle qualen genesen
daer donwetende onreijn / cranck blijft befaemt
de genade christij / soot recht is en betaemt
wordt hem alleen / toegeschreuen / expeert
dus en wordt niemant salich // dan diet soo raemt
die wetende sijn best doet / geloouich volheert

+ Fol. 232^v

+ n^o 137 4/17

+ Fol. 233

[p. 123]

35

Waerom heeft godt sijn woort / en leere // jent

 

sacramenten / en alsulcx voer oogen geleijt

 

dan om datmen van donwetentheijt keere // blent

 

totter waerheijt / die altijt godts eere // ment

 

Daer duer sou gaen / als nieu creatuere bereijt

40

sou donwetende / bestdoender der salicheijt

 

in tsijne / als dander / hier nae beeruen

 

wat waer dan christen gelooue / der liefden feijt

 

dan een jdel niet / datmen wel can deruen

 

o neen broeders / neen christus leuen en steruen

45

is dien contrarie / soomen merckt en siet

 

Die wetende sijn best doet / bruijckt soete conseruen

 

Daer dander niet dan bitter pijne en bespiet

 

Sonder tgelooue / en machmen godt behagen niet

 

hoe sterck hem dijpocrijt / hier tegen weert

50

Dus wordt alleen salich / naer swaerheijts bediet

 

Die wetende sijn best doet / geloouich volheert

⁺ Prinche

hier om prinche / waeckt / en sijt int weten // cloeck
namelijc int gene / dat v godt heeft beuolen
Doet v beste / niet inden secreten // hoeck
als sulcken secktenstichter / oft verbeten // roeck
maer als een christen / openbaer onverholen
Siet ghij donwetende falen oft dolen
Duer v wetentheijt / wilt hem saen onderrichten
want sulck meijnt / hij gaet bijde waerheijt ter scholen
Daermen niet en hoort / dan luegenen dichten
in godts oordeel / wilt v tonge swichten
die ongrondelijc sijn / en wij niet en verstaen
Dan sentencien / nae des schrifs verlichten
muecht ghij om beters wille / wel wtspreken saen
soo wij in desen / hier oock hebben gedaen
dwelck ghij prinche / wijselijc hebt begeert
Dus niemant en wordt salich / dan nae schrifs vermaen
Die wetende sijn best doet / geloouich volheert

op de vraghe van brussel / oft die mensch

mach salich worden / onwetende sijn best doende

per waer schuijlt de waerheijt

cassijere vanden bossche

+ Fol. 233^v

[p. 124]

Bijlage IV
(1559)

(a. hs.; cf. supra, p. 115)

⁺ Refereijn

n^o 139 4/18 Duer der slangen bedriegelijc onbesneden // saet
en douertreden // quaet
van adam / waren wij inde doot gesoncken
ja kinderen des torens / die der vreden // raet
welck noch vast heden // staet
verachten / dies ons wercken voer godt stoncken
mer de heere / duer sijn bermherticheijts voncken
dit siende / sant ons christus sijnen sone soet
waer duer hij ons weer rijckelijc heeft geschoncken
sijn genade / diesmen hem eeuwich louen moet
nu is hier der vieolierkens vrage vroet
wie sulcx werdich is / nae schrifs orconden
tis waer / soomen sgeests oogen / recht open doet
worter van ons selfs wegen / niet een geuonden
maer van slams wegen / dwelck wech neemt swerrels sonden
daer den sondaer duer troostelijc bedaeckt // leeft
is hijse werdich / soo wijt recht duergronden
die christus duer tgelooue / werdich gemaeckt // heeft

Die christus duer tgelooue / heeft gevrijdt // fier
is gebenendijt hier
vercoren / herboren // een nieu / creatuere
godts erfenaem / ten spijte / tvijants nijt // ghier
en al sijn verwijt // schier
eenen tempel / daer godt in wil woonen puere
is hij nu sulcx alst blijckt / nae als vuere
en een met godt / oft sijn euenbeelt crachtich
soo is hij der genaden / en sleuens duere
⁺ duer godts genade / oock werdich warachtich
en dat nader godlijcker natueren sachtich
van godt / duert gelooue / in hem geplant
sonder welcke / alle werdicheijt onmachtich
is en moet blijuen / nae trechte verstant
dat ons godt jondt / geeft / maeckt / broeder vaelijant
is onse / en sijn wij / dit vast ongelaeckt // cleeft
dus is hij werdich / der genaden plaijsant
die christus duer tgelooue / werdich gemaect // heeft

+ Fol. 235^v

+ Fol. 236 (233)

[p. 125]

 

niet dat hier een blau doot gelooue gelt // jet

 

Soo jacobus spelt // siet

 

als de sulcke wel meijnt / duer sijn veel weten

40

maer een leuendich / soot den geest ongequelt // hiet

 

dat dadich gestelt // biet

 

dwerck der liefden / getroulijck wt meten

 

der gauen godts / die reijn en ongespleten

 

godts eere / en des naesten profijt soecken

45

waer aen men een recht christen / vol secreten

 

godts / kennen mach / hier en in alle hoecken

 

en duer ditte / midts godts genadich vercloecken

 

mach sulcken seggen / met paulo serteijn

 

ick vermacht al / wie mach mij vervloecken

50

en bens werdich // christum mijnen heere reijn

 

diet in mij al werckt / is / en oock schenckt gemeijn

 

wat sijn is / dus dees reden te kennen naeckt // geeft

 

dat hij werdich is / die genade pleijn

 

die christus duer tgelooue / werdich gemaect // heeft

⁺ Prinche

Dits v tot trooste / ghij bedruckte sinnen / swaer
Soo ghijt cont innen // daer
duer godts goetheijt / te kennen gegeuen // al
op dat ghij sijn genade / oock met minnen // claer
soet int bekinnen // naer
sout volghen / en waernemen / hier in dit ertsche dal
want de heere / is bermhertich / die elck wt den val
des doots wil trecken / die getogen wil wesen
Daerom al sijdij noch cranck / en van duechden smal
soeckt / bidt / keert v tot hem / hij sal v genesen
maer duer tgelooue / op dat ghij midts desen
een lidt van christus leden / voer godt moecht blijcken
en met hem de croone / der glorien gepresen
deelachtich wort / hem / duer hem / soo muecht gelijcken
want dit blijft vast / dat hij nae schrifs bedijcken
werdich is / voer hem / die van dwoort wel geraeckt // sneeft
die geschoncken genade / diet al doet rijcken
die christus duer tgelooue / werdich gemaeckt // heeft

opde vrage / wie werdich is / cristus geschoncken genade

op de violiere tot antwerpen anno 1559 / 21 august

per cassijere vanden bossche den vierden prijs

eenen stoop

+ Fol. 236^v (233^v)

[p. 126]

Bijlage V
(K.B. Brussel, Hs. 21657; cf. supra p. 96 vlgg.)

⁺ 1559

bouen maten goet - C

Een Present van Jonste
Vrientschap / en Trouwe
tpresent is eenen Bybel
per cassiere

jonste Lanck 414

174

Ghespeelt den .21. January anno 1560 a nativitate op dolyftacxcamer / op een tacxken

+ Fol. 18

[p. t.o. 126]

[p. 127]

⁺ Personagien

Jonste een schoon Jonghe maeght heel fray ghehabitueert
Vrientschap een ghedaeght man fray ghehabitueert
Trouwe een deghelycke vrouwe

⁺ Jonst

Hebt Jonste

Vrientschap

Thoont vrientschap

Trou

Bemindt de Trouwe

Jonst

schout den haet

Vrientschap

vliedet tquaet

Trou

die duecht Laet blycken

Jonst

by Rade

Vrientschap

slaet gade

Trou

dwoort / soet van beschouwe

Jonst

hebt jonste

Vrientschap

thoont vrientschap

Trou

bemindt de trouwe

Jonst

seer Rustich

Vrientschap

seer Lustich

Trou

een werrelt van gouwe

+ Fol. 18^v

+ Fol. 19

[p. 128]

 

Jonst

 

vindt ghy

 

Vrientschap

 

hier naer siet

 

Trou

 

geen haers gelycken

 

Jonst

 

hebt jonste

 

⁺ Vrientschap

 

thoont vrientschap

 

Trou

 

bemindt de trouwe

 

Jonst

 

schout den haet

 

Vrientschap

 

vliedet tquaet

 

Trou

 

Die Duecht Laet blycken

 

Jonst

 

in Gods consten / syn dit die Rechte practycken

 

Vrientschap

10

die hier aff wycken // het seyl sy strycken

 

der ghenaden soet

 

Trou

 

dat tuyght oock Redene

 

Vrientschap

 

wel hen / die pynen den tyt te bestedene

 

deur ons / als Dry Rechte werckelycke gheesten

 

Jonst

 

Jonste

 

Vrientschap

 

deur vrientschap

 

Trou

 

doet trouwe volleesten

 

Jonst

15

sboosheyts tempeesten // aen deen syde varen

+ Fol. 19^v

[p. 129]

 

Vrientschap

 

eerlyck Leven

 

Trou

 

Gods gheboden bewaren

 

ja syn wet verclaren // met vierichede

 

Jonst

 

twist / haet / en nydt

 

Vrientschap

 

valsch ghewin met ghierichede

 

straffen / verjaghen / als Dootlycke sonden

 

Trou

20

Liefde thoonen

 

Jonst

 

de gheschoncken ponden

 

van Godt gesonden // wel employeren

 

Vrientschap

 

Den bedructen troosten

 

⁺ Trou

 

De Crancke visiteren

 

den naecten cleeden / Den hongherighen spysen

 

Jonst

 

de verlatene by staen

 

Vrientschap

 

de verdoolde wysen

25

den rechten wech / die hy behoort te wandelen

 

Trou

 

in Ambacht en Comeschappen

 

Jonst

 

oprecht handelen

 

gheen quay Amandelen // voor goeye tellen

 

Vrientschap

 

Recht ghewicht en mate

 

Trou

 

elcken voortstellen

 

de waerheyt mellen // vry en ongheveyst

 

Jonst

30

nyet metten mondt spreken

+ Fol. 20

[p. 130]

 

Vrientschap

 

dan therte en peyst

 

ja ja / neen neen / syn recht sonder Lueghene

 

Trou

 

in eens anders weluaert

 

Jonst

 

meer te verhueghene

 

dan in ons selffs / soo Scriftuere Leert

 

Vrientschap

 

nyemant te verheeren

 

Trou

 

Lieuer te worden verheert

35

elcken euen dienstich / te synen behoeue

 

Jonst

 

metten Blyden / blyde

 

Vrientschap

 

metten Droeuen / droeue

 

der Liefden schroeue // altyt tontdrayene

 

Trou

 

Donuerstandighe

 

Jonst

 

verstandich te payene

 

elck te verfrayene // met goey manieren

 

⁺ Vrientschap

40

De Crancke int ghelooue

 

Trou

 

gheloouich stieren

 

van arghernis vieren // daer hem sulc aen stooten mocht

 

Jonst

 

Die liefde die ons dryen heeft voortgebrocht /

 

heeft sulcx van dbeghin / in ons geplant // oock

 

Vrientschap

 

twaer teghen recht / en Redelyck verstant // oock

45

deden wy anders / aen mannen oft vrouwen

 

Trou

 

hoe souden wy sonder datte / ons namen behouwen

 

want waer is / Jonste / vrientschap / en trouwe goet

 

daermen sulcx (soot de liefde Riet) / nyet en doet

 

voorwaer nerghens / tot gheenen plecken

+ Fol. 20^v

[p. 131]

 

Jonst

50

tis soo / waer wy comen men heet ons nijet vertrecken

 

tsy by wat natien / soot dick is vercleert

 

want jonste / vrientschap en trouwe elck begeert

 

maer dit is te beclaghen / by leecken en clercken

 

datter luttel syn / die duer ons sulcx wercken

55

als wy hen thoonen / en doende voort Leeren

 

Vrientschap

 

Ons namen / en sietmen by tvolck nyet verkeeren

 

maer ons daden volghen sy contrarie naer

 

jonste metten monde / eest meest hier en daer

 

vrientscap / maer met wensschen / sonder te doen blycken

60

Trouwe / met schoon woorden / hoortmen se vuytstrycken

 

als boomkens schoon geblayt / diemen can luchten

 

gheenssins voortbringende / profytelycke vruchten

 

oft yet / daer de sulcke by mocht genyeten

 

Trou

 

sulcx heetmen met recht jnde locht schieten

65

oft na een schaye grypen / diemen niet en can Raken

 

Jonst

 

nochtans goey jonders / en syn nyet te Laken

 

die haren naesten goet jonnen / vroech en spaye

 

⁺ Al en connen sy / hem nyet helpen staen in staije

 

midts oorsake van nyet hebben / connen / oft vermueghen

 

Vrientschap

70

Jnsgelycx canmen vrientschap en trouwe toe vueghen

 

God siet aen elcx herte / en gheneghentheyt / maer

 

die sulcke die als een goet jonder Loffbaer

 

vriendt oft ghetrou broeder wil gesien syn hier

 

en God begaeft heeft / met tswerrels goeden fier

75

oft ander goey ghauen / den mensch conforteerlyck

 

en siet synen mebroeder / in Lyden / persequeerlyck

 

Armoey / mistroosticheyt / en diesgelycke

 

oft hy hem schoon jont alle goet / en themelrycke

 

vrientschap en trouwe toe wenscht syn Leuen

80

ende en staet hem nyet by / jnt Leenen oft gheuen

 

oft int ghene dat hem meest is noottelyck

 

wat is sulcken jonst / vrientschap / oft trouwe bloottelyc

 

way een ydel dinck / nyet te achten een Luere

+ Fol. 21

[p. 132]

 

Trou

 

en alsulcx (soomen siet) heeft de werrelt meest vuere

85

veel gheruchs / Luttel wolle / is haer voorbringhen

 

Jonst

 

groeten / en voorby gaen

 

Vrientschap

 

dou liedeken singhen

 

dwelckmen voor dbeste hout jn dees landouwe

 

Trou

 

tis alsmen seyt / jonst / en vrientschap sonder trouwe

 

hoewel men den behoeftigen / daer me niet en payt

 

Jonst

90

tsyn saykens / diemen al seer selden sayt

 

bysonder daert schayt // oft inde borsse sou nopen

 

Vrientschap

 

sulck pryst wel vrientschap

 

Trou

 

maer de handen open

 

getroulyck te Doene / soo ons christus leer // gaff

 

dats al wat swaer

 

Jonst

 

ygo daer doet den buyck zeer // aff

95

daer scheyt schay vrientschap / soo tspreeckwoort luyt // fyn

 

⁺ Vrientschap

 

maer gheuen / om weer gheuen

 

Trou

 

Dat wil de bruyt // syn

 

die meest elck voor danst / na tswerrels consten

 

Jonst

 

dan synder oock veel jonders

 

Vrientschap

 

Die wel gheuen met jonsten

 

maer in tghene / dat hem nyet toe en behoort

+ Fol. 21^v

[p. 133]

 

Trou

100

Ofte / die Dies nyet en behoeft

 

Jonst

 

oft om vrientschap voort

 

aen een ander te weckene / tot haer selfs bate

 

Vrientschap

 

Al sonder jngheuen / vande charitate

 

buyten dwelck nyet goets en is / hoe goet dattet schynt

 

Trou

 

Dan synder oock vele / met Lueghenen gepynt

105

en noement vrientschap en trouwe / nyet om vercleenen

 

dat sy haren naesten / thondert voor ses tsjaers leenen

 

oft achte / daer sy seker syn voor Dbetalen

 

om dat sy aen die briefkens geen segels en halen

 

en nyet en woeckeren / als die veerthien strycken

 

Jonst

110

dats minst byde Arme

 

Vrientschap

 

maer meest byden Rycken

 

die nyet anders en wycken // van haren Ronden godt

 

die sy seer Lieff hebben

 

Trou

 

en by Dees nabals sodt

 

die altyt den pot // opheffen sonder trueren

 

daer canmen oock / jonst / trouwe / en vrientscap in spueren

115

deur dbrassen en Tsuypen / van hen meest gepresen

 

Jonst

 

datswaer seyt de sulcke / ick wil hem jonstich wesen

 

en bringhen hem een halffken / sonder snoeuen

 

⁺ Vrientschap

 

ja tis myn vriendt / tsa helpten my toeuen

 

en Laet ons hem droncken maken / seyt een ander dan

 

Trou

120

sidt hem op syn cladden

+ Fol. 22

[p. 134]

 

Jonst

 

brenghet hem / als een man

 

op dat hy myn jonste vriendelyck oorboort

 

Vrientschap

 

ja en soo maken sy malcanderen versmoort

 

met gapen en ghieten / in sulcken clap

 

Trou

 

is dat nyet een schoon jonste

 

Jonst

 

en een groote vrientschap

 

Vrientschap

125

jaet / die de siele quetst / en dlichaem maect dol

 

Trou

 

jck was hem getrouwe / en schonct hem heel vol

 

seyt dan die derde / daer wort trouwe verheuen

 

Vrientschap

 

en teghen myn viere / Dronck hy er wel seuen

 

soo ick metter waerheyt / wel can bedien

 

Jonst

130

maer soumen op de mate / en soberheyt sien

 

oft na Asswerus weertschap voort varen

 

men sey / men wilder / die vrientschap sparen

 

en vrients trouwe / achter die duere // setten

 

Vrientschap

 

die scherp sou op des Dronckaerts labuere // letten

135

souts vele diesgelycke / te verhalen // vinden

 

Trou

 

sy / die oyt tswerrels Liberalen // kinden

 

souwen van Desen / noch wel brieuen scryuen

 

Jonst

 

jck prys de jonste / die recht jonstich can blyuen

 

Vrientschap

 

jck prys de vrientschap / die voor God oprecht staet

[p. 135]

 

Trou

140

jck prys de Trouwe / getrouwich jnde daet

 

⁺ Die vroech en Laet // sonder ommekycken

 

aen allen menschen haer cracht laet blycken

 

weerdich by den heere / altyt te syn gepresen

 

Jonst

 

Dbehoort byden Christenen / alsoo te wesen

145

hoewel soomen siet / dattet verd van daer // is

 

Vrientschap

 

ten syn al gheen Christenen / soot claer // is

 

die christen heeten / oft soo willen genaemt // syn

 

Trou

 

byden Rechten christenen / voor God recht befaemt // fyn

 

gaget nochtans soo toe / Dit is warachtich

150

ten heeft aen Dauid en Jonathas voordachtich

 

oock nyet geleghen / noch aen veel vrome joden siet

 

Jonst

 

noch oock aen veel andere / diemen heydensch hiet

 

en voor rechttgheloouige / nyet en wou tellen

 

Vrientschap

 

Siet aen der Ouder historien vermellen

155

wat frayer gesellen // men voortyts heeft vonden

 

Trou

 

wat Leestmen van Codrus weerdich om vermonden

 

Den Lesten Coninck van Athenen bekent

 

welcken jonste / vrientschap en trouwe jent

 

bewees hy syn ondersaten / als hy ter noot

160

hem seluen vry willich gaff / jnde Doot

 

ende hen soo verloste / en bracht jn vrede

 

Jonst

 

Eleasar / voor syn broeders / oock tselue dede

 

soo de boecken der machabeen dat openbaren

 

Vrientschap

 

wat heeftmer al / onder die Romeijnsche scharen

165

diesgelycx oock vonden / soot heeft gebleken

+ Fol. 22^v

[p. 136]

 

Trou

 

is Lucius nijet / vuyt syns vaders lant gestreken

 

vuyt vrientschap / Affricanum verlatende syn goet

 

⁺ Jonst

 

stelde hem Terentius nyet / met een trou ghemoet

 

voor Brutum synen vriendt / in des doots ghevaer

 

Vrientschap

170

jonde Gisippus nyet / deur liefde voorwaer

 

syn beloofde bruyt / Tytum synen vrient vercoren

 

Trou

 

wat sachmen Pompejum / en letorium oorboren

 

alsmen Graccum / op de Tyberbrugge sou deur schieten

 

hoe getrouwelyck sy beye haer leuen Lieten

175

vuyt vrientschap / haers vrients jonstich en getrouwe

 

Jonst

 

jn welcken peryckel / met grooten rouwe

 

hem voluminus / en Luculum stelde

 

Vrientschap

 

Plosius / syn vrients vrientschap / openbaer melde

 

nyet aensiende De doot / die hem daerom quam

 

Trou

180

hoewel Philocrates / Gaijum dleuen nam

 

soo en spuertmen in hem nyet / dan vrientschap nochtans

 

Jonst

 

welcken vrientschap en trouwe / dees vrouwen haer mans

 

bewesen / die wy hier moeten noemen siet

 

Vrientschap

 

Siet hoe Argia / Polinitys verdriet

185

en doot beweent / onder de verslagene meest

 

Trou

 

Siet wat Arthemesia / bedruct jnden gheest

 

om haers mans doot drinct / al haer leuen lanck

+ Fol. 23

[p. 137]

 

Jonst

 

de Grieksche hippo / jnde zee lieuer spranck

 

dan sy in ontrouwe / soude werden geschent

 

Vrientschap

190

mitridates / in eerbaer vrientschap gewent

 

met haren man vluchtich darmoey aenveert

 

Trou

 

Admijte Coninghinne van thessalien vermeert

 

⁺ vercoos sy nyet Lieuer die Doot onsochte

 

op dat sy haren man bevryden mochte

195

naer Appollinis openbaringhe Daer

 

Jonst

 

Portia / vernemende Brutus doot swaer

 

deur trouwe / en wou haer nyet Laten troosten

 

Vrientschap

 

Siet aen Lucretiaes / en thisbees propoosten

 

ja meer andere / te Lanck om verhalen // hier

200

⁺ haer wercken / jonst / vrientschap / en trouwich bepalen // fier

 

sy haer mans thoonden / sonder affwycken

 

Trou

 

hoe wel mense som naer tscrifts gelycken

 

aen Die rechte kennisse sach faelgeeren

 

Jonst

 

nochtans prysweerdich / syn sy te Laudeeren

205

bouen vele teghenwoordich / die sy beschamen

 

Vrientschap

 

nv dat is Daer siet

 

Trou

 

Gods gratie Amen

 

wensschen wy haer toe / en die sulcx oyt pleechden

 

Jonst

 

De trouwe / den ghetrouwighen oyt beweechden

 

deur trouwe / elcx trouwe / topenbaren vlytelyc

 

Vrientschap

210

daerom doen wy alsulcx

+ Fol. 23^v

+ .2. +

[p. 138]

 

Trou

 

tis oock profyttelyck

 

den toehoorders / die Redene ghebruycken // wel

 

Jonst

 

behooren wy nyet / jonstich tontluijcken // snel

 

der duechden standaert / nyet om verchieren

 

Vrientschap

 

ja wy / daerom en willen wy oock nyet vieren

215

oft ophouden te thoonen / ons vermuegen // voort

 

maer wy willen Dees goey heeren verhuegen // voort

 

hier jonstich / vuyt vrientschap (soo my dunct) vergaert

 

⁺ met onser consten / op Dat sy Den aert

 

der rechter jonsten / vrientschap / en trou vol minnen

220

wel Leeren kinnen

 

Trou

 

en tselue beghinnen

 

metten nieuwen jare / dat heden jn gaet

 

te wercke te stellen / op dat twist en haet

 

en trouwe en alle quaet // blyue aen deen sye

 

Jonst

 

juijste / want wy comen (sye ick) recht te tye

225

met ons presenten / fray en gerieffelyck

 

die wy tsamen / naer ons voornemen Lieffelyck

 

dees heeren / en goey vrienden dachten te schincken

 

Vrientschap

 

sy sullen hier dienen

 

Trou

 

jaes / wilment bedincken

 

met rechten verstande / vuyt goeder trouwen

 

Jonst

230

wat helpen goey gauen / en nyet behouwen

 

oft vermaninghen / sonder bewaringhen certeyn

 

Vrientschap

 

way nyet / daerom radick dat wy ons presenten reyn

 

(soo den tyt heyscht) in nieuwe jaren verkeeren

 

oft noemen // en die met jonste (hem ter eeren

+ Fol. 24

[p. 139]

235

die ons tselue salichlyck Laet beleuen)

 

al dees goey heeren en vrienden verheuen

 

presenteren en schencken (soot behoort) heel rustich

 

Trou

 

dat dunct my oock dbeste

 

Jonst

 

vuyt jonsten Lustich

 

op dat wy ons vrientschap en trouwe voorts planten

240

soo wy eerst seyden

 

Vrientschap

 

die bouen dyamanten

 

nyet alleen Dit nieu toecomende jaer

 

⁺ maer altyt moet blincken / by dees heeren eerbaer

 

en tgoet geselschap / na Gods behaghen

 

Trou

 

wel dan / op datmen bet kennisse mach draghen

245

soo sal elck het syne / eer hyt sal thoonen // nv

 

en daer hy den heeren / me wil verschoonen // nv

 

als voor een nieu Jaer noemen / en vry Bedien

 

wat het wesen sal

 

Jonst

 

dat salmen haest sien

 

Trou

 

en van wyen // oft van waer / dat hyt is bringende

 

Vrientschap

250

elck macher wel na / oock syn verlinghende

 

als na een schinckinghe / oprecht / en wat fyns

 

Siet / het myne sal wesen / een flessche vol wyns

 

welcken wyn seer goet is / en weerdich om louen

 

Jonst

 

en van waer bringht ghy die

 

Vrientschap

 

voorwaer van bouen

255

als vuyt dat recht Ouerlandt / vruchtbaerst gepresen

+ Fol. 24^v

[p. 140]

 

Trou

 

alsulcken wyn dient hier

 

Jonst

 

Om vrolyck te wesen

 

Vrientschap

 

hy is conforteerlyck / tot allen stonden

 

Trou

 

goet voor den crancken

 

Vrientschap

 

Oock voor den ghesonden

 

die syn principael voetsel / stercte / en cracht

260

hier deur onderhouden moet

 

Jonst

 

Loff hem dien voortbracht

 

en eerst vuyt perste / tot smenschen behoeuen

 

Vrientschap

 

⁺ Alle / dien met kenlycken smake proeuen

 

moeten jnden gheest / verhueghen altyt

 

Trou

 

der herten solaes

 

Jonst

 

der sielen jolyt

 

Trou

265

is hy / en bevryt // voor alle qualen

 

Vrientschap

 

jck creegh hem om nyet / vry sonder betalen

 

deur dlieflyck nederdalen / myns vrients vermeerdich

 

dien my jonde / hoe wel ick dies onweerdich

 

was / van my seluen / en alle menschen tot my

270

die oyt waren

 

Trou

 

Daer blyf icx oock by

 

nv suster seght ghy // wat duwe sal wesen hier

 

dat ghy sult schincken

+ Fol. 25

[p. 141]

 

Jonst

 

hoort / tsal blycken schier

 

een vat vol honichs / soet bouen maten

 

passerende verde / alle honich raten

275

oock suyckeren / Cyropen / hoe goet van smake

 

Vrientschap

 

een vat vol honichs

 

Jonst

 

ja ghy kent myn sprake

 

soo ick bewysen sal / met claren verstande

 

Vrientschap

 

en van waer bringht ghy dat

 

Jonst

 

vuyt den beloofden Lande

 

die beste warande // diemen te syne vermoeyt

 

Trou

280

trouwen daer eest / daer dmelck en honich vloeyt

 

soo die Scriftuere tuyght / op diuerssche plecken

 

Jonst

 

gheen bitterheyt soo groot / sy en moet vertrecken

 

⁺ Daermen van desen wat jn neempt met Luste

 

verlichtinghe des gheests / der Conscientien ruste

285

gheuet / ja der jnwendiger sielen confoort

 

Vrientschap

 

eest van natuerlycke biekens gecomen voort

 

Jonst

 

neent / hoe wel mense by Biekens mocht gelycken

 

diet vergadert hebben / en jnt vat doen strycken

 

onder hen dryen / met eendrachticheyt

290

soo des gheests ghetuygenis / oock warachtich // seyt

 

Vrientschap

 

nv noemt ghy duwe / als leste van ons dryen

 

op dat wyt cort maken

+ Fol. 25^v

[p. 142]

 

Trou

 

wye sout my benyen

 

een Busse met salue / seer medecinalyck

 

die vanden Berch Synay principalyck

295

Deur den dienst der enghelen / chierlyck en jent

 

eerst voort is comen / sal myn present

 

oft nieu jaer syn / dwelck ick sal thoonen zaen

 

Jonst

 

wa die moet seer schoon syn / na v vermaen

 

en der dryer Marien bussen verd passeren

 

Trou

300

⁺ Al veel hoogher / is sy te weerderen

 

hoe wel / men Samuels horen / met dat daer in was

 

Daer hy Dauid mede salfde op Dat pas

 

tot eenen Coninck / en Prinche ouer jsrahel

 

midts Dat het geschiede / na gods beuel

305

een fighuere / van Deser mocht noemen // oock

 

Vrientschap

 

Den hiericonijt machs hem beroemen // oock

 

sulcke Salue / heeft by de Olye gheweest

 

Des Samarittaens

 

Trou

 

⁺ jaet / warachtich eest

 

Daerom / wye hem met dees salue (hoe seer ghewont)

310

te rechte bestryct / wort genesen terstont

 

Loff hem diese sont // Deur syn gratie

 

Vrientschap

 

nv tsa / Laet blycken / De presentatie

 

salt voor den verstandighen / breeder verclaren

 

Trou

 

gaet ghy ons dan vore

 

Jonst

 

ghy hebt de jaren

315

en sonder dat / den man oock sulcx bet betaemt

+ .3. +

+ Fol. 26

[p. 143]

 

Vrientschap

 

thoont eenen Bybel

 

 

 

Siet hier desen boeck / Den Bybel genaemt

 

tis myn flessche / die ick meene / naer tsgeests bespien

 

Dwoort daerin gescreuen / nyet letterlyck geraemt

 

maer gheestelyck verclaert / na christus bedien

320

js den wyn conforteerlyck / voor alle Lien

 

ghecomen vuyt dat recht ouerlandt hier bouen

 

deur Gods ghenade / die wy daer claer in sien

 

diesmen hem oock / jnder eeuwicheyt moet Louen

 

die desen wyn drinct / en blyft onuerschouen

325

jn Christo den stock / met begheerte vierich

 

hoe cranck / hoe leelyck / hy met sonden bestouen

 

is / wort gesont / en gewasschen. Rosierich

 

desen wyn / heeft den bruygom / syn bruyt goedertierich

 

ghetoont / en sonder siluer om nyet geschoncken

330

Die propheten / met Dapostelen princhierich

 

hebben haer in desen wyn gedroncken droncken

 

jnde bruyloft van Cana / deur tsgeloofs voncken

 

en was hy oock nyet gebreck / soo wy bekinnen

 

syns duechts gheschal / heeft jnde werrelt gecloncken

335

⁺ en clinct noch / deur dwoort / gesonden vol minnen

 

O wel hen / diet deur de Liefde recht jnnen

 

en sonder menghen voorts schincken / na haer vermuegen // goet

 

Dit is den wyn / die den man meest verhueghen // doet

 

Jonst

 

Siet / dits oock naer myn voorgenomen verstant

340

het vat vol honichs / dat ick meene certeyn

 

welck honich is gevloeyt / vuyt dat beloofde lant

 

Dat ons Christus / deur syn bloet / als een trou capiteyn

 

verworuen / en belooft heeft / dwelc den helschen vileyn

 

met al syn ghevalste / vergalde bitter brynen

345

verdryft deur syn soetheyt / midts tghelooue reyn

 

Dat hier by / voor God / oprecht moet schynen

 

wel te Rechte seyt Dauid / by schoonen termynen

 

heere v woort / (elck gheuende ghesonde)

 

js my een licht goet / boetende myn pynen

350

een vloeyende honich / heel soet mynen monde

 

Der sielen ghesontheyt / tot elcken stonde

 

vandt hy / diet als Magdalena volheerdich

 

oyt / midts rechte ghelatentheyt in sonde

 

Met danckbaerheyt des herten / ontfinck begeerdich

+ Fol. 26^v

[p. 144]

355

Assenaths vlaye vanden Biekens vermeerdich

 

int paradys gewrocht / dit nyet en passeert

 

noch die spyse van helias eerweerdich

 

Die hem veertich daghen / heeft geconforteert

 

hoe wel vanden spinnen dit wort geblameert

360

ende vanden Sueghen vertreden met voeten // dan

 

Dits thonich / dat lichaem / siele en gheest versoeten // can

 

Trou

 

Dits oock myn Salffbusse / na dopenbaren // recht

 

Diemen opten Berch Synay / eerst sach blycken

 

⁺ waer in die Thien gheboden / deur tswoorts verclaren // recht

365

met Gods vingher gescreuen staen / noyt dies gelycken

 

Siet dees salue / deur des gheests bestrycken

 

nyet alleen tot Coninghen / en pristers maect

 

maer Leert den boosen / die boosheyt wycken

 

Gods ghenade vinden / Reyn en ongelaect

370

De siele verleyt / van tserpent ontschaect

 

in haer eerste weerde / weer statueert sy net

 

den ghewonden by jherico / mordadich geraect

 

gheneest sy / als Rechten wyn en Olie vet

 

nyet vuyt verdiensten / is sy ons voor geset

375

Maer alleen vuyt Louter puerder genaden

 

op dat wy ons Conscientien sondich besmet

 

hierdeur souden reynighen in Gods paden

 

hier om die Daer Arbeyt en syt beladen

 

compt probeert dees salue / na des meesters woort

380

verlaet den plaesterpot / des vernufts toe raden

 

v eyghen wysheyt / die Gods gheest verdoort

 

die anders doet / syn siele in sonden versmoort

 

want dees salue / soo alle Godtgeleerde scryuen

 

is die heylsaemste / en sal eeuwich blyuen

 

Vrientschap

385

Deur jonste / trouwe / en vrientschaps beclyuen

 

myn heeren / broeders / en goey jonders der consten

 

wilt dit present voor v nieu jaer vuyt jonsten

 

gheschoncken / ontfanghen / en tselue bewaren

 

Jonst

 

Dwoort der scriftueren / nyet heel tsletters verclaren

390

na den Rechten sin christi / gheestelyck verbreyt

 

oft van wysen God geleerden vuyt geleyt

+ Fol. 27

[p. 145]

 

als gesonden Dienaers der heyliger kercken

 

is den besten wyn / tot des siels verstercken

 

honich / en Salue / Diemen ter werrelt vint

 

⁺ Trou

395

Soo ghy dan Ditte / deur Gods ghenade versint

 

diet ons deur syn jonste vrientschap / en trouwe soet

 

eerst schonck / Siet dat ghy daer dan oock na doet

 

ten pryse Gods / goet // en uws naestens dienst mede

 

Vrientschap

 

vliedt die valsche Leraers / in elcke stede

400

⁺ die desen wyn / honich / en Salue bequamelyck

 

met Godloose secten / menghen ontamelyck

 

deur djngheuen des vyants / noch sterck ter banen

 

Jonst

 

drinct desen wyn vry / voor den beanen

 

oft Rinsschen / hy sal v bet verhueghen siet

 

Trou

405

Nut dit honich / met danckbaerheyt sonder verdriet

 

en Latet v nyettom den mont / maer daer jn smeeren

 

Jonst

 

Salfft v siele jnwendich / na Gods begheeren

 

met dees salue / en wilt v tot duechden keeren

 

Dwoort / dwelck God selue is / altyt louen en eeren

 

Vrientschap

410

neempt danckelyck dit spel / tot sduechs vermeeren

 

metten nieuwen jaer gedaen / deur djonstich passen

 

op dat vrientschap en trouwe / onder ons sou wassen

 

soot behoort / in alle Rethorices scholen

.14.

hier mede blyft sheylichs geest gratie beuolen

+ Fol. 27^v

+ .4. +

[p. 146]

Waer is De Waerheyt

Cassiere Composuit anno 1559

Vt Vis fac Alterj scripsit

per Dalem

Den .25. decembris anno 1559

dit spel is lanck in dichte

414.

[p. t.o. 146]

[p. 147]

Bijlage VI
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1562; cf. supra, p. 103).

(houtsnede: blazoen)

Ghelijck therte dorst na de claer fonteyne
En den crancken verlangt na den medicijn
Soo hebben wy Bosschelierkens ghemeyne
Na v broeders wt Jonsten versaemt seer reyne
Hier in Antwerpen ghehaect om by v te sijn
Op dat den bandt des vreedts heel rustich en fijn
Met een vast accoordt gheduerich sou cleuen
By ons / ghelijck hy dede door der liefden schijn
Met Dauid en Ionatha soot is gheschreuen
Dies vrienden met vrienden hier by meer leuen
Jn vruechden dan by veel gheschencken present
Hoe wel wy van tselue oock niet en sneuen
EN sulcx een teecken is datmen de vrienden kent.

⁺ Tot sulcker intentien wy ons deuijse
Hier brenghende presenteren eendrachtich
Hoe wel na des ouden wets voorgaende wijse
Soo ghy muecht sien by figuerlijcken prijse
Jn Genesi ons voorghescreuen sachtich
De Heere lofbaer eewich goet en almachtich
Hem verthoonende in dbosch vierich gloeyende
Gheboodt Moysen sijn knecht hoedende voordachtich
Sijn schaepkens / dat hy hem sou sijn ontschoeyende
Ghehoorsaem sijnde / was hy hem spoeyende
Terstont / en volbracht des Heeren ghebodt
Wel hem die na den gheest dit is bevroeyende
Altijt obedient den Heere sijnen Godt.

Tis reden dat wy dit exempel voor ooghen
Houden / en met Moyse Godts knecht vercoren
Ons der quader begheerten / des vleesch verhooghen
Dwelck alle duechden hier doet verdrooghen
Ontschoeyen / op dat wy alle orboren

+ [Fol. R 4^v]

[p. 148]

 

De benedictie vast toe ghesworen

 

Abraham en sijnen zade in eewicheyt

 

Die wy in Christo volcomelijck sporen

35

Die ons wt den diensthuyse Pharaonis leyt

 

Wt tsvyants ghewelt / en daer by heeft bereyt

 

Een seker woonstede die eeuwich blijft staen

 

Door sijn ghenade heerlijck wt ghebreyt

 

Wel hem die hier stelt sijn betrouwen aen.

 

 

40

Dit present eel Princelijcke Violieren

 

Wilt in dancke nemen / na der liefden aert

 

Want metter liefden seer reyn van manieren

 

Die nijdt / en discoort van haer gaet stieren

 

Canmen best vercieren // Rhetoricam vermaert

45

En soo haer beminders wt Jonsten vergaert

 

Hier aen midts eendrachticheyt blijuen ghebonden

 

Sullen sy soo ons volghende figuer verclaert

 

Oock wel met minnen scheyden tallen stonden

 

Wie op haer wel gheheyde vaste gronden

50

Timmert / oft boudt / en maect hier sijn werck niet slecht

 

Hierom seytmen / en tis oyt soo beuonden

 

Daer liefde de peerden drijft, gaet de waghen recht.

[p. 149]

Bijlage VII
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1562; cf. supra, p. 103)

Tpoëtijckelijck punt van Shertogenbosch.

(houtsnede)

DEn Olmboom soo Plinius bescrijft // rustich

Jonck sijnde / wel staende in sijnen fluer

Wordt een vriendinne / wiens vrucht beclijft // lustich

Der wijngaerden ghenoemt door tionstich favuer
Dat hy bethoont / want soomen merct op sijn labuer
Leent hy den wijngaert sijnen stam / oft struyck minlijck
Om aen te wassene / en met sijn bladers puer
Bedect hy hem voor der sonnen hitte sinlijck
Dies Tortelduyfken dat altijt liefde inlijck
Tot haer gaeyken draecht / hier op haer dick onthoudt
Als eenen besonderen boom die sy kinlijck
Bemindt / vruecht en solaes / daer by is ghewinlijck
Dwelck men v figuerlijck hier nv eerst ontvoudt
Wel hem die op dmorael van desen recht boudt

Jnsghelijcx sal de mensch oock soo leuen // hier
Met sijnen naesten in alle ghehuchten
Hem als eenen goeden boom tot dienst gheuen // fier
Eens yeghelijcx / op dat sulck / door sijn goey vruchten
Sijns vry gheniete / en soo voorts sonder cluchten
Jn duechden groeye / ghelijck de wijnrancke doet
Daer Christus af spreect door sijn woort soet om luchten
Hier by elcken gheuende een exempel vroet
Oock op dat / dat tortelduyfken den gheest Godts soet
Als des christens gaeyken duer liefde playsant
Op hem mach rusten / en hy soo metter spoet
Als een beminder / ia recht bewaerder van tgoet
Jn viericheyt blijft groeyende triumphant
Reyn liefde thoonen is des wets volcomen bant

[p. 150]

 

Den Olmboom nv als eenen dorren struyck // siet

30

Oudt sijnde / wiens groeytsel schier is vergaen

 

Ghelijck ons claer het natuerlijck ghebruyck // biet

 

En wy ooghenschijnlijck oock voor ons sien staen

 

Wort vanden wijngaert / die van hem eerst had ontfaen

 

Secours / en troost / weder om soot oock is nootlijck

35

Becleedt / bedeckt / met sijn groen rancxkens saen

 

En veelheyt der bladers / op dat hy niet blootlijck

 

En sou staen / oft schijnen verwesen dootlijck

 

⁺ Ghelijck een dor houdt daermen luttel op acht

 

Dus dmorael van desen broeders miniootlijck

40

Niet en leert dan trouwe en minne grootlijck

 

Dwelck van alle menschen moet sijn verpacht

 

Wijs is hy, die de waerheyt met verstant beuracht

 

 

 

Hier sal een ieghelijck wel by mercken // claer

 

Dat soo desen wijngaert desen boom weer verschoont

45

Dat soo deen deught / dander leert stercken // daer

 

En trouwe met trouwe behoort tsijne gheloont

 

Voor de liefde die ons Christus heeft ghethoont

 

Als den boom daer wy by moeten groeyen al

 

Wassen / toenemen / sullen wy onbecroont

50

Weer liefde thoonen aen de sijne groot en smal

 

Die hier oudt en verdort schijnen in tswerelts dal

 

Nochtans eewich voor hem groeyen en bloeyen

 

En soo doende / daer hy ons toe helpen sal

 

Sullen wy wel vast staen tegen sboosheyts aenval

55

En als boomen wel gheplant in Christo groeyen

 

Door Godts ghenade die ons al wil behoeyen

+ Fol. Sij

[p. 151]

Bijlage VIII
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1562, cf. supra, p. 104 vlgg.).

⁺ Personagien.

Tgoethertich vermueghen.

In consten verhueghen.

Discoordich voortstel } ij. sinnekns.

Onwetentheyt } ij. sinnekens.

Simpel van Verstande.

Rechte kennisse.

Des waerheyts bewijs.

+ [Fol. Sij^v]

Tspel van Sinne

Tgoethertich vermueghen.

DOnbegrijpelijcke vroedtheyt des Vaders ient

Jn consten verhueghen.

Donwtsprekelijcke goetheyt des soons verheuen

Tgoethertich vermueghen.

De lieflijcke soetheyt des heylichs gheests bekent

In consten verhueghen.

De eenighe fonteyne daer bouen schreuen

Tgoethertich vermueghen.

Den schat der ghenaden / ia deewich leuen
Met alle goede gauen / en Consten vry

In consten verhueghen.

Dus wt coemt gheuloten / wenschen wy euen
V broeders voor een salutatie bly

Tgoethertich vermueghen.

Jn wiens namen / en salicheyts / vermueghen wy
En alle constenaers wel mueghen beghinnen
Sonder dwelck gheen goet werck / hoe schijnlijck het sy
En gheschiet / als wijt na den gheest recht versinnen

[p. 152]

 

⁺ Jn consten verhueghen.

 

Der hoochster consten gratie vol minnen

 

Dats Godt in sijn woort kennen / hem nemen aen

15

Sy hem die dese vraghe dede bekinnen

 

Dwelck den mensch aldermeest verwect tot consten saen

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Jck hope datse tot een stichtelijck vermaen

 

Den toehoorders lieflijck sal worden ghesolueert

 

Midts warachtich bewijs en skennis bijstaen

20

Die den simpelen verstande gheinclineert

 

Jn consten verhueghen.

 

Ter duecht dickmaels hebben gheleert gheinstrueert

 

En tot cloecker kennissen ghebrocht edelijck

 

Daer Gods eere oock door wordt ghepubliceert

 

En des naestens profijt vermeerdert sedelijck

 

Tgoethertich vermueghen.

25

Wel hem die de Conste beminnen vredelijck

 

Insiende waer toe sy ons is ghesconcken

 

Wat oorbaar / profijt / sy den mensche redelijck

 

Jn brenght / diese waer neemt / als een van sgheests voncken

 

Jn consten verhueghen.

 

Veel soeter dan claren dranck met dorst ghedroncken

30

Is sy den ghenen diese met liefde smaeckt

 

Want sy den Mensch / in onuerstandt ghesoncken

 

Weer verstandich / tot duechden weckt / en wijser maeckt

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Diese heeft en bewaert is vrijlijck gheraeckt

 

Aen eenen schoonen schat bouen siluer oft goudt

35

En door den Gheest der wijsheyt reyn en onghelaeckt

 

Als tfundament met Liefde daer vast op boudt

 

Wel hem die hem constich aen den heere houdt

 

Discoordich voordtstel.

 

Waer sijdy nu nichte

 

Onwetentheyt.

 

Hier ben ick neue

 

Discoordich voortstel.

 

Hoe gaet v dat inne?

+ Fol. Siij

[p. 153]

 

Onwetentheyt.

 

Als een quaey teue

40

Die een goey dreue / crijcht voor haer sterre

 

Discoordich voortstel.

 

Was dat het beghin?

 

Onwetentheyt.

 

Jaet / soot vander kerre

 

Eens viel ghinder verre / daert de lieden saghen

 

Discoordich voortstel.

 

⁺ Hier moesten wy kennisse in leeren draghen

 

Oft haer aenslaghen / ons oock sullen dienen

 

Onwetentheyt.

45

Wat passen wy op dees Rhetorisienen

 

Oft ander engienen / die van Conste spreken

 

Sijn wy van sulcke niet gheheel versteken?

 

Door ons ouders treken // al sijn wy quadere

 

Discoordich voortstel.

 

Ja wy / maer v moeder en mijn vadere

50

Haddent te gadere // wel verdient certeyn

 

Als negligentie / en bothoot ghemeyn

 

Die der consten treyn // stelden in verghetentheyt

 

Onwetentheyt.

 

Ghy Discoordich voortstel / en ick Onwetentheyt

 

Naer ons vermetentheyt // blijuen dies ghedachtich

55

Dus waer dat men spreeckt van consten crachtich

 

Moeten wy tweedrachtich / weer teghen rallen

 

Op datse door ons opstel en aenvallen

 

Niet recht haer ballen // en sijn wt slaende siet

 

Discoordich voortstel.

 

Lieten wy dees questie solueren iet

60

Naer haerlieder bediet // ons vruecht sou versluysen

 

Onwetentheyt.

 

Wy souwen int eynde noch moeten verhuysen

 

Oft cleyn bier buysen // metten verachten

 

Dus radick dat wy onsen toer wel wachten

 

De catten slachten // die op dmuysken loeren

+ Fol. Siij^v

[p. 154]

 

Discoordich voortstel.

65

Ja / en dat wijse doen haer monden snoeren

 

Door ons beroeren // en vreemt aenhechten

 

Onwetentheyt.

 

My dunckt ick souder noch lieuer om vechten

 

Eer sy souden rechten // haer constich voortstel

 

Discoordich voortstel.

 

Hadick als een heere ouer tvolck beuel

70

Jck deedtse seer snel // op grauken rijen

 

Onwetentheyt.

 

Twaer een cleyn sake lieten sy ons betijen

 

Oft henen scrijen // vry sonder meer // lasten

 

Dan altijt willen sy ons op ons seer // tasten

 

Als cacx tsijn teer // gasten // sy moeten subiect // sijn

 

⁺ Discoordich voortstel.

75

Sy laten hen duncken dat wy inperfect // sijn

 

En sy heel correct // sijn // door haer constich bestier

 

Onwetentheyt.

 

Tis waer / wy hebben schuyms ghenoech op ons bier

 

Maer wy en willens hier // niet hebben gheseyt

 

Discoordich voortstel.

 

Nu nichte / om wel ons voorghenomen feyt

80

Te doene wiet misgreyt // sonder dilaeye

 

Soo laet ons gaen met Inuidia te raeye

 

Die vroegh en spaeye // elck informeren // can

 

En teghen de Waerheyt sterck procederen // can

 

Wel argueren // can // maer met riguer // quaet

85

Daer vrede in huys is / dick twist voor de duer // staet

 

Simpel van verstande /

 

Dwelck den mensch alder meest verweckt tot consten

 

Jck Simpel van verstande en bens oock niet wijs

 

Tsa edel gheesten hier versaemt wt ionsten

 

Staet by wt liefden hoort wijselijck daduijs

90

Siet soo elcx herte hier is hakende naer prijs

 

En den dorstighen verlangt om te drinckene

 

Haeckt / en verlangt mijnen gheest met iolijs

 

Na dees solutie weert te bedinckene

 

Hoe wel Discoordich voortstel dit te crinckene

+ [Fol. Siv]

[p. 155]

95

Meynt / midts onwetentheyt diemen siet faelgeren

 

Soo hou icx my aen die my daer te winckene

 

Begost hebben / en sullen conforteren

 

Tsa Goethertich vermueghen om sgheests stofferen

 

Met in consten verhueghen / wilt toch niet toeuen

100

Comt wilt den verlanghenden secoureren

 

Op dat mijn simpelheyt v verstant mach proeuen

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Alle die tot sulcx hulpe behoeuen

 

Der duechden groeuen // gheerne open saghen

 

Sijn wy tot dienste na der liefden behaghen

105

Vry tallen daghen // gheordineert voorwaer

 

In consten verhueghen.

 

Simpel van verstande mijn vrient eerbaer

 

Twaer teghen redenen dat wijs niet en deden

 

Soo wy de kennisse van rechter wijsheden

 

Hadden / die ons noch eens deels is falende sterck

110

⁺ Dan hier aen sult ghy nemen v ghemerck

 

Wy sullen v door Godts ghenadich ghehinghen

 

Eer lanck by twee goey vriendekens bringhen

 

Die v in die dinghen // wel sullen bescheyden

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Wy en willender v niet alleen toe leyden

115

Als leytslieden die haer leyders verlaten

 

Dan in eendrachticheyt / om me tonser baten

 

Meer kennissen van tselue te crijghene siet

 

Discoordich voortstel.

 

Gans hoereuoeten nichte en dacht icx niet

 

Dat wy onsen clap wat maeckten te langhe

 

Onwetentheyt.

120

Hoe soo cousijn?

 

Discoordich voortstel.

 

Nu wordick heel banghe

 

My dunckt sy sijn aen dargueren al ree

 

Onwetentheyt.

 

Wat segdy? gans roock / dat doen sy ons telee

 

Nu schuer ick ontwee // schier alle mijn cleeren

+ [Fol. Siv^v]

[p. 156]

 

Discoordich voortstel.

 

Laet hooren wat sullen sy hier eerst leeren

125

Wat siet als heeren // sy ghepersoneert sijn

 

Luystert toe nichte

 

Onwetentheyt.

 

Dat sal ick heel fijn

 

Maer al met ghepijn / en herten quellagie

 

In consten verhueghen.

 

Voorwaer hy heeft een schoon auantagie

 

Die lust en couragie // inde conste spuert

130

Die Donwetende versmader niet en ghebuert

 

Noch hem die hier vuert // Discoort tot strijdinghe

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Die inde conste heeft een verblijdinghe

 

Sal gheen afsnijdinghe // van eerbaerheyt maken

 

Maer tot sijn meyninghe seer wel gheraken

135

Door tconstich waken // dat sy elcken voorhout

 

Onwetentheyt.

 

Maer wat is toch van desen ijdelen cout

 

Jck had lieuer smout // van een vette gans

 

Discoordich voortstel.

 

⁺ Ghy staet en clapt als wijfs / wa houdt v als mans

 

Die (als wy) den dans // hier helpen verfraeyen

 

Onwetentheyt.

140

Tis al van Conste datmen v hoort craeyen

 

Wech sulcke draeyen // al ijdelheyt scheeren

 

Segt hoemen een groot vol bacxken sal cleeren

 

Oft de borste smeeren // met een pintken soets

 

In consten verhueghen.

 

Discoordich voortstel ghy en deedt noyt iet goets

145

Noch ghy vol ontspoets // onwetentheyt boos

 

Wie roept v hier nu

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Segt meyndy ons altoos

 

Met herten gheestloos // voorts te quellene

 

Neen / men sal v hier wat anders te spellene

 

Om sulcx te vellene // saen voor gaen legghen

+ Fol. T

[p. 157]

 

Discoordich voortstel.

150

Jck weet wel ghy souwet al gheerne segghen

 

Hoe tconstich dregghen // eerst by moet comen

 

Onwetentheyt.

 

Oft waer sy haren oorspronck wt heeft ghenomen

 

Dwelck ons als dromen / duncken in tschijne

 

Jn consten verhueghen.

 

V discoordich voortstel / donwetenheyts scrijne

155

Te desen termijne // wordt hier gheopent saen

 

Op datmen daer door oock wel soude verstaen

 

Dat naer tswoordts vermaen // de conste vermeerdich

 

Niet alleen tot vianden heeft onweerdich

 

Diese soetgheerdich // niet en connen certeyn

160

Maer oock die door tdiscoordich opstel onreyn

 

Onwetelijck tgreyn // der Consten versmaden

 

Als contrarie van deendrachtich toe raden

 

En tswetentheyts paden // met wijsheyt beset

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Ghy sijt erfvianden der consten net

165

Diesmen luttel let // op v fabutatien

 

Des heeren gauen en goede gratien

 

Ghy met turbatien // verachtende sijt

 

Want dit moet ghy kennen al duncket v verwijt

 

Dat goey Consten altijt // ghiften vanden heere

170

Sijn / die / soomense ghebruyckt tsijnder eere

 

⁺ Nut in elcken keere // sijn / en ons dienstlijck bloot

 

Ja soo wel (alsment merckt) als ons daghelijx broot

 

Daer wy cleyn en groot // na den vleesch by leuen

 

Discoordich voortstel.

 

Wa soo / hadtse vry totten hemel verheuen

175

Ghy souwes hem gheuen // wel meer met v blasen

 

Onwetentheyt.

 

Sy sullen noch inde Conste verdwasen

 

Oft heymelijck rasen // willen sy soo voort

 

Discoordich voortstel.

 

Simpel van verstande eel ghilde hoort

 

Compt pijpt met ons accoort // en laetse varen

+ Fol. T^v

[p. 158]

 

Onwetentheyt.

180

Ghy sijt wel daer by / en ionck van iaren

 

V lichaem wilt sparen // v seluen beminnen

 

De Conste en maect niet dan ijdel sinnen

 

Die veel beghinnen // doet / en luttel enden

 

Dulle hooyen hebben / de ghedachten wenden /

185

Daer men veel ellenden // dick wt siet spruyten

 

Simpel van verstande.

 

Soo en crijghdy my noch niet wt der muyten

 

Die woorden en sluyten // niet so sy souwen

 

Jck sie ghy en sijt niet wt dan om brouwen

 

Quaet bier vol ontrouwen // dat ick niet en mach

190

By dees twee wil ick blijuen in een verdrach

 

Dus soeckt v beiach // al by ander lien

 

Discoordich voortstel.

 

Ke bloet / ghy en hebter noch niemant ghesien

 

Haer constich bespien // sal v / als ons / wals sijn

 

Onwetentheyt.

 

Ja luttel wolle / en maer veel gheschals sijn

195

Dat v om den hals sijn / sal eenen strick quaet

 

In consten verhueghen.

 

Siet uwer beyder voornemen opiniaet

 

Hier niemant aen en staet // soo wy sijn ramelijck

 

Ghy en sijt niet alleen der Consten blamelijck

 

Noch beschamelijck // diese beminnen ient

200

Maer den gheuer (dats Godt) diese van bouen sent

 

Die ghy niet en kent // noch v seluen mede

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Al wat discoordich voortstel oyt dede

 

⁺ Niet dan tot onvrede // en was streckende

 

Die altijt den mensch van tgoet is aftreckende

205

Treyn beuleckende // met vuyl colueren /

 

Den oorspronck van alle des werelts oprueren

 

Dnijdich becueren // der tyrannen fel

 

De bloedighe strijden // teghen Godts beuel

 

Tverradelijck spel // van den beghin ghesticht

210

Den twist tusschen den vader en tkint opghericht

 

Thertneckich ghedicht // teghen de ouerheyt

 

Tsnel aenloopen sonder reghel / wet / oft bescheyt

 

Eest niet al verbreyt // door v voort drijuinghe

+ Fol. Tij

[p. 159]

 

Jn consten verhueghen.

 

En ghy Onwetentheyt door v verstijuinghe

215

En doorheyts blijuinghe // wat hebdy oyt ghemaeckt

 

Dan Idioten die gheesteloos ongheraeckt

 

Den Priapum naeckt // in Bachus quartieren

 

Meer dan Apollinis choor helpen vercieren

 

Daermen conste vieren // siet vroegh en late

220

Alle die met v oyt inghinghen de strate

 

Hebben de mate // der wijsheyt ghefaelgeert

 

Oft wetentheyt / daer de heere gheexalteert

 

Ons door heeft gheleert // sijn weghen condich

 

Dus swicht hier v valsch voortstel ongrondich

225

Dat niet soetmondich // maer suer is blijckende

 

Discoordich voortstel.

 

Van ons voornemen en sijn wij niet wijckende

 

Al sijt ghy strijckende // soot schijnt heel recht

 

Het iudicium, dan dit bekennen wy slecht

 

Dat ghy soomen secht // ons veel sijt te sterck

230

Jnden mont / daer sulck op mach nemen ghemerck

 

Die hier in een clerck // wil worden ghepresen

 

Onwetentheyt.

 

Onsen kerf is ijser / wy latent best wesen

 

Op dat sy lesen // haer lesse voorts ane

 

Want duerdent noch langher na mijnen vermane

235

Der schanden vane // souden sy ons ontdoen

 

Discoordich voortstel.

 

Jck en dacht niet dat sy souden wesen soo coen

 

Met desen vermoen // mueghen wy gaen vijghen

 

Als meerder man comt / moet minder man swijghen

 

Tgoethertich vermueghen.

 

⁺ Om dat ghy alleynskens tverstandt soudt crijghen

240

Van deser saken daer wy om laboreren

 

Mijn vriendt / diende ons seer wel dit argueren

 

Hoe wel sijt soo niet en meynden aldaer

 

Hier by sult ghy weten dat de conste eerbaer

 

Oock vyanden heeft / en dat haer beminders vry

245

Veel aenstoots hebben / tsy verre oft by

 

Vanden onwetenden discoordich ghesindt

+ Fol. Tij^v

[p. 160]

 

Jn consten verhueghen.

 

Wiens woorden / argumenten / als caff voor den windt

 

Ghy sult laten vlieghen / soo de wijse pleghen

 

Wetentheyt oft conste moet altijt teghen

250

Hebben onwetentheyt oft onconste hier

 

En door sulcx als door een nootsakelijck vier

 

De conste alder hoochst en best wort gheprobeert

 

Simpel van verstande.

 

Tis waer ick kent / Redene exponeert

 

In my oock sulcx door den gheest gheriefelijck

255

Nv om voorts tonser materien liefelijck

 

Te comene / soo laet ons voorder treden

 

Rechte kennisse (hoopick) sal ons bevreden

 

Met warachtich bewijs soo ghy vlus claer // seydt

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Wel aen dan / maer eer wy gaen na thuys der waerheyt

260

Daer sy beyde hebben haer residentie

 

Sult ghy desen mantel tot assistentie

 

Smaeck van scientie // recht ghenoemt alsoo

 

Aen doen) waer by dat uwen gheest corts vroo

 

Sal worden als ghy hoort haer leeringhen vroet

 

Jn consten verhueghen.

265

Sonder smaeck van scientie can niemant tgoet

 

Als goet / int herte wel gheplanten vast

 

Hoe wel hy v noch niet gheheel wel en past

 

Int draghen sal hy hem noch veel beter schicken

 

Simpel van verstande.

 

Dat hoopick / daer sal ick oock neerstich op micken

270

Mijn vrienden ick bedanck v der goeder duechden

 

Die ghy my bewijst / daer therte door in vruechden

 

Hoe langher meer toe neemt / soo ick gheuoele siet

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Souden sy verstaen hebben ons redens bediet /

 

⁺ Siet waer sy hier comen / recht naer onsen wensche

 

Des waerheyts bewijs.

275

Ghenade en vrede van Godt sy den mensche

 

Die lust heeft in een goede speculatie

+ Fol. Tiij

[p. 161]

 

Jonste en Liefde door des Heeren gratie

 

Heeft tot de rechte Philosophye

 

Die den wijsen wijser maeckt // een melodye

280

Der sinnen / die therte best can verfraeyen

 

Rechte kennisse.

 

Oock die haer begheerte wel wilden versaeyen

 

Midts Liefde / Minne en Eendrachticheyt

 

Met dinghen diemen oprecht door voordachticheyt

 

Volbrengt / dat sijn Consten goet en expeert

285

Waer by hem lichaem / en ziele gheneert

 

Soot wel is vercleert // in verscheyden boecken

 

In consten verhueghen.

 

Dats tghene dat wy met ons drijen soecken

 

En na verlanghen met grooten appetijte

 

Simpel van verstande.

 

Tot dyer intentien met vierighen vlijte

290

Hebben wy herwaerts den ganck ghenomen

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Niet denckende dat ghy ons teghen soudt comen

 

Ghelijck ghy nu doet wel tonsen confoorte

 

In consten verhueghen.

 

Daer desen onsen vriendt na de behoorte

 

Ons toe verweckt heeft als Simpel van verstande

295

Wiens hert ontsteken is met vierighen brande

 

Door dees vraghe (soo wy sien) die tot duechden streckt

 

Dwelck den mensche alder meest tot consten verweckt

 

Die hem imperfeckt // noch al leydt voor dooghen

 

Daer wy oock beyde die in sulcx verhooghen /

300

Lust en vruecht by scheppen naer tsrechts conditie

 

Des waerheyts bewijs.

 

Voorwaer mijn vrienden / sulcx eyscht ons officie

 

Oock eest recht dat deen broeder dander vrientschap thoont

 

Rechte kennisse.

 

En datmen weer vrientschap met trouwe loont

 

Namelijck met trouwe / die goet en oprecht // is

[p. 162]

 

Des waerheyts bewijs.

305

Dees vraghe te soluerene die niet slecht // is

 

⁺ Eyscht veel verstants na des waerheyts bewijs

 

En der Rechter kennissen claer aduijs

 

Die v hier in / alder best sullen bystaen

 

Simpel van verstande.

 

Dat hoor ick wel aen v recht vriendelijck vermaen

310

En is oock mijn bede wt der herten lustich

 

Jn consten verhueghen.

 

Soo ghedenct dan aen / uwen mantel rustich

 

Smaeck van scientie die hier best toe dient

 

Des waerheyts bewijs.

 

Siet eerst en voor al / is v noot mijn vrient

 

Te wetene dat alle consten om louen

315

Die goet sijn als Godts gauen / alleen van bouen

 

Comen / als vanden Vader der lichten ient

 

Die hy ons wt liefden hier neder sent

 

Oock sandt / door den gheest der wijsheyt verheuen

 

Op dat wy hem alleen den prijs souden gheuen

320

Ja als wilder / en volbrengher der duechden al

 

Eeren / sonder aen te nemene groot oft smal

 

Dat eyghen prijs betreft / oft ons selfs weten

 

Dwelck met Adam is inden appel ghebeten

 

Teghen Godts ghebodt / soo den gheest openbaert

325

Want hadde hy hem des aennemens ghespaert

 

Alsoo dat hy selue wilde wesen reen

 

Dat Godt in hem vry moeste sijn alleen

 

Dats kennen / willen / weten / en connen daer by

 

Hy en waer totten val niet ghecomen vry

330

Die Christus door sijn doot weer moeste boeten

 

Simpel van verstande.

 

Dat doet mijn herte al ree meer versoeten

 

Dan duysant honichraten soo ick beuinde

 

O Conste dat ick v niet eer en beminde

 

En meer liefden toe droech van mijn ionghe daghen

 

Rechte kennisse.

335

Voorts heeft de Heere na sijn wel behaghen

 

Alle goede consten soo ghy sult mercken // wel

+ Fol. Tiij^v

[p. 163]

 

Gheordineert tot sduechs verstercken // snel

 

Als opperste Constenaer / diet al weet en can

 

Wil / en vermach / dwelck ter werelt gheen man

340

En doet / hoe constich begaeft oft vermaert

 

Op dat wy daer door oock midts wijsheyt ghepaert

 

⁺ Sijn Vaderlijcke liefhebbende goey-daden

 

Sijn Constich hantwerck soet bouen sucaden

 

Sijn wel ghemaecte schepselen goet van cueren

345

Als hemel / aerde / en alle creatueren

 

Diemen mach noemen oft den mensch bekent sijn

 

Souden leeren kennen / hem altijt ontrent sijn

 

Met loff / prijs / en danckbaerheyt liberalijck

 

Dwelck vele (eylaes) doen al te qualijck

350

Als die daer meynen dat sulcx al sijnen ganck

 

Heeft / wt der natueren / na dopinien cranck

 

Van sommighe Heydens in sinnen ghespleten

 

Die Godt hier in te danckene vergheten

 

Als fonteyne daer alle consten wt vloeyen

 

Tgoethertich vermueghen.

355

Soo diepe en heb icx noyt connen bevroeyen

 

Ghy segt de waerheyt o kennisse vol eeren

 

In consten verhueghen.

 

Hoe sou de Mensch dit van hem seluen leeren

 

Oft verstaen / twaer onmoeghelijck warachtich

 

Des waerheyts bewijs.

 

Alsmen der rechter waerheyt wel is indachtich

360

En met goeden verstande de Cronijcken aensiet

 

Soo inden Bybele en meer andere die / niet

 

Gheheel besijden den wech en leyden

 

Vindtmen dit claer / soo wy met ons beyden

 

(Dat noot ware) wel breeder souden doen blijcken

 

Simpel van verstande.

365

Soo hoor ick wel na des waerheyts bedijcken

 

Dat alsulcke kennisse der consten weerdich

 

Wel tprincipaelste stuck (daer in men volheerdich

 

Hoort te blijuene) is naer v meeninghe

+ [Fol. Tiv]

[p. 164]

 

Rechte kennisse.

 

Jaet / die dit niet en weet sonder vercleeninghe

370

Oft hy schoon is een Constenaer ghepresen

 

Voor de werelt / die op duytwendich wezen

 

Oft gaue meer siet dan op den gheuer heerlijck

 

En weet niet met allen / Maer is afkeerlijck

 

Godts eewighe wijsheyt diet al vercieren // can

 

Tgoethertich vermueghen.

375

Soo wil daer wt volghen naer sgheests aenstieren // dan

 

Dat sulcx oock is der consten verweckinghe

 

⁺ De wackermakinghe / de rechte treckinghe

 

De claer ontdeckinghe / daert al op staet

 

Des waerheyts bewijs.

 

Godt, als al in allen / heeft sijn constich saet

380

Midts den gheest der wijsheyt ghesaeyt seer sterckelijck

 

Door de Liefde in hem die altijt werckelijck

 

Js / maer al tot behoef sijns schepsels playsant

 

De Mensch meyn ick / die hy oock heel triumphant

 

Vercoren heeft bouen dEnghelsche natie

385

En alsoo wat mensch dan door dese gratie /

 

Daer wy de goede Heere oock dach ende nacht

 

Om hooren te biddene / wel hem dier op acht /

 

Ghestiert / gheleydt wort / ghewesen ghetoghen // net

 

Als die tpuer ongheualst melck heeft ghesoghen // bet

390

Wt Godts borsten / tot consten en sal niet falen

 

Maer een constenaer worden en prijs behalen

 

Aen sijn werck excellent / en constich besteden

 

So Beseliel en Ahaliab deden

 

Aen Tsheeren Tabernakel in Moysis tijden

395

En meer andere die hen verblijden

 

Door den gheest der wijsheyt van Godt ghegheuen

 

Jn consten verhueghen.

 

Tis waer alle die den seluen aencleuen

 

En mach niet ghebreken aen gheenen dinghen

 

Den gheest der wijsheyt doet willen en volbringhen

400

Met liefde duerdringhen // al wat Godt begheert

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Simpel van verstande / daer wort v vercleert

 

Eenen schoonen sin / daer ghy corts wt sult spueren

+ [Fol. Tiv^v]

[p. 165]

 

De claer solutie die hier moet ghebueren

 

Wijslijck / figuerlijck / tot des naestens stichtinghe

 

Simpel van verstande.

405

Voorwaer dats mijnder sinnen een verlichtinghe

 

Ja een vruecht mijnder herten / en des gheests solaes

 

Tfy datmen vindt soo menich onwetent dwaes

 

Die discoordich ghesindt hier soo luttel op let

 

Verachtende Godts gauen teghen sijn wet

410

Gheoordineert gheset / tot sduechs oorboren

 

Nv moet ick eens vraghen mijn vrienden vercoren

 

Om alle consten diemen constich mach noemen

 

Hier onder ghetelt als eenderley bloemen

 

⁺ Van eenen coluere: maect my dat toch vroet

 

Rechte kennisse.

415

De caerte spreect van loflijcke consten goet

 

Diemen soot schijnt voor behoort te stellene

 

Daer op wy v dit respons te spellene

 

Gheuen / siet alle consten hoe danich sy sijn

 

Als Gods gauen / sijn goet / excellent / en fijn

420

Want hy goet is diese ons eerst voort brachte

 

En noyt niet dan goed daer door en wrachte

 

Aen haer seluen / al sijn sy verscheyden

 

Jn thanteren en diueersch wt breyden

 

Al worden sy schoon van sulcke gheuseert

425

Tot valscheyt / en bedroch / daer sulck in glorieert

 

Ghiericheyt / hoouerdije / en diesghelijcken

 

Maer dit sult ghy weten dwelck claer moet blijcken

 

Dat sulcke (die de conste alsoo aenhechten)

 

Gheen constenaers / noch meesters / maer knechten

430

En sijn / ia botte Sathans engienen

 

Misbruyckers des goets / die niet en verdienen

 

Dan loon der sonden / en der sielen schade

 

Al moeghen sy hier schoon naer tswerelts rade

 

Eere / grooten naem / en veel goets becomen

 

Tgoethertich vermueghen.

435

Tis waer / die de redene tot sijnder vromen

 

Waer neemt / moet bekennen sonder teghen segghen

 

Jn consten verhueghen.

 

Hei / soo soumen der consten duechde wtlegghen

 

Simpel van verstande, hoe gaet v dat inne?

+ Fol. V

[p. 166]

 

Simpel van verstande.

 

Seer wel / en soo ick hier by oock versinne

440

Sullen wy noch voorder den cloot sien loopen

 

Tgoethertich vermueghen.

 

Mijn vrienden wilt ons noch hier by ontknoopen

 

Welcke consten na des waerheyts beschouwen

 

Men dan voor de loflijckste sal houwen

 

En die den mensch meest sijn dienende hier

 

Des waerheyts bewijs.

445

Godt in sijn woort kennen, hem aennemen fier

 

Door dbetrouwen, met wercken der caritaten

 

Is de principaelste die ghy moet aenvaten

 

Want sy en is niet alleen profitable

 

⁺ Dlichaem / maer oock der zielen / en laudable

450

By alle Godts vruchtighe Constenaren

 

Die duer haer / voor Godt ghenen arbeyt en sparen

 

En haers naestens profijt sijn soeckende spoedich

 

Oft ghy schoon hadt alle Consten ouervloedich

 

Diemen noemen mach / is v dese absent

455

Soo ist al niet / waer ghy v henen went

 

Dit voor al toch prent // in v memorie.

 

Rechte kennisse.

 

Voorts lesen wy in menighe Historie

 

Onder Vaderen schriften en ander Boecken

 

Jnden Philosophen die duer sgheests vercloecken

460

Der wijsheyt van veel Consten hebben ghescreuen

 

Maer onder vele werter by sonder seuen

 

Ghenoemt / nootelijck / goet / en aengename

 

Te wetene / die seuen vrye eersame

 

Diemen oock niet recht en can leeren noch kinnen

465

Dan doer den gheest der wijsheyt vol minnen

 

Die des menschen herte hier ierst toe moueert

 

Duer die liefde / daer sulcke dan mede studeert

 

Hier inne / mits een loflick neerstich ghespan

 

En diese dan na den rechten aert wel can

470

En voort constich ghebruyckt met scientie

 

Js sijnen naesten een assistentie

 

Jn veel dinghen die den Heer behaghen

 

Soo in tijtlijcke / diemen hier na moet iaghen

+ Fol. V^v

[p. 167]

 

Als borgherlijcke saken en polityen

475

Oock in gheestelijcke die de ziele verblijen

 

En therte bevryen // van boese rancueren.

 

Simpel van verstande.

 

Wilt ons die doch noemen soot mach ghebueren

 

Met haer virtuyten / ingenieuselijck

 

Want op die ben ick heel amoreuselijck

480

Ghesint / dat weet die Heere almachtich.

 

Des waerheyts bewijs.

 

⁺ Dat sullen wy doen duer liefde eendrachtich

 

Als vanden gheest der wijsheyt daer toe verwect

 

En op dat ghyse mueght leeren kennen perfect

 

Sullen wijse v oock figuerlijck thoonen

485

Siet / dit sijnse tsamen tot tsmenschen verschoonen

 

Gonstich / en dienstich / hen presenterende

 

⁺ Die eerste soomen v is declarerende

 

Js Arithmetica schoon en excellent

 

Een Moeder der Consten die diligent

490

Leert tellen / cijfferen / en rekenen vast

 

Dwelck den Mensch in sijn hanteringhe wel past

 

Hy sy Coopman / Ambachtsman / en soo voorts ane

 

Rechte kennisse.

 

Die tweede oock schoon en lieflijck van ghedane

 

Js Grammatica seer dienstich by desen

495

Die constich den Jonghers leert schrijuen en lesen

 

Tot mans van verstande maeckt / in allen percken

 

Wijse scholieren / en gheleerde Clercken

 

Die om verstercken // der goeder seden

 

Tot dienst der ghemeynten / en tslants bevreden

500

Noot / goet / en bequaem sijn / soot die reden bediet

 

Des waerheyts bewijs.

 

Die derde dat is Dialectica siet

 

Die met corten woorden leert disputeren

 

Verscheyden argumenten rustich proberen

 

Questien solueren // met cloecken verstande

505

Oock al seer dienstlijck in tswerelts warande

 

Om te doen zwichten twistighe discoorden

 

Tusschen ghebroeders / en hen die veel woorden

 

Sonder discretie ghebruycken sottelijck

 

Dwelck niet alleen by den Poëten spottelijck

510

En is / maer oock den verstandighen misgrieflijck.

+ Thoon. Der seuen vrey consten.

+ Fol. Vij

[p. 168]

 

Rechte kennisse.

 

Die vierde dat is Rhetorica lieflijck

 

Jn midden gheseten als verheuen bouen

 

Principael dienstich en weerdich om louen

 

Den mensche / wel hem diese in eeren houdt

515

Sy is een Conste aenghenamer dan gout

 

Voor groote en cleyne / als die den gheest verfraeyt

 

Een Moeder der eloquentien / duerlaeyt

 

Met cloecken verstande / dwelck sy doet wt meten

 

Jn alle goede talen / soo elck moet weten

520

Met schoonen perfecten woorden ouervloedich

 

Soo niet alleen Demosthenes / vrymoedich

 

En Cicero spoedich / wel connen betuyghen

 

Voorts alle Orateurs die haer Borsten suyghen

 

Oft ghesoghen hebben van dbeghinne lustich

525

⁺ Maer oock alle Rhetorizienen rustich

 

En beminders hier wt ionsten nu versaemt

 

Liefde / eendrachticheyt / mate / recht gheraemt

 

Leedt sy den onbekenden claer voor ooghen

 

Stichtelijcke Moralen naer tschrifts bethoogen

530

Gheestelijcke Baladen der sielen profijtlijck

 

Eerbaar Refereynen die den gheest iolijtlijck

 

Sijn / sijn haer daghelijcsche Inventien.

 

Momus spottinghe / Midas sententien

 

Zoylus / Bacchus / en Priapus ghesellen

535

Leert sy schouwen / dus al haer voortstellen

 

En is niet dan tot duecht en eere streckende

 

Des waerheyts bewijs.

 

De vijfste soomen v is ontdeckende

 

Js Geometria hupsch en veruaren

 

Eertijts best bekent den Egiptenaren

540

Midts den vloet Nylus soo elck can lesen vry

 

Leert landtmeten / en meer consten daer by

 

Den menschen seer profijtelijck ouer al

 

Waer door men veel onrechts en twistichs gheschal

 

Neder leedt / recht en vrede / leert vseren

 

Rechte kennisse.

545

De seste dier vele doet recreeren

 

Js Astronomia die haer constich gheneert

 

Jnden loop des hemels / de planeten vermeert

 

Minuten / vren daghen / maenden / en Jaren

+ Fol. Vij^v

[p. 169]

 

Veel veranderinghen naer stijts openbaren

550

Leert sy kennen en recht onderscheyden saen

 

Welcke conste naer sommighe scrijuers vermaen

 

Niet alleen Ptholomeus en sijns ghelijcke

 

Ghekent / ghesterckt hebben door sgheests practijcke

 

Maer oock Abraham der gheloouigher vader

 

Des waerheyts bewijs.

555

De seuenste diet al verhueght te gader

 

Js Musica een Conste net int volbringhen

 

Die discanterende fraey accoordt leert singhen

 

Oock spelen op alle instrumenten goet

 

Niet als Pan / maer als Phebus en Apollo soet

560

Jck swijghe van Orpheus constighe sede

 

En Amphions / alsmen Theben de stede

 

Timmerde soo de Poeten vertellen

 

⁺ Den boosen gheest die Saulem quam quellen

 

Heeft Dauid door dees conste oock verdreuen

565

Den Godt Israels daer by deere ghegheuen

 

Als hy voor Gods Arcke speelde triumphant

 

Tot lofsanghen / gheestlijcke liedekens playsant

 

Gheeft sy elcken verstant / midts sgheests bestieren

 

De neghen Musen soo sy som versieren

570

Diemen als voesters van dese voor sou // setten

 

Laet ick drijuen / op datmen sou // letten

 

Op den gheest der wijsheyt daer sy alle wt spruyten

 

Simpel van verstande.

 

Soo en hoordick noyt den sin alsoo ontsluyten

 

Van desen / wie sou met verstande hier teghen

575

Ghy sout mijn herte daer door wel beweghen

 

Dat ickse eensdeels sou willen gaen leeren

 

Rechte kennisse.

 

Die met smaeck van scientie tot hem keeren

 

Sullense wel vinden ghelijck ghy hier doet

 

Dus hout met ons viere voorts aen den voet

580

En laet v ghemoet // in verstant al waken

 

Des waerheyts bewijs.

 

Daer sijn noch veel Consten loflijck int smaken

 

En goet / ten eersten dat ghijt wel verstaet

 

Dats wel Regeren der ghemeynten vroegh en laet

+ Fol. Viij

[p. 170]

 

En sulcke constenaers wijs en voordachtich

585

Sijn dobbele eere weerdich waerachtich

 

Diemen oock ghehoorsaemheyt altijt is schuldich

 

Rechte kennisse.

 

Christlijck huyshouden vriendelijck en ghehuldich

 

Teghen een yeghelijck en is gheen cleyn conste

 

Daer elck mensche / midts der liefden ionste

590

Op hoort te achtene vrij sijn leuen lanck

 

Des waerheyts bewijs.

 

Voorts alle ambachten die ient in haren ganck

 

Gaen / die de heere door sijn wijsheyt vol minnen

 

Laet leeren / waer mede men den cost can winnen

 

Sijn oock al consten soot blijckt / goet en lofbaer

595

Wel hem diese naer haer vocatie daer

 

Waer nemen / den heere danckende sonder trueren

 

Hier in / van sijn goetheyt die eeuwich sal dueren

 

En seer goede gauen niet om verienten

 

⁺ Tgoethertich vermueghen.

 

Simpel van verstande wilt dit al inprenten

600

Den gheest der wijsheyt voorts sijnde subiect

 

Die midts liefde dees goey vrienden heeft verwect

 

Die om ons te leerene hier sijn ghecomen

 

Jn consten verhueghen.

 

Hier sijn nu ymmers wel claer tonser vromen

 

Alle Loflijcke consten ons voor gheleyt

605

En ontdeckt / soo de Charte beueelt en seyt

 

Oock tot stichtinghe der toehoorders soot betaemt

 

Simpel van verstande.

 

Tis waer / ter goeder vren sijn wy versaemt

 

Dan / ick ben beschaemt // in tionstich bethooghen

 

En dmoeyelijck behulp / tot des sins verhooghen

610

Dat ghy my hier doet door v trouwe vaeliant

 

Rechte kennisse.

 

Waer toe is de kennisse ons ingheplant

 

En tredelijck verstant // ons ghecomen by

 

Dan dat wy malcanderen als broeders vry

 

Tot dienst souden leuen naer der liefden aert

615

Die Gods gauen noch consten gheensins en spaert

 

Besonder aen dien / diese is begheerende

+ Fol. Viij^v

[p. 171]

 

Des waerheyts bewijs.

 

Hebt lief uwen naesten is Godt vercleerende

 

Als v seluen / soo volbrengdy de wet

 

Aldus dan die de liefde achter set

620

Den Gheest Gods seer net // hy oock van hem iaecht

 

Rechte kennisse.

 

Nv mijn vrienden op dat ghy hier tslot mede draecht

 

En de claer solutie / eens deels bewesen

 

Voor / en dick gheruert daer de Caerte na vraecht

 

Na dien dat v sijn ontdect by desen

625

Alle Loflijcke consten reyn wt ghelesen

 

Oft ymmers de nootlijckste hier in tswerelts perck

 

Soo neemt voorts op dees figuere ghepresen

 

Diemen v hier thoonen sal / noch v ghemerck

 

Des waerheyts bewijs.

 

⁺ Siet hier dees personagien sijnde int werck

630

Bijden Gheest Gods der wijsheyt ghecompareert

 

Liefde en den Mensch daer ment al mede sterck

 

Beuesten can / watmen van Consten allegeert

 

Siet / den Gheest Gods werckt / de Liefde opereert

 

Jn haer officie / den Mensch ydoone

635

Wordt wacker / opstaende wel ghemoueert

 

Aenschout met vrueghden der eeren croone

 

Rechte kennisse.

 

⁺ Waer by ghy verstaen sult na der schriften thoone

 

Dat den Gheest Gods der wijsheyt alleene

 

Die door de Liefde werckt in tsmenschen persoone

640

Js / die den Mensch alder meest tot consten reene

 

Verweckt / als een gaue Gods elcken ghemeene

 

Diese met begheerte neemt vlijtich aen

 

Want sonder den Gheest der wijsheyt groot noch cleene

 

Jn loflijcke consten en mach blijuen staen

 

Des waerheyts bewijs.

645

En daer desen dan is soo met liefde om vaen

 

Als gheuer / en wilder dat men dwerck volbringt

 

Wercken / oft consten na des heeren vermaen

 

Sonder eyghen eere daer in ghemingt

 

Wordt sulcke niet alleen / daer therte toe dringt

650

Een constenaer / oft meester / rustich en vroet

 

Maer crijcht daer den prijs door / daer na elck verlingt

+ Thoon. Solueerende de Vraghe

+ Solutie

[p. 172]

 

By de Croone der Eeren gheleken soet

 

Daer de Vader sijnen soon inde Menscheyt goet

 

Mede vercierde / door sijn conste rechtueerdich

655

Als hy hem salfde midts der liefden gloet

 

Met olie der blijschappen eer-weerdich

 

Bouen sijn mede ghesellen / dwelck soet-gheerdich

 

Den reynen constenaers is een exemplaer

 

Dus wel hem die dit met verstande vol-heerdich

660

Door de rechte Gods conste is volghende naer

 

Simpel van verstande.

 

O warachtich bewijs en kennisse daer

 

Hebt ghy den naghel recht op thooft ghesmeten

 

Schoonder solutie en mocht men voorwaer

 

Met claren verstande ons niet wt meten

665

Jck bedanck v der hoogher wijser secreten

 

Die ghy my Simpel van verstande daer ontvlecht

 

De goede heere inden hemel gheseten

 

Die wilt u loonen met sijn ghenade recht

 

Jn consten verhueghen.

 

Tis waer den Gheest der wijsheyt eest diet al beslecht

670

Die den eersten steen leet / die de liefde aen drijft

 

Die meest inden Mensche / Gods gauen hecht

 

En alle Loflijcke goey consten inschrijft

 

Tgoethertich vermueghen.

 

⁺ Wie sijn ghedachten hier niet mede en stijft /

 

Hy sy schoon een constenaer hoe hooghe gheacht

675

Die is eenen bottaert voor den heere die blijft

 

Eeuwich / en warachtich / in sijn woort wel bedacht

 

Rechte kennisse.

 

Hierom alle die Consten hebben verpacht

 

Beminnen / hanteren / oft ionste toe draghen

 

Sullen den gheest der wijsheyt wt der zielen cracht

680

Ghehoorsaem sijn / door der liefden aenslaghen

 

Des waerheyts bewijs.

 

Dus voor al sult ghy v naer Godts behaghen

 

Tot de rechte Gods conste keeren snel

 

Daer Gods eere ws Naestens dienst tallen daghen

 

En salicheyt in is gheleghen wel

+ [Fol. Viv]

[p. 173]

 

Rechte kennisse.

685

Met lof / en danckbaerheyt / in al v voortstel

 

Sult ghy metter herten totten Heere treden

 

Niet achten op discoort oft onwetentheyts rel

 

Daer de Conste dick moet af worden bestreden

 

Des waerheyts bewijs.

 

Oock sult ghy dencken uwen tijt recht besteden

690

Dat wy van ons seluen al sijn ijdel vaten

 

Daer niet goets in en is morghen noch heden

 

Dan datter Godt in stort wt caritaten

 

Simpel van verstande.

 

Tis soo waerachtich / O wat schoonder cieraten

 

Hebt ghy my / en alle constenaers ghetoont siet

695

Godt gonne dat wijse al tonser baten

 

Na den gheest oock aendoen soot de wijsheyt riet

 

Rechte kennisse.

 

Eerweerdighe heeren ons simpel bediet

 

Wilt als Liefhebbers der consten ghelijcke

 

Jn dbeste verstaen soot de liefde ghebiet /

700

Die niet erchs en soeckt / list noch quaey practijcke

 

Des waerheyts bewijs.

 

Op dat de Edele reyn Rhetorijcke

 

Jn esse blijuen mach door dwijselijck ramen

 

Van ons / en dat wy soo in duechden rijcke

 

Met Christo ons hooft by Godt versamen

705

Dat gonne ons de heere door sijn goetheyt Amen.

[p. 174]

Bijlage IX
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1652; cf. supra, p. 106)

Fol. X Prologhe.

Personagien.

Wel dbest willen weten.
Redelijck bewijs.
Stichtelijck vermaen.

Wel dbest willen weten.

HOe oirboirlijck ons sijn die cloecke engienen?

Cooplieden die rechtueerdich handelen siet?

Tis waer / eenen goeden sin sou hier wel dienen

Door Tredelijck bewijs / soot de waerheyt riet
Met een stichtende vermaen / oft gheestlijck bediet
Dat de liefde drijft en leert telcker spatie
Want / wel dbest willen / als die trecht bespiet
Js mijnen name reyn sonder fallacie

Redelijck bewijs.

Daer toe sal ons de heere gheuen gracie
Tijt en statie / hopen wy certeyn
Want sonder sijns gheests goede informacie
En canmen sulcx niet ghedoen / die reden is pleyn

Stichtlijck vermaen.

Daer om sijn wy (mijn vrient) naer v begheerte reyn
Alsoo ghenoemt / tuwen dienste vredelijck
Hier ghecomen / wetende dat ghy dedel greyn
Des rechten verstants sult sijn bestedelijck

Redelijck bewijs.

Siet eerst en voor al sult ghy mercken redelijck
Dat coopen / vercoopen door tsrechts na-iaghen
Als handen arbeyt oft wercken sedelijck
Den heere almachtich oock moet behaghen
Soo oock de Cooplieden die haer oprecht draghen
Godt in al haer handelinghe bekinnen
Als den arbeydere die tallen daghen
Jnt sweet sijns aenschijns sijn broot moet winnen

[p. 175]

 

Stichtelijck vermaen.

25

Hoe wel Godt den mensch gheschapen wt minnen

 

Jn dbegin gheboden heeft tarbeydene wel

 

Niet te coopen / vercoopen soo wy versinnen

 

⁺ Stoot v daer niet ane / duer tsvernufts voortstel

 

Die Heere voorsiende / mits sijn ghenade snel

30

Die tijden / en des volcx dominatie / hier

 

Prijst elcken die hem vreest na sijn beuel

 

En recht doet / soot hoort / in sijn vocatie fier

 

Wel dbest willen weten.

 

Tis waer mijn Vrienden / maer turbatie / ghier

 

Duer donrecht handelen soomen siet ghebueren

35

Wil my eens deels tot murmuratie / schier

 

Trecken / en mijnen gheest hier noch becueren

 

Met een vraghe die ick simpelijck sal rueren

 

Sonder achterdeel / schimp / oft vilonye

 

Wie sijn die Cooplieden die gherechtich vueren

40

Haren handel oft coopmanschap / seght dat ghye?

 

Redelijck bewijs.

 

Wel dbest willen weten set sulcx aen deen sye

 

Dat weet Godt alleen / die alle herten duertast

 

Kent / en siet / wiens oordeel oock int wye

 

Eewich recht is / en blijuen sal onbelast

45

Maer ick segh v onghetwijfelt ghelooft dit vast

 

Daer sijnder / dan tghetal mocht wel meerder wesen

 

Och of Godt die gratie gaue / diet al past

 

Dat sijt waren / die voeren den naem van desen

 

Voorwaer duer sulcke inwoonders ghepresen

50

Sou een stadt vanden Heere ghebenedijt sijn

 

Daer ons nacomers / meer goets wt souden lesen

 

Dan wt veel boecken / die in tswerelts crijt sijn.

 

Stichtelijck vermaen.

 

Datse meest al wt om eyghen profijt sijn

 

En swerelts ghewin / voor des Hemels soecken

55

Dat ontrouwe / bedroch / stercker inden strijt sijn

 

Dan liefde / en trouwe / verstooten in hoecken

 

Weten wy wel / oock tswets reghels vervloecken

 

Dat daer na volght / dan ons motijf alleene

 

Js / daer wy ons toe moeten vercloecken

60

Vanden oorboor en rechten handel ghemeene

 

Der Cooplieden / die ons groot en cleene

+ Fol. X^v

[p. 176]

 

Toe comt / soot wijsselijck voor is begheert

 

Daerom treckt alleen ons reden te beene

 

Met goeden verstande die v wort vercleert.

 

Redelijck bewijs.

65

⁺ Siet alsulcke Cooplieden goet en expeert

 

Ons veel verscheyden profijts inbringhen

 

Soo tijtlijck / en gheestelijck / daer hem by gheneert

 

Dlichaem met de ziele door Gods ghehinghen

 

Stichtelijck vermaen.

 

Ten eersten houden sy in wereltsche dinghen

70

De mate naer recht / redene / en wet

 

Sy coopen / vercoopen / maer sonderlinghen

 

Ware die ons nut is / dienstelijck en net

 

Sonder lieghen / bedrieghen / vry en onbelet

 

Om een tamelijck ghewin soo dat behoort

75

Niet als de sulcke / die met ghiericheyt besmet

 

Syn / oft metter Joden spiesse rennen voort

 

Redelijck bewijs.

 

Haer ia / is haer ia / neen / neen / met accoort

 

Dies haer Gods segheninghe toe comt ghestreken

 

Sy sijn haren naesten een hulpe en confoort

80

Jn alle benautheyt als hy wordt versteken

 

Jnt dborghen / leenen / en voor hem te spreken

 

En maken sy haer niet tsoecken als sulcke doen

 

Die vande rechte liefde sijn af gheweken

 

En haers broeders armoede niet en bevroen

 

Stichtlijck vermaen.

85

Als andere triumpheren stout en coen

 

Ja met ouerdaet eens anders goet verquisten

 

Besoecken sy de huysarmen na Gods sermoen

 

Niet sparende het ghelt in haerder kisten

 

Met haren schuldenaers en gaen sy niet twisten

90

Ter stont voor trecht / als soeckende haer schaeye

 

Maer gheuen hen lieflijck sonder erch oft listen

 

Midts pacientie / respijt / en dilaeye

 

Redelijck bewijs.

 

Sy en gaen niet metten baetsoeckers te raeye

 

Met de groote / die de cleyne op willen eten

95

Door cracht van ghelde / en niet dan onghenaeye

 

Haer mebruers de schamel ghemeynte wt meten

+ Fol. Xij

[p. 177]

 

Maer ghedencken vry soot de heere laet weten

 

Tghebodt der liefden dat ons allen leert

 

Doen / als wy wilden datmen onghespleten

100

Ons dede / daer hem de boose niet toe en keert

 

Wel dbest willen weten.

 

⁺ Voorwaer sulcke cooplieden sijn weert ghe-eert

 

Hadder Antwerpen soo thienduysent inne

 

Dat ghondick haer van herten vry onuerseert

 

En is oock mijn wenschen door rechte minne

 

Stichtlijck vermaen.

105

Sy vercieren een stadt soo ick versinne

 

Met al veel schoonder en costelijcker cieraet

 

Dan men aen Salomon / ia van dbeghinne

 

Ghesien heeft aen eenich Coninck oft potestaet

 

Men seyt die in deene recht doet vroegh en laet

110

En sal in dander oock niet faelgeren siet

 

Soo sijn dan sulcke Cooplieden door haer daet

 

Jn als / ons oorboorlijck naer Tredelijck bediet

 

Redelijck bewijs.

 

En voorts soo Tstichtlijck vermaen noch bespiet

 

Sijn sy ons profijtlijck in meer ander saken

115

Als maetlijck bouwen / daet darbeyder bij gheniet

 

Die sy eerlijck loonen / en goetwillich maken

 

Soo datmen hem daer door in vruechde siet waken

 

Sijn huysghesin voeden eerlijck en tamelijck

 

Die spijse en dranck met appetijt can smaken

120

Naer Gods ordinantie seer bequamelijck

 

Stichtlijck vermaen.

 

Jn neersticheyt / huyshouden / eersamelijck

 

Jn dwaer-nemen des tijts / ons van Godt ghegheuen

 

Dwelck alle negligentie blamelijck

 

De traegheyt / en veel zonden heeft verdreuen

125

Jn een ghemeynsaem recht borgherlijck leuen

 

Jn ruste / vrede / minne / en eendrachticheyt

 

Daer ouders / en ionghers aen souden cleuen

 

Soo de waerheyt ons leert met voordachticheyt

 

Redelijck bewijs.

 

En door al sulcx / siet na der waerachticheyt

130

(Dwelck Godt behaeght) legghen sy ons voor ooghen

 

Een exempel der duecht / dat tot crachticheyt

+ Fol. Xij^v

[p. 178]

 

Des lichaems en der zielen / midts tswercx bethooghen

 

Streckt / dat wy ons alle toe souden pooghen

 

Toch elck in sijnen roep door der liefden bant

135

Want allen handel voor Godt inden hooghen

 

Die niet rechueerdich en gheschiet aen elcken cant

 

Js een ijdel timmeringhe gheset op tsant

 

⁺ En niet op den steen der gherechticheyt puerlijck

 

Die haest vergaen moet / als een schaeye aenden want

140

Door den storm der ongherecheyt stuerlijck

 

Stichtelijck vermaen.

 

Wat batet sulcke coopman / al doet hy suerlijck

 

Sijn coopmanschap / dat hy veel schats in-tont

 

Met onrechtueerdighen handel becuerlijck

 

Way niet / dan dat hy sijn arme ziele wont

145

Jae doodet / die de heere subijt en terstont

 

Van hem eyscht / na des rijcken mans exempel claer

 

Die / als hijt in voorspoede maeckte heel bont

 

Jnder nacht sijnen gheest moeste opgheuen daer

 

Redelijck bewijs.

 

Ghelijck roest den ijsere / de motte eenpaer

150

De cleederen schaeyt / opeet en door cnaecht

 

Soo schaden sy de ghemeynte allegaer

 

Die onrechtueerdich handelen onuersaecht

 

Maer die rechtueerdich handelen soot Godt behaecht

 

En sijn niet alleen oirboirlijck haer seluen hier

155

Maer alle menschen soot de wijsheyt ghewaecht

 

Midts Gods gratie diemer door siet blijcken fier

 

Stichtelijck vermaen.

 

Dus wel hen die al haer handels bestier

 

Hier na stellen en alle inuentien

 

Der onrechtueerdicheyt verlaten schier

160

Op dat sy rust in haerlieder conscientien

 

Vinden / en hier na met reuerentien

 

Godt in sijn glorie mueghen aenschouwen

 

Diese al bemint die met diligentien

 

Rechtueerdich handelen en op hem bouwen

 

Redelijck bewijs.

165

Wel dbest willen weten wilt dit onthouwen

 

Van ons stichtelijck vermaen en redelijck bewijs

 

Soo oirboirlijck sijn die cooplieden vol trouwen

+ Fol. Xiij

[p. 179]

 

Ons / die rechtueerdich handelen naer dit aduijs

 

Hier ghenoech bewesen / dus der liefden accijs

170

Helpt ons voorts verpachten naer broeders seden

 

En neemt dit in dancke / denckt tghelt hier om prijs

 

Daermen scientie aen moet besteden

 

Wel dbest willen weten.

 

Ghy en mocht my (tis waer) niet bat bevreden

 

⁺ Noch schoonder bewijs doen / mijn vrienden vercoren

175

Des gheests ghetuyghenisse vol soeticheden

 

Brengt my int herte voorwaer oock alsulcx voren

 

V / bedanckende moet ick vruecht oirboren

 

Nu versta ick den sin en meeninghe goet

 

Hoe mocht men toch meerder perfectie sporen

180

Dan ghy my door Gods gratie hier open doet

 

Stichtlijck vermaen.

 

Om voorder te sterckene noch v ghemoet

 

Naer dwoordeken der caerten leert charitate

 

Soo sult ghy na desen oock houden den voet

 

Jn ws selfs handelinghe wel tuwer bate

185

En ws naestens profijt / want soo wy de mate

 

Der liefden aensien na des heeren beuel

 

En moeten wy niet gaen wt de rechte strate

 

Noch vanden handel ons voorgheschreuen wel

 

Redelijck bewijs.

 

Sijt ghy coopman / ambachtsman / tsa voecht v snel

190

Ter duecht / en voert v handelinghe fijn

 

Tot profijt uwer sielen / schoudt des boosheyts spel

 

Dat goede seden verderft telcken termijn

 

Stichtlijck vermaen.

 

Soo sult ghy alle menschen oirboirlijck sijn

 

En besonder de plaetse daer ghy resideert

195

Ja blincken voor Godt verre bouen den robijn

 

Jn fijn goudt gheset / weert gheexalteert

 

Wel dbest willen weten.

 

Hier mede edel gheesten ter duecht ghemoueert

 

Eynden wy ons prologhe / die ghy wt ionsten

 

Jnt goede wilt nemen / na den aert der consten.

+ Fol. Xiij^v

[p. 180]

Bijlage X
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1562; cf. supra, p. 106).

⁺ Personagien

Patroon vanden aluen.

Aluinne.

Peerken van Tuyl.

Coppen van Mal.

Maes van Keyendael.

Heyn van Sotteghem.

Groote Laudate.

Lijs Roomclosse.

Ionckvrou Dante.

Vrou Schieloose.

+ [Fol. Xiv]

Factie.

Den Patroon vanden Aluen.

Aluinneken wijf wou ons coe dick caluen
Dat ick coste aen veel vets gheraken
Jck (als meester en Patroon vanden Aluen)
Sou al dit volcxken met mijnder saluen
Terstont wel bestrijcken voor alle saken
Jck canse / die na tstof vander muelen haken
Daer de keye maer lotert aen den eenen cant
Hier mede ghenesen / dats noch sotter maken
Soo elck can mercken aen mijn daden playsant

Aluinne.

Tis waer lief man / ghy hebt seer schoon verstant
Maer sijt ghy een eel quant // en fraey van cueren
Soo helpt eerst voor al v naeste ghebueren
V vrienden / en maghen / die ons volghen naer

Patroon vanden Aluen.

Mijn vrienden waer sijnse

Aluinne.

⁺ Wa siet hier en daer

Die haer paer // en paer // by een wel schicken.

+ [Fol. Xiv^v]

[p. 181]

 

Patroon vanden Aluen.

 

By den rebben daer moest ick wel scherp op micken

 

Mijn Busse na quicken // die wel vol en soet is

 

Wel wat segdy Gasten / den Windt of hy goet is

 

Sal die Muelen wel draeyen al fijn van passe.

 

Peerken van Tuyl.

20

Ja sy Patroon latet cooren vanden tasse

 

Voeren na der casse // tsal wel wesen.

 

Coppen van Mal.

 

Ghy moet ons van onser sieckten ghenesen

 

Die wy met desen // al hebben ghecreghen.

 

Maes vau Keyendael.

 

Bestrijckty ons niet wy blijuen verleghen

25

Als thuylaerts versleghen // van keydaels winden.

 

Heyn van Sotteghem.

 

Ghy en moet gheen Broodt sluyten voor die vrijnden

 

Noch Salue sparen voor dees compangye.

 

Patroon vanden Aluen.

 

Voorwaer ghy en quaemt noyt soo wel te tye

 

Met herten blye // sal ick v nv helpen.

30

Maer eer ick uwen commer al wel mach stelpen

 

Moet ghy my v namen hier fijn ontdecken.

 

Peerken van Tuyl.

 

Peerken van Thuyl bekent op veel plecken

 

Heet ick / en mijn Wijfken groote Laudate

 

Die dick Tousterweel inde botermelck strate

35

Hebben ghewandelt als Liefkens tsamen

 

Patroon vanden Aluen.

 

Wat dunckt v goey lien / sijn dat niet schoon namen

 

Jaet naer dbetamen / sonder buyl of blutse

 

Maer waer lettet v meest.

 

Groote Laudate.

 

Recht onder sijn mutse

 

En my onder mijnen doeck soo ick meene

 

Patroon van den Aluen.

40

Daer lettet hen meest alle groot en cleene

 

Nu tsa staet by / ick salt ons wel cloeck coken

[p. 182]

 

Peerken van Tuyl.

 

⁺ Soo strijckt wel stijf.

 

Groote Laudate.

 

Houdt / ghy sult mijnen doeck cronke

 

Ha ha / dat helpt my tot aen mijn herte.

 

Patroon vanden Aluen.

 

Mijn salue en brengt niemandt gheen smerte

45

Al duertreckt / en loopt sy nochtans wel dat hoot.

 

Peerken van Tuyl.

 

Maer seght hoe heetse?

 

Patroon vanden Aluen.

 

Stultorum sonder noot

 

Daer veel Meesters groot // dick sijn me bestreken.

 

Peerken van Tuyl.

 

Sy sal wel boet doen aen onse ghebreken

 

Nv tsa hier andere / wy sijn ghepaeyt.

 

Coppen van Mal.

50

Siet hier Coppen van mall / seer wei ghegaeyt

 

Met Lys roomeloose / mijn wyf seer stout en coene.

 

Lijs Roomclosse.

 

Patroon strijct ons oock wel / wy hebbens van doene

 

Want auont en noene / worden wy ghequelt

 

Met deser plaghen.

 

Patroon vanden Aluen

 

Wel / en al sonder ghelt

55

Al en sou ick oock gheen salue behouwen

 

Nv laet my eerst wel v troongien aenschouwen

 

Of daer noch vouwen // der wijsheyt aencleuen.

 

Coppen van Mal.

 

Die hebben wy teghen t kalfs hoot af ghewreuen

 

Dat te blaesuelt eertijts eens was gheslaghen.

 

Patroon vanden Aluen.

60

Jck sie wel ghy sijt van mijn naeste maghen

 

Dies ick v toe draghen // moet ionste sterck // saen

 

Longheren / dit sal heel fijn in sijn werck / gaen

 

Comt al vry int perck / staen / sonder langher beyen.

+ Fol. Y

[p. 183]

 

Lijs Roomclosse.

 

Patroon van blyschap gheuoelen wy die keyen

65

Duer cracht van v salue alree daer loteren.

 

Coppen van Mal.

 

Ghelijck die pappe goet is der boteren

 

Soo is dat goet voor onse hoyen cranck.

 

⁺ Patroon vanden Aluen.

 

Ghy sulles my weten noch grooten danck

 

Ouer seuen iaer dat moetty wel weten vry

 

Coppen van Mal.

70

Nv Maes van keyendale comt ghy oock by

 

Met iongkfrou dante dat aerdich teefken

 

Maes van Keyendael.

 

Dat doen wy al quantken

 

Ionckvrou Dante.

 

Siet Patroon neefken

 

Wat dunckt v / van ons twee naer / v vermeten

 

Patroon vanden Aluen.

 

Ghy hebbes al veel meer dan ghy selfs wilt weten

75

Hier blijues / wel twee oncen onghebueselt

 

Ghy hebt bey al te wel aen tcalfs hoot ghepueselt

 

Soo ick wel can sien / sonder toortsse oft brille

 

Maes van Keyendael.

 

Patroon ken achts niet laet draeyen die spille

 

Strijckt / thoont v grille // soo ghy best cont en mueght

 

Ionckvrou Dante.

80

Ghy hebter soo veele met v salue verhueght

 

Twaer schade bleefse aen ons nv achtere

 

Patroon vanden Aluen.

 

Ken heb / noyt schande / oneere / noch lachtere

 

Hier door behaelt / noch aen gheen driakel / goet

 

Ionckvrou Dante.

 

Voorwaer my dunct datse alree mirakel // doet

85

En datse gaet wercken / van onder tot bouen

+ Fol. Y^v

[p. 184]

 

Maes van Keyendael.

 

Wy souden v voor een vry santken louen

 

Haddy een heylich daeghsken maer eens int iaer

 

Ionckvrou Dante.

 

Wacht / wacht / Heyn van sotteghem treet oock vast naer

 

Met Vrou schieloose / door een cloeck bedrijfken

 

Heyn van Sotteghem.

90

Heer Patroon / siet dat ghy my / en mijn Wijfken

 

Niet en vergheet / al comen wy op dleste

 

Patroon vanden Aluen.

 

Sotteghem en schieloose / ghy sijt die beste

 

Die beyde wel cont met uwen clater / rallen

 

Dat ghy van mijnen hals / moet int water // vallen

95

⁺ Ghy moetes meer hebben dan dander tsamen

 

Vrou Schieloose.

 

Vry / met beyden handen al sonder schamen

 

Ghy sijt toch sie ick een goet Meester van deghe

 

Patroon vanden Aluen.

 

Gants roock daer was my uwen nues inde weghe

 

Certeyn ghy hebter daer eenen die ghewis is

 

Heyn van Sotteghem.

100

Ick heb eenen domphooren / die goet en fris is

 

En mijn wijf een troongie / om potten te cleerne

 

Vrou Schieloose.

 

Tis waer om ionghe tatolfs te verueerne

 

Wisten wy wel raet al waerder oock sesse

 

Patroon vanden Aluen.

 

Nv laet my noch eens sien elck aen v blesse

105

Of ghijs al ghenoech hebt hier voor dees reyse

 

Heyn van Sotteghem.

 

Ja wy / maer hoort waer ick op sta en peyse

 

Sout ghy al ons susters en bruers soo bestrijcken

 

V sou wel een salf busse soo groot ghelijcken

 

Als een Hombergher tonne oft iopen vat

+ Fol. Yij

[p. 185]

 

Patroon vanden Aluen.

110

Men vint aluen om vele in elcke stat

 

Maer siet aen dat blat // steeck ick een spelle

 

Coppen van Mal.

 

Peerken van thuyl / hoe eest eel gheselle?

 

Die salue gheeftse oock confortatijf

 

Peerken van Tuyl.

 

Sy leet my en worstelt lancx en dweers door dlijf

115

Maer meest gheuoel ickse bouen in mijn topken

 

Maes van Keyendael.

 

En daer gheeftse my oock al dmeeste clopken

 

En mijn Wijfken oock soot blijckt heel rustich

 

Heyn van Sotteghem.

 

Vrou laudate dunckt my / wort oock heel lustich

 

Of neen die vloyen moeten haer bijten

 

Ionckvrou Dante.

120

Dus / wijsheyt en derf men ons niet verwijten

 

Die niet ses mijten / en gou waerse veyl

 

Groote Laudate.

 

Theeft ons daer elck wel ghewaeyt fijn in ons seyl

 

⁺ Al hadden wy ten deyl // gheweest te gadere

 

Lijs Roomclosse.

 

Wy hooren onsen Patroon als ons Vadere

125

Hier voor te danckene met eeren grootelijck

 

Vrou Schieloose.

 

Twaer groote redene als alfkens blootlijck

 

Met herten deuootlijck // wou hijt ghehinghen.

 

Peerken van Tuyl.

 

Neen wy willen hem ter eeren een liedeken singhen

 

En om hem springhen // vry sonder claghen

130

Want sulcx sal hem seer wel behaghen

 

Dus komt al aue met vryen labuere

 

En singt na / ick sal v gaen singhen vuere.

 

⁺ Peerken van Tuyl.

 

Comt groot en smal // Helpt hier tghetal

 

En vrueght der sottekens stercken

135

By sonder al // die half sijt mal

 

En noy int vroede wercken

+ Fol. Yij^v

+ Singt vore

[p. 186]

 

Vry onbeschaemt / ghelijck als wy

 

Soot wel betaemt // verthoont v vry

 

Denckt soo ghy sijt ten haluen / eest haest ghewonnen spel

140

Ons Patroon vanden aluen // sal v met sijnder saluen

 

Bestrijcken alsoo wel.

 

 

 

Al eest dat grof // der muelen stof

 

V hoyen heeft door toghen

 

Der boonen snof // dien ghy spreeckt lof

145

V noyt en heeft gheloghen

 

Noch is v noot / meer hulpen hier

 

Op dat den cloot // wel rolle fier

 

Denckt soo ghy sijt ten haluen / eest haest ghewonnen spel

 

Ons Patroon vanden aluen // sal v met sijnder saluen

150

Bestrijcken alsoo wel.

 

 

 

V niet en weert // daert v noch deert

 

Wilt vry te kennen gheuen

 

Als ghy besmeert // sijt onverueert

 

Sals v al meer aencleuen

155

Vry thuyls ghesint / volgt desen voet

 

Siet inden wint // maect goeden moet

 

Fol. Yiij Denckt soo ghy sijt ten haluen / eest haest ghewonnen spel

 

Ons Patroon vanden aluen // sal v met sijnder saluen

 

Bestrijcken alsoo wel.

 

 

160

Des keyaerts mast // staet hier door-vast

 

Daer ghy v aen moet houwen

 

Tcaproenken past // daer elck na tast

 

Die gaern den alf aenschouwen

 

Dit blijckt toch claer // soomen hier spuert

165

Dus treedt vry naer // de bellen ruert

 

Denckt soo ghy sijt ten haluen // eest haest ghewonnen spel

 

Ons Patroon vanden aluen // sal v met sijnder saluen

 

Bestrijcken alsoo wel.

 

 

 

Ghy prinskens fraey / al comdy spaey

170

Men sal v niet wech iaghen

 

Des alfkens draey // om v lamaey

 

Sal v seer wel behaghen

 

Dus hier op dlest // eer wy dan gaen

 

Neemt dit in dbest // van ons ghedaen

175

Denckt soo ghy sijt ten haluen // eest haest ghewonnen spel

 

Ons Patroon vanden aluen // sal v met sijnder saluen

 

Bestrijcken alsoo wel.

[p. 187]

Bijlage XI
(1561)

(Spelen van Sinne, Antw., 1562; cf. supra, p. 102).

Mensche.

⁺ Jn ons menschelijcke natuere is groot verschilt

Redelijckheyt.

Deen natuere werdt verwect tot het een / dander wilt
Datte / die weer ditte / want soo menich hooft
Soo menighen sin

Bevroetsaem.

Maer merct voorts en ghelooft
Daer is een conste van menighen ongheacht
Die nochtans van elcken werden volbracht
Naer sijn cracht en macht // die niet en wilt sneuen

Mensche.

Wat consten is datte?

Bevroetsaem.

Sy heet wel leuen

Mensch.

Wel leuen?

Bevroetsaem.

Ja /

Mensche.

⁺ Sou dat een conste wesen

Redelijckheyt.

Oft een conste is? Jaet seer wtghelesen

Verstant.

Sy behoort bouen al tsijne ghepresen
Want tis een schoon conste minlijck vol vreuchden

Redelijckheyt.

Wel leuen brincht en besluyt alle deuchden
Js dat gheen conste / die wel te beluyckene?

+ Fol. Kkkij^v

+ Fol. Kkkiij

[p. 188]

 

Verstant.

 

Sijt dan verwect om die te ghebruyckene

 

Aent wel leuen salmen de wijsheyt mercken

 

Redelijckheyt.

 

Hy is wijs / die wijs is metten wercken

 

En onwijs / die alleen wijs is inden mont

 

Verstant.

 

Leeft dan wel / soo sal v de wijsheyt stercken

 

En hoeden van weene / ick segt v goet ront

 

Redelijckheyt.

 

Ghelijck eenen steene // op eenen vasten gront

 

Blijfdy stantachtich / ghy en werdt niet ontsticht

 

Wat v ouercomen mach tsy swaer oft licht

 

Ghy doeghet al met goeder manieren

 

Verstant.

 

De wijshet sal v seer menighertieren

 

Veel deuchden toe stieren // en by een vergaren

 

Redelijckheyt.

 

Leefdy wel / soo sal v liefde vercieren

 

Die haer seluen vieren // en can noch sparen

 

Verstant.

 

Haer goetwillich herte moetse altijt baren

 

Redelijckheyt.

 

Wilt die wel leuende int herte bewaren

 

Verstant.

 

Sy can verlichten dat v mach beswaren

 

Redelijckheyt.

 

Als een hemelsche vreucht can sy verclaren

 

Sy is goet / ghetrouwe / soet / en ghemeedsaem

 

Die accoort doet naren // want sy is vreedsaem

 

Goet herte tot alle menschen draghende

 

Verstant.

 

⁺ Laet v desen vrede sijn behaghende

 

Die van v iaghende

 

Js de boose nijdicheyt / gramschap en discoort

 

Die de herten altijt sijn doorcnaghende

+ Fol. Kkkiij^v

[p. 189]

 

Redelijckheyt.

 

En weest naer vreedsame eenicheyt vraghende

 

Niet vertraghende

 

Jn ledicheden / maer naer goede consten spoort

 

Altijt wel leuende alsoot behoort

 

Soo sijdy van nv voort // in alle reenicheyt

 

Wel verwect tot wijsheyt liefde en eenicheyt

 

Verstant.

 

Niet aensiende dan grootheyt oft cleenicheyt

 

Daer en is gheen redelijck mensche ghehuldich

 

Hy en behoort wel / ia hy is schuldich

 

Altijt de quade ledicheyt te vliene

 

Redelijckheyt.

 

En door dbevroetsaem wercken te bespiene

 

Haer dexcellentie der consten goet

 

Verstant.

 

Midts dat ghy mensch dexcellentste dier sijt / moet

 

Dexcellentie der consten v verwecken

 

En door dbevroetsaem mercken alderbest trecken

 

Tot liefden van allen goeden consten

 

Redelijckheit.

 

En voorts de sulcke doen hanteren wt ionsten

 

Daer v natuere naer ghetrocken meest // werdt

 

Verstant.

 

En daer aldermeest toe uwen gheest // terdt

 

Want ghijse niet al machtich en sijt te doene

 

Bevroetsaem.

 

Edel Violieren / in consten seer coene

 

En alle diet hoort / laet niet v dus te spoene

 

Tot loflijcke consten / raet v de Peoene

 

Mensch.

 

Blijft Gode beuolen te desen saysoene.

 

 

 

Jn principio erat verbum.

[p. 190]

Bijlage XII
(1562)

(Dat boeck vanden preuilegien, fol. xvj; cf. supra, p. 94).

Opten xxvj^en dach der maent van Julio anno xv. ende 62 heeft Adriaen van Conincxloo Lakenvercooper alsdoen affgaende Prince opgestelt by Consente vanden houe een Ryckelycke Refereyn feeste ter eeren der stadt van Bruessele ende der voirscreuen Rethorycken waeraff de Caerten gesonden waeren Jn Brabant ende Vlaenderen / ende wairaff djerste vraghe was wat de landen can houden jn Rusten. Ende de tweede Een Liedeken als Dauid op zyn herpe speelde verdryuende Sauls boosen moet waer mede te winnen waeren Sesse silueren prysen dewelcke gewonnen hebben dese naevolgende Constige Rethorizeenen /

Den opper prys vanden Refereynen. een silueren tiegie van onderhalf once /

Scientie verheft. Ambrosius van Molle woonende tot Liere. Facteur van dongeleerde /

Den tweesten prys. een silueren tigie van een once /

Goetwillich van herten. Willem van haecht. tot Antwerpen woonende. facteur vande violiere /

Den derden prys. een silueren tiegie van een halff once /

Waer. S.D. waerheyt. Jacop jacopsoon cassyere tot Tshertogenbossche. Facteur van Moeses doren /

Opper prys van dliedeken, een once siluers /

Scientie verheft. A.V.M. ongeleert. Liere /

Den tweesten prys. een halff once siluers /

Goetwillich van herten. W.V.H. violiere. Antwerpen /

Tsoetste singen een nachtegaelken een halff once /

Weest dat ghy zyt. J. fruytiers. tot Reynsburch jn hollant. Facteur vande Angieren. oft jennoffelen /

[p. 191]

Bijlage XIII
(1562)

(Refereynen ende Liedekens, Brussel 1563; cf. supra, p. 92 en p. 110)

⁺ ⁌ Refereyn 27. Den derden Prijs.

Tshertoghenbossche.

+ Fol. 60^v

In viericheyt groeyende.
Waer S.D. Waerheyt. Cassyere.

WAer deur heuet d'Onruste plaetse ghenomen /

En dat ons de moeyte is ghecomen aen boort /

Dan deur d'Onwijsheyt Adams vol onvromen
Daer wy onghehoorsame al toe zijn comen /
Die alle Landen oock noch daghelijckx verstoort:
Dus eest recht dat wy den Heere / soot behoort /
Altijt bidden met vierighen Ghebede /
Dat hy sijn Wijsheyt (crachtich gaende voort)
Jn de herten der Princen recht bestede /
Jn ts'Landts Regenten / ghelijck hy oock dede
Jn Salomon / die sulckx voor d'alder beste Goet
Aensach / waer deur hy sijn Landtschappen in Vrede
Behielt / soo ons ghetuycht de Schriftuere soet.
Dus en weet ick dan op dees Vraghe vroet /
Gheen beter Solutie / dan dese euen /
Dat dit de Landen altijt in Rusten behoet /
Der Regenten Wijsheyt hun van Godt ghegheuen.

Der Regenten Wijsheyt / die ick moet ghelijcken

By t'roer vanden schepe / daer t'gemeyn volck in vaert
Waer deur de Stierman (als daer aen comen strijcken
Onrustighe baren / t'discoordich blijcken)
T'Schip onderhoudt / dat het blijft onbeswaert:
Want gheen Landtschap hoe sterck oft hooghe vermaert
(Oft het schoon goey Wetten en Policijen
⁺ Heeft / oock cloecke Inwoonders zeer oudt beiaert)
En mach hier sonder in gheen Ruste bedijen /
Der Regenten Wijsheyt moet aen alle sijen /
D'eerste / de leste zijn / die toe siet en waeckt /
Waer in haer met Recht wel meughen verblijen
Alle goey Ondersaten / seydt die Waerheyt naeckt /

+ Fol. 61

[p. 192]

 

En wie sulcx weder staet / weder staet en versaeckt

 

Godts Ordonantie / ons voor gheschreuen /

 

Dus houdt dit de Landen in Rusten onghelaeckt /

 

Der Regenten Wijsheyt hun van Godt ghegheuen.

 

 

35

Deursiet den Bybel / Israels Regiment /

 

Alle Cronijcken / Historien ghepresen /

 

Als hem Crijch / Opruer / deur Onuerstant blent /

 

Twist / Tweedracht / tot verderuinghe ghewent /

 

Verbreyde / en d'Onruste voort quam / midts desen /

40

Oft sulcke quetsueren anders zijn ghenesen

 

Dan deur dees Wijsheyt der Regenten reyn /

 

Neen sy / daerom moeten sy gheluckich wezen

 

(De Landen meyn ick) die dat soo hebben certeyn/

 

En daer sulckx faelgeert / en is de plaghe niet cleyn:

45

Maer is een Teecken dat de Heere almachtich /

 

Sijn Roede seyndt ouer sulck volck ghemeyn /

 

Als hy dede in Dauids tijden crachtich /

 

Ghy Onuerstandighe dit soudy indachtich

 

Aensien / met een gehoorsaem Godtvruchtich leuen /

50

T'is claer / dit houdt de Landen in Rusten sachtich

 

Der Regenten Wijsheyt / hun van Godt ghegheuen.

 

 

 

⁌ Prince.

 

Den oppersten Regent Prince eerweerdich /

 

Dats Christus / daer Godts eewige Wijsheyt in rust /

 

⁺ Thoont dat dit waer is / want hy als Heer rechtveerdich

55

En den rechten Josue / sijn volck volherdich /

 

Hier deur tot de salighe Ruste met lust /

 

Ghebrocht heeft / dus alle ghy Regenten sust

 

Voor desen / en in al gheeft hem de Eere saen /

 

Ghy Landen en toeft niet / denckt dese heeft gheblust

60

Den thoren die ouer v sou hebben ghegaen /

 

Sonder Gods Wijsheyt moghen geen Regenten staen /

 

Noch Landen gheregeert worden nae Godts beuel /

 

Daer om hoort / en volght der Schriftueren vermaen /

 

Bemint de Wijsheyt / eert des Ouerheyts opstel /

65

Schoudt allen Onrust / en tweedrachtich ghequel /

 

Den wech die tot Vrede streckt gaet niet beneuen /

 

Siet / dit houdt de Landen altijt in Rusten wel /

 

Der Regenten Wijsheyt hun van Godt ghegheuen /

+ Fol. 61^v

[p. 193]

Bijlage XIV
(1562)

(Refereynen ende Liedekens, Brussel 1563; cf. supra, p. 111)

⁺ ⁌ Een nieu Liedeken op de wijse /
Lustighe Jonghers wilt veriolijsen.

IN des Heeren name wilt nu vergaren /

Nae Godts verclaren // ghy dochters Sion al /

Grijpt aen den Psalter van thien Snaren /
Droefheyt laet varen // met een vrolijck gheschal /
Singt hem een Nieu liet / hier in dit eerdtsche dal /
De Heer verheuen /
Die ons heeft ghegheuen /
Sijn Ghenade / die eewich dueren sal. Singt. etc.

Dats Christus voorwaer // merckt ghy edel sinnen /

Dauid vol minnen // die Goliath seer fel /
Den helshen Tyran nijdich in d'beghinnen /
Hier quam verwinnen // deur t'godlijck voortstel /
D'welck ghy ghesien hebt Kinders in Jsrael /
⁺ Dies ghy met eeren /
Sijnen Lof vermeeren
Sult / en altijt sijn Goetheyt prijsen wel.

Hy eest alleene / niemant sijns ghelijcke /

Die Erm en Rijcke // deur sijn Ghenadicheyt /
Jn allen nooden by (dits autentijcke)
Staen / sonder swijcke // wil soo hy selue seyt /
Hier om van ganscher herten v rustich bereyt /
Jn sijns Wets weghen /
Gaet hem vrylijck teghen /
Looft sijn goey Daden soo heerlijck wt ghebreyt.

Al hebt ghy-lichtveerdich zeer onbesneden /

Onlanckx gheleden // bedreuen boose daet /
Wilt daer om wanhopich niet aftreden /
Den Pat des Vreden // voor v noch open staet /
En alle die nemen op hem haer Toeuerlaet /
Soo metten Vromen /
Totten Heere comen /
Met berou van Sonden / nae der Schriftueren raet.

+ Fol. 61^v

+ Fol. 62

[p. 194]

 

Want siet / aen hem heeft hy een goet behaghen /

 

Die t'allen daghen // oprecht van herten zijn /

25

Jn vreese haers Godts na sijn Gheboden vraghen /

 

Swerelts toedraghen // met haren valschen schijn /

 

Altijt versmaden / dus siet met moede fijn /

 

Vast op dees dinghen /

 

Soo sult ghy voortbringhen

40

Vruchten des Leuens // tot elcken termijn /

 

 

 

Al sijn Beloften sal hy v sterck houwen /

 

Wilt daer op bouwen // vast deur t'gheloouich werck /

 

⁺ Salich zijnse die soo in hem betrouwen /

 

Liefde ontvouwen // hier in des werelts perck /

45

Hierom ghestadich neemt op Gods woordt gemerck

 

Teghen ts' Vleeschs lusten:

 

Wilt daer vry op rusten /

 

Soo sult ghy verwinnen // al metter deuchden sterck.

 

 

 

Ghelijck den Appel van sijnder ooghen

50

Sal hy voor dooghen // v wel bewaren reyn //

 

Hier om en vreest dan gheen Nijdts bethoogen:

 

Maer met verhooghen // lijdt sulckx vry ghemeyn /

 

Blijft vast by hem / als hy by v certeyn /

 

Soo sult ghy eruen

55

Vol soeter conseruen /

 

T'Rijck Godts met Christo / dat alderbeste greyn.

 

 

 

⁌ Prince.

 

 

 

Prince / dit Liedeken zeer slecht van prijse /

 

Laet met sijn wijse // v toch ghelieuen hier /

 

Oft Sauls gheesten / noch eens docht een spijse /

60

Die nae de Ghijse // Dauids wat smaeckte schier /

 

Hier nu beuolen den oppersten Princier /

 

Die v volleestich

 

T'Corenbloemken gheestich /

 

Sijns Woordts laet plucken / als Heere goedertier.

+ Fol. 62^v

[p. 195]

Bijlage XV
(1574)

(Deuchdelijcke Solutien 1574, K.B. Brussel; cf. supra, p. 113)

⁺ In viericheyt groeyende.
Tshertoghenbosch.

HOe schadelijck en deuchdelijck d'exempel is.

Der Ouders haren kinders / is noot om weten:

Bysonder die daer t' verstant simpel is /

Oft de vreese Gods gheheel wordt vergheten.
O ghy ouders die uwen tijt hebt versleten
Jn een boosch leuen / neemt dit ter herten vry /
En ghy die v seluen wel hebt ghequeten
Deur t'goet exempel / weest vrolijck en bly.
Ghy vaert beyde voort / maer niet met een ghety /
Deene ter doot / ende dander ten leuene
Soo tvat in heeft / gheuet vuyt / quaet oft goet hoet sy /
En soo drinckent bey uwe kinders euene:
Dwelck hen soo schadelijck is te gheuene /
En oock deuchdelijck na des waerheyts bediet /
Als tsteruen / en d'leuen / haerder zielen siet.

Siet ghy als vaders / leydt een leuen quaet hier /

Deur dronckenschap / ghiericheyt / en ander sonden /
Wat doet ghy? gheeft ghy niet deur alsulcken daet hier
Een schadelijcke oorsake valsch int gronden /
Vwen kinders om tselue spoor onghebonden
Jn te tredene / thaerder zielen schade groot /
Soo zy weer in contrary / na sgheests oorconden
Doen / die hier voeren een Christelijck leuen deuoot.
Men seyt ghemeynlijck: soo d'ouders pypen bloot.
Danssen de jonghers / en men sieghet meest blijcken
Den quaden / oft goeden / voorganck van thoot /
Volcht den nagangher sonder af wijcken.
Dus is dit exempel om claer ghelijcken
Den kinders soo schadelijck oft duechdelijck yet /
Als tsteruen / en d'leuen / haerder zielen siet.

⁺ Als tsteruen en dleuen / dit is voorwaer soo:

Want quaet doen / werct de doot soo wy bekinnen /
Goet doen / dleuen: dwelck beyde volcht naer soo /
En Godt ons te kiesene gheeft wt minnen /

+ [C 4]

+ [C 4^v]

[p. 196]

35

Hoe wel sulcx aen hen seluen buyten noch binnen

 

Niemant en schaet / noch baet / dan diet doet alleene:

 

Daerom sullen d'ouders den jonghen sinnen

 

Der deuchden exempel voor wysen reene.

 

Want watmen den kinders jonck inplant ghemeene /

40

Blijft hen (oudt sijnde) best bi / tsy boosheyt oft deucht /

 

Hoe wel de natuere t'quaet meest trect te beene

 

Daer sy toe geneycht is / en dick in verheucht.

 

Dus is d'exempel der ouders die jonghe jeucht

 

Soo schadelijck en deuchdelijck diet recht bespiet /

45

Als steruen en dleuen / haerder sielen siet.

 

 

 

Prince.

 

 

 

Hier om ghy ouders en wilt niet setten dan

 

Den worm inden pels / die van selfs wel groeyt:

 

Deur een ongheschickt leuen vol smetten dan /

 

Daer ghy v seluen en v kinders deur ontgoeyt:

50

Maer gheeft hen een exempel dat deuchdelijck bloeyt /

 

Deur een recht Christelijck leuen naer dbetamen:

 

Op datmen v als Heydens niet en verfoeyt /

 

Die tgheloof missen / hen voor Godt moeten schamen.

 

En ghy kinders wilt oock de mate soo ramen /

55

Met ghehoorsaemheyt / en bysonder hebt acht /

 

Op d'exempelen en gheboden tsamen

 

Ws gheestelijcken vaders / als wyse bedacht:

 

Want siet / dits den kinders / soo sijt hebben bevracht /

 

Schadelijck en deuchdelijck hoet gheschiet /

60

Als tsteruen en dleuen haerder sielen siet.

 

 

 

Cassyere.

[p. 197]

Bijlage XVI
(1574)

(Deuchdelijcke Solutien, 1575, Universiteitsbibl., Amsterdam; cf. supra, p. 114)

⁺ Liedeken op de wijse: Ierusalem hoort des Heeren woort.

LOf / prijs / en eer // sy v o heer

Seer goet in al v daden

Die mijn siel teer / van tsondich seer

Gheneest deur v ghenaden
Veel liefden hier bewijst
Met uwe woorden spijst
Dies thert in vreuchden rijst
Dat voortijts was in trueren
V goetheyt diemen prijst
Sal eeuwelijck hier dueren.

Den hemel ient // seer excellent
Hebt ghy hier deur gheschepen
Son / Maen / bekent // het firmament
Seer wyselyck begrepen
Op dat wy deur dit licht
En cracht die niet en swicht
Hier souden sijn ghesticht
En naer v weghen vraghen
Dus met ws woorts ghedacht
Loof ick v tallen daghen.

Den eertschen cloot // wonderlijck groot
Ghemaeckt om ons verchieren
Eerst sijnde bloot // voorsien twas noot
Met loof / cruydt / gras / en dieren
Op dat wy al ghelijck
Hier in des weerelts wijck
Desen ghenaden dijck
Te recht betreden souwen
En altijt wesen rijck
Als die op v betrouwen,

⁺ Des waters vloet // zee / stroomen soet
Sijn hier deur oock voort comen
Vol visschen goet // tot dienst en spoet

+ Fol. Ev^v

+ [Fol. Evj]

[p. 198]

 

Des menschen hier vol vromen

35

Op dat wy dach en nacht

 

V heerlijckheyt en macht

 

Als wyse wel bedacht

 

Oock souden leeren innen

 

Dies elck die hier op acht

40

V altijt looft wt minnen.

 

 

 

Prince.

 

 

 

Delement claer // des viers voorwaer

 

O edel Prince verheuen

 

Met al dat daer // is ver oft naer

 

Hebdy ons al ghegheuen

45

En deeuwich leuen vry

 

Deur Christum kennen wy

 

Vwen soon die ons by

 

Staet met sijn goede seden

 

Dies v alleen lof sy

50

Nv / en in eeuwicheden.

 

 

 

In viericheyt groeyende, Cassyere.

 

 

 

Tshertoghenbosch.

+ [Fol. R 4]

+ Fol. S^v