Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1937

[p. 841]

Antoine-Augustin Parmentier en zijn voorgangers
(12 Aug. 1737 † 13 Dec. 1813)
Door Prof. Alb. J.J. Van de Velde, werkend lid van de Kon. Vlaamsche Academie

Meest alle schoolboeken leeren ons, dat de Fransche omwenteling o.a. door de Encyclopedie werd voorbereid; zij leeren politieke en oorlogsfeiten, loopen hoog op met politieke misdadigers, oorlogsmisdadigers, die aldus door de studeerende jeugd als helden beschouwd worden.

De rol van de economie, van de wetenschap blijft bijna onbesproken.

Een woord slechts over ‘den beroemdsten der Encyclopedisten’ die geen Encyclopedist was, Réaumur; een enkel woord over Lavoisier die de groote omwenteling verwekte in de wetenschap; een enkel woord over Parmentier, een der verdienstelijkste agronomen en economisten.

In de schoolboeken leest men dat Réaumur den thermometer ontdekte; maar niet dat zijn onderzoekingen den eersten steen hebben gelegd van de theorieën der legeeringen, van de osmose, van de insectenbiologie, van het zeeonderzoek, van de physiologie met den thermometer, van het basale metabolisme, van de microbenleer, van de bewaring der eetwaren, van de erfelijkheid, van het kunstmatig broeden van eieren. Zij durven zich bepalen van Lavoisier te schrijven dat hij de balans ontdekte, hij die oneindig veel meer deed dan de balans leeren gebruiken, hij die voor de eerste maal een duidelijk begrip gaf van de stofwisseling der materie. Zij durven beweren van Parmentier, dat hij den aardappel ont-

[p. 842]

dekte⁽¹⁾, misschien door Columbus naar Europa gebracht; zij leeren echter niet dat Parmentier de teelt van den aardappel in Frankrijk zoo algemeen maakte, dat de hongersnood onmogelijk, althans veel zeldzamer werd.

Parmentier ontdekte den aardappel niet, hij overwon den hongersnood.

Het is een groot genot heden over een mensch te mogen spreken, die 200 jaren geleden werd geboren en wiens leven een vorm van protest is tegen een beschaving van geweld en leugen.

Parmentier kende noch politiek, noch diplomatie. In zijn vredelievenden strijd⁽²⁾ ontmoette hij de onverschilligheid. Zijn geest was zuiver genoeg om de menschen in hun domheid, en hun boosheid niet te misprijzen, maar tegen hun eigen onwetendheid en kwaden wil te redden. Zijn eenig geluk bestond in geluk te scheppen, het geluk van de menschen, ja zelfs van zijn vijanden, zelfs van de onverschilligen die nog schadelijker zijn dan vijanden. ‘Mes recherches n'ont eu d'autre but’, verklaarde hij eens, ‘que les progrës de l'art et le bien général.

(1) In E. Roze, Histoire de la pomme de terre. Paris, Rothschild 1898, p. 163: Cuvier raconte également qu'à une certaine époque de la Révolution, l'on proposait de porter Parmentier à quelque place municipale, un des votants s'y opposait avec fureur: ‘Il ne nous fera manger que des pommes de terre, disait-il, c'est lui qui les a inventées!’ L'histoire de la pomme de terre est si peu connue en France, que nombreuses sont les personnes qui partagent encore cette dernière croyance. (Bi A.J.J.V.)

(2) In: René Vallery-Radot: La vie de Pasteur, 18^e édition. Paris Hachette 1919, p. 243: ‘N'avait-il pas fallu trois cents ans pour combattre les préjugés qui sélevaient contre la pomme de terre? N'assurait-on pas, au XV^e siècle, quand on la transporta du Perou en Europe, qu'elle était cause de la lèpre? L'accusation reconnue absurde, on disait au XVII^e siècle qu'elle donnait la fièvre. Un siècle plus tard, en 1771, l'Academie de Besançon ayant mis au concours cette question d'un intérêt général: “Quelles plantes peuvent dans les temps de disette suppléer aux autres nourritures de l'homme?” Parmentier, qui était pharmacien-major, concourut. Il prouva que la pomme de terre était inoffensive. Puis, après ce plaidoyer, il entreprit une campagne de propagande qui dura plus de quinze ans. Champ d'expériences qu'il instituait à la porte de Paris, diners qu'il organisait et où la pomme de terre jouait dans le menu un rôle prépondérant, c'était déjà bien, mais ce n'était pas assez pour emporter les préjugés. Louis XVI, - qui ce jour-là eut une inspiration à la Henri IV, - mit à sa boutonnière la fleur mauve de Parmentier. C'est à la suite de cette petite fleur, ainsi glorifiée aux yeux de la cour et de la foule, que devaient fleurir les innombrables champs de pommes de terre dans toute la France.’

[p. 843]

La nourriture du peuple est ma sollicitude; mon voeu, c'est d'en améliorer la qualité et d'en diminuer le prix. J'ai écrit pour être utile à tous’. ‘Nous l'avons vu, dans les dernières années de sa vie, zegt Cuvier, déplorant amèrement l'abandon où un gouvernement occupé de conquérir, et non de conserver, laissait les asiles des victimes de la guerre’.

Parmentier proclameerde niet onder trommelgeroffel: ‘Ik dien’, maar van hem mag betuigd worden: hij diende. Hij is de type van den stillen held. ‘De geruchtmakende heldhaftigheid is alleen huichelarij, zegt Gladkov⁽³⁾, de meest terugstootende uiting van het arrivisme. De echte heldhaftigheid is voor weinigen zichtbaar, omdat zij deemoedig en schroomvallig is. De heldhaftigheid is bezieling. Oceaanduikers zijn heldhaftige menschen’.

De verspreiding van den aardappel is in het leven van Parmentier, slechts een hoofdstuk; hij liet zich door de erbarmelijke ziekte van de eenzijdigheid niet aantasten. Vrij, onafhankelijk, was hij, misschien alleen om een duidelijk begrip te missen van de waarde van zijn geest. In het midden van de afbrekende onverschilligheid was hij zijn gansche leven door, de man van de rechte lijn, de opbouwer.

Niemand beter dan Balland, apotheker en bromatoloog net als Parmentier, kon over Parmentier schrijven: In zijn boek La chimie alimentaire dans l'aeuvre de Parmentier⁽⁴⁾ heeft hij, na een uitstekende levensschets, de beste verhandelingen van den geleerde verzameld onder de volgende titels: planten tot de voeding geschikt, chemische studie van den aardappel, onderzoek van koren en meel, methode om het beste brood te bakken, de bekwame bakker, methode om brood met aardappelen te bereiden, onderzoekingen over de voedzame planten, het bewaren van koren en meel, den teelt van den aardappel, het soldatenbrood, onderzoekingen over melk, groentensoepen, druivenstroopen, maïsgraan. Het overzicht eindigt met een goede biblio-

(3) F. Gladkov, Energie (Traduit du Russe par Alice Orane et Georges Roux. Editions sociales internationales, Paris, 1935), p. 478. (Bi A.J.J.V.)

(4) La chimie alimentaire dans l'aeuvre de Parmentier par A. Balland, pharmacien principal de première classe au Laboratoire des expertises du Comité de l'intendance. Paris, Librairie J.B. Baillière et fils, 19, rue Hautefeuille, 1902, 448 pp. (Bi. A.J.J.V.)

[p. 844]

graphische lijst der werken van Parmentier (tusschen 1771 en 1812, 165 titels), met de bibliographie en de iconographie over Parmentier.

Men heeft reeds veel geschreven over Parmentier en over de geschiedenis van den aardappel, men zal, men moet over hem nog veel schrijven. Maar vergissingen dienen vermeden te worden. Een dagblad schreef nog onlangs⁽⁵⁾ over de ‘tricentenaire (sic) van Parmentier’ maar zei natuurlijk niet dat Parmentier in 1737 geboren werd! Onder die onnauwkeurigheid zag men het standbeeld te Neuilly, met bij het standbeeld, vier meisjes, aan het verslinden van gefruite aardappelen.

Dat was de hulde Parmentier!

Na de volledige verhandelingen van Balland⁽³⁾, van Clos⁽⁶⁾, van Roze⁽¹⁾, blijkt mij een herhaling nutteloos. Ik verkies de geschiedenis van den aardappel op te stellen onder den vorm van een chronologie. Zulk overzicht waaraan ik mijn beste zorgen wijdde, maar dat onvermijdelijk onvolledig is en wellicht nog vergissingen bevat, is, meen ik, nieuw, en laat toe het belang der feiten met hoogere objectiviteit te begrijpen, de rol van Parmentier en van zijn voorgangers beter te bepalen.

_**_*

De voorgangers van Parmentier leert men dus kennen door mijn chronologische lijst. Laat ons echter herinneren hetgeen Clusius, Dodoens, van Bavegem, Laurent over die voorgangers vertellen, wat zij over den invoer en het gebruik van den aardappel in ons land hebben geschreven.

In zijn uitgave van 1576 van Rariorum stirpium historia spreekt Clusius van den aardappel niet; wij treffen echter in de uitgave van 1601 een belangrijke uiteenzetting in de Latijnsche taal, die volledig in de chronologische lijst werd opgenomen.

Onder de vele planten die door Clusius, zegt Hunger in

(5) Le Soir van 11 Augustus 1937.

(3) F. Gladkov, Energie (Traduit du Russe par Alice Orane et Georges Roux. Editions sociales internationales, Paris, 1935), p. 478. (Bi A.J.J.V.)

(6) Quelques documents pour l'histoire de la pomme de terre par le docteur D. Clos. Journ. Agric. prat. et econ. rurale pour le midi de la France, Mars 1874, pp. 131-157. (Bi A.J.J.V.).

(1) In E. Roze, Histoire de la pomme de terre. Paris, Rothschild 1898, p. 163: Cuvier raconte également qu'à une certaine époque de la Révolution, l'on proposait de porter Parmentier à quelque place municipale, un des votants s'y opposait avec fureur: ‘Il ne nous fera manger que des pommes de terre, disait-il, c'est lui qui les a inventées!’ L'histoire de la pomme de terre est si peu connue en France, que nombreuses sont les personnes qui partagent encore cette dernière croyance. (Bi A.J.J.V.)

[p. 845]

zijn standaardwerk⁽⁷⁾, in zijn Rariorum plantarum historia voor het eerst worden beschreven, behoort de aardappelplant, waarvan hij door Philippe de Sivry in 1588 in het bezit van enkele knollen en wat zaad was gekomen, terwijl dezelfde hem in 1589 een gekleurde afbeelding van deze plant verschafte, de Sivry, heer van Walhain en gouverneur van Mons in Henegouwen, had een jaar te voren deze nieuwe plant van den pauselijken legaat in België onder den naam van taratoufli ontvangen. Zonder uitstel begon Clusius de plant te kweken in zijn tuin te Weenen en daarna in zijn ander tuin te Frankfurt.

De gekleurde afbeelding is een gekleurde schets in waterverf, die berust in het Museum Plantin te Antwerpen. Roze⁽¹⁾ in zijn Histoire de la pomme de terre heeft die gekleurde teekening vooraan geplaatst; aan de voorzijde leest men de woorden: ‘Taratoufli a Philipp de Sivry acceptum Viennae 26 januarii 1588. Papas Peruänum Petri Ciecae’; aan de achterzijde: ‘Remittatur ad Clusium’.

Clusius beschrijft de plant onder den naam van Arachidna Theophr., ofschoon Caspar Bauhin⁽⁸⁾ haar reeds in 1596 den zeer geëigenden naam van Solanum tuberosum esculentum had toegewezen.

John Gerarde in 1597 geeft in zijn Herball⁽⁹⁾ de beschrijving en ook de eerste afbeelding van de aardappelplant, benevens die van hare knollen; hij was zoo trotsch deze plant te bezitten dat hij zich aan het begin van zijn kruidboek liet afbeelden met een bloeienden aardappeltak in de hand. Hij beschrijft onder den naam Battata Virginiana sive Virginianorum et Pappus een plant wier afbeelding zeker deze is van de aardappelplant. Solanum tuberosum L. Gerarde zegt onder meer: ‘It groweth naturally in America, where it was discovered, as reporteth C. Clusius; since which time I have received roots thereof from Virginia, otherwise called Norembega, which growe and prosper in my

(7) Charles de L'Escluse (Carolus Clusius) Nederlandsch Kruidkundige 1526-1609 door dr. F.W.T. Hunger, vroeger privaat-docent in de geschiedenis der Botanie aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Met een kaart, vier portretten, twee platen buiten en 199 afbeeldingen tusschen den tekst. 's Gravenhage Martinus Nyhoff 1927 (28 × 18.7 cm., XXIII + 446 pp., Bi. A.J.J.V.).

(1) In E. Roze, Histoire de la pomme de terre. Paris, Rothschild 1898, p. 163: Cuvier raconte également qu'à une certaine époque de la Révolution, l'on proposait de porter Parmentier à quelque place municipale, un des votants s'y opposait avec fureur: ‘Il ne nous fera manger que des pommes de terre, disait-il, c'est lui qui les a inventées!’ L'histoire de la pomme de terre est si peu connue en France, que nombreuses sont les personnes qui partagent encore cette dernière croyance. (Bi A.J.J.V.)

(8) Bauhinus G., Phytopinax seu enumeratio plantarum. Basileae 1596.

(9) Gerarde J., The herdall or Generall Historie of plantes. London 1597.

[p. 846]

garden, as in their own native countrie’, en hij voegt er toe: ‘The Indians call it Pappus.’

Met reden zegt Hunger dat Gerarde hier vreeselijk knoeit, daar in de 16^e eeuw in geheel Noord-Amerika, dus ook in Virginië, de aardappel nog niet voorkomt; alleen werd de aardappel in de 17^e eeuw in Virginië ingevoerd. De naam van papa was de inheemsche benaming voor den aardappel in Peru. Onmogelijk dus te spreken in 1596 van aardappel uit Virginië onder den naam van pappus.

De knollen door Walter Raleigh in 1585 uit Virginië in Engeland gebracht werden beschouwd als deze van den aardappel; zij gelijken er op en worden door de inheemsche bevolking als voedsel gebruikt; zij werden echter door Thomas Heriot in 1588 beschreven als de knollen van Glycine apios, in Virginië openauk genoemd.

Columbus had in 1493 de knollen van Ipomaea batatas, den zoeten aardappel naar Spanje overgebracht. Volgens Hunger blijft ons de eerste invoerder van den echten aardappel onbekend. Het eerste vertrouwbaar bericht vindt men in de Cronica del Peru van Pedro de Cieza de Leon⁽¹⁰⁾, op de gekleurde prent aan Clusius geschonken. Hij vond de plant in 1538 aan de Westkust van Zuid-Amerika, thans Columbia en Ecuador. De beschrijving is wel deze van den aardappelknol, papa in verschen toestand, chuno in gedroogden toestand in Spanje ingevoerd. Men kan veronderstellen dat de eerste invoerder een Spanjaard is, die in Peru met den handel in aardappelen rijk geworden, naar Spanje terugkwam.

De knollen door Clusius in zijn tuinen verkregen werden aan vrienden geschonken; aldus heeft hij werkelijk tot de verspreiding van den aardappel bijgedragen.

Rembert Dodoens schreef in het Vlaamsch; ik laat hem zelf aan het woord.

(10) Pedro de Cieza de Leon, 1519 † 1560, liet zijn Cronica del Peru verschijnen te Sevilla in 1553; een herdruk verscheen in 1554 te Antwerpen bij Jan Steels, kl in 8, en een te Rome in 1555 in 8.

[p. 847]

In Cruydt-Boeck⁽¹¹⁾: p. 1474: ‘Inhame, Batatas, Papas, ende andere vremde groote ende kleyne eetbaere wortelen. Inhame oft Igname ...’
P. 1475: ‘Batatas zijn oock West-Indiaansche wortelen, drijderley van gheslachten, als Clusius tuyght, alleen verschillende in de uyterste verwe, ende in de soetighheydt van smaeck... Dese wortelen zijn uyt West-Indien eerst in Spaegnien ghebroght, daer sy nu ghemeyn zijn: Van de beste komen uyt Malaca: in Enghelandt aerden sy wel, in Nederlandt seer qualijck. Haer kleynste wortelen, oft de stucken van de grootste ghesneden, in d'aerde ghesteken, worden binnen acht maenden groot ende dick, ende bequaem om t'eten.
In West-Indien heeten dese wortelen Batala; in Spaegnien Batatas, Camotes, Amotes, oft Ajes, al is 't dat dese naemen eenighe verscheyden soorten beteeckenen; van de welcke de Batatas de malschte zijn, ende de beste van smaeck. De Fransoysen noemense oock Batades; de Enghelsche Potades: sommighe heetense qualijck Inhame, ende qualijcker Ignane ....
Batatas van Canada, oft Articiocken onder d'aerde, gheeft wat voor de Braeckmaendt uyt haer wortel een botsel... aen 't uyterste van de welcke andere knobbelen groeyen... ende dat met sulcken menigte, dat den seergheleerden Petrus Hondius, die dit cruydt eerst ten vollen beschreven heeft, daer soo groote vermenighvuldinghe in ghevonden heeft, dat te verwonderen is ...
Dit ghewas is hier te lande eerst ghebroght uyt Fransch-Indien, dat men Canada heet ....
Den rechten naem van dit ghewas is ons onbekent: dan Petrus Hondius⁽¹²⁾ noemt het Articiocken onder d'eerde, in 't Latijn Chrysanthemum Canadense tuberosum edule: andere heeten 't Batatas Canadense, dat is Batatas van Canada; andere Flos solis Canadensis, oft Herba solis tuberosa radice, dat is Sonne-bloem met knobbelachtige wortel uyt Canada; andere Helenium Canadense; oft Solis herba Canadensis, anders Heliotropium Indicum tuberosum; in onse tael Articiockappelen van Ter-Neusen, oft knoesten, knoesselen oft Hondert-hoofden, om dat den beschrijver van Nieuw-Vranckrijk 't selve voor Asphodelus Plinii hiel.’
p. 1476: ‘Papas is oock een wortel uyt West-Indien ghebroght: dewelcke in April in d'aerde ghesteken zijnde, bladeren voortbrenght uyt den

(11) [1664 Dodoens] Cruydt-Boeck | Remberti Dodonaei, | volghens sijne laetste verbeteringhe: | Met Biivoeghsels achter elck Capitel, | uyt verscheyden Cruydt beschrijvers: | Item, in 't laetste een Beschrijvinghe van de Indiaensche | ghewassen, meest ghetrocken uyt de schriften | van Carolus Clusius. | Nu wederom van nieuws oversien ende verbetert. | T'Antwerpen, | In de Plantijnsche Druckerije | van | Balthasar Moretus. | MDCXLIV. (38,5 × 24,6 cm., 34 lim. + 1492 + 56 pp. tabellen, Bi A.J.J.V.

(12) Petrus Hondius wordt door E. Roze 1898 niet genoemd, ook niet door D. Clos, 1874.

[p. 848]

swarten peersachtigh, haprechtigh, die daer nae open gaende groen worden, vijf, seven oft meer aen een ribbe, de Radijsbladeren met seer onghelijck, altijdt onpaer van ghetal (daer andere kleyne bladerkens tusschen ghevoeght zijn) ende altijdt een enckelbladt op 't uyterste van de ribbe hebbende: den steel is eenen duym dick, hoeckigh, ruygh, somtijdst acht oft meer voeten langh, in verscheyden langhe teere ende slappe ligghende sijd-tacken verdeylt: uyt den oorsprongh van de welcke andere dicke kantighe steelen spruyten eenen voet langh, met tien, twaalf oft meer schoone bloemen, een duymbreedde groot, oft grooter, dan een enckel bladt ghemaeckt, dat soo ghebouwen is, dat het vijf bladeren schijnen te wesen, van buyten uyt den witten peersch, binnen heel peersch, met vijf grasverwighe stralen uyt den navel spruytende, sterres-ghewijs, met vijf geele draeykens ende een groenachtigh priemken verciert, van rueck de Linde - [p. 1477] bloemen wat ghelijckt: daer nae volghen ronde appels, kleyner dan die van de Mandragora, eerst groen, wit alses rijp zijn, vol vocht vleesch, inhoudende veele platte saden, niet grooter dan Vijgh-saedt. De wortel is enckel oft in twee oft dry rechte wortelen verdeylt: uyt het opperste van de welcke andere teerer witte wortelen voortkomen, ter sijden verspreydt, ende nieuwe bladeren ende struycken uytghevende: ende daer aen hanghen langhe ende dicke veselinghen; aen de welcke in de maendt van November veele knobbelen ende jonghe wortelen ghevonden worden, soo overvloedighlijck, datter somtijds meer dan vijftigh van eene middelwortel afhanght, sommighe groot, een once oft twee swaer, met een roodt oft persachtigh seer dun ende teer vlies bedeckt, ende somtijdts van binnen met schoon peers doorloopen; sommighe kleyner, ende wit van vel: doch allegader heel wit, ende vast van vleesch. Ende dese voorseyde knobbelen worden in eenen pot of teyl vol drooghe aerde gheleydt, ende des winters in huys bewaert, oft oock bloodt in een drooghe warme plaetse gheleydt, om het naeste voorjaer in d'aerde te steken: (oft, als Petrus Hondius bevonden heeft, men selve heel diep in d'aerde begraven, ende de selve met stroo bedecken, ende soo teghen den vorst beschutten:) want de groote oft middelwortelen vergaen wel meest; ende van saedt komen sy veel traegher voort, al is 't dat se dan somtijdts heel sneeuwitte bloem hebben, van de Hoymaendt af, heel diep in den Herfst vervolghens bloeyende.
Dese wortel versch zijnde wordt eyghentlijck Papas in America ghenoemt: ende met dien naem isse hier te lande ghenoegh bekent, al is 't datse sommighe Eerd-peeren oft Peeren onder d'eerd noemen: de Italiaenen heetense oock Taratuffoli, als Erdswammen, doch oneyghentlijck. Clusius noemde Papas Peruanorum; en de twijffelt of se de Arachidna van Theophrastus soude moghen zijn: hoewel dat hy noch een ander ghewas voor de Arachidna Theophrasti beschrijft, dat wy onder de gheslachten van Astragalus ghestelt hebben: oft sy is de Openauck van het eylandt Wingandecaouw. Alsse droogh is, dan heetse Chumo oft Chuno in America, in 't landtschap Quito, daerse eerst van ghekomen is.

[p. 849]

De wortelen van dit ghewas als Castanien ghebraden, oft als Peen oft Pastinaken gaer ghemaeckt, worden van de weecke en slappe menschen nuttelijck ghegeten, om hun kracht te gheven: want sy voeden alsoo wel ende soo veel als de Pastinaken; ende zijn windigh, ende daerom seer bequaem om bij slapens lustigh te maecken. De selve ghesoden, ende van hun buytenste vliesken berooft, wat uyt ghedouwt, ende soo tusschen twee schotelen met Hamelen sop oft met Boter alleen ghestooft, zijn alsoo smaeckelijck als Rapen. Maer rauw zijnse wat te windigh, ende onbequaemer om eten, nae 't ghevoelen van Clusius, die oock seydt datse in Italien op sommighe plaetsen soo ghemeyn gheworden zijn, datse niet alleen de menschen, maer de Verckens daer mede ghevoedt hebben. Dan de West-Indiaenen drooghen de wortelen in de Sonne, ende maecken daer hun Chuno van, als gheseydt is: 't welck sy met groote winst in het landt Collao van Peru voeren, midts dat aldaer anders gheen broodt en is.’
[Daarna komt de beschrijving van verscheidene wortels: Caceras, Curcas, Eerdnote, Manobi, Malediva, Itelpou, enz., terwijl op dezelfde bladzijde een plaat op duidelijke wijze de wortels en de knollen van de aardappelplant voorstelt].

P.J. van Bavegem⁽¹³⁾, arts te Baesrode, heeft in 1782 een verhandeling geschreven over den aardappel.

(13) Er zijn twee Pieter van Baveghem of van Bavegem:
1^o De schrijver van de Prijsverhandeling over den aardappel is Petrus-J. van Bavegem, doctor in de geneeskunde, geboren 2 December 1745 op Markgraeve-Leye te Antwerpen en overleden 29 Januari 1805 te Baesrode. Hij schreef ook een tractaat over de keysersnede, Dendermonde 1778; Kort doch noodzakelijk bericht, Dordrecht 1783; Verhandeling over de koortsen in drie boekdeelen, Dendermonde 1778, 1789 en 1790. De Bibliotheek der Rijksuniversiteit Gent bezit een handschrift (G 23794), een brief van Mei 1804 uit Baesrode bij Dendermonde van P.J. van Bavegem aan M.J. de Bast, Kanonnik te Gent, handelende over gedenkstukken en penningen in den grond bij het baggeren gevonden.
2^o) De apotheker Pieter van Baveghem werd geboren te Gent op 28 April 1758, studeerde de humaniora te Gent en dan te Gheel; hij kwam terug naar Gent bij zijn oom, den apotheker Stevens. In dien tijd kon men apotheker worden na drie jaren studie bij denzelfden apotheker, en nog twee jaren bij denzelfden of bij een anderen apotheker. Na dien tijd werd een examen afgelegd vôôr een commissie samengesteld uit artsen-pensionarissen der stad, artsen van het geneeskundig College, en twee apothekers; de proef bestond uit een theoretische ondervraging in het Latijn en uit practische bewerkingen.
Aldus werd van Baveghem apotheker in 1778 en volgde Vandendriessche op. In 1787 liet hij critische aanteekeningen verschijnen over de Gentsche pharmacopee; in 1798 stichtte hij de Société médicale de Gand en in 1810-1812 richtte hij een fabriek op om suiker uit de beetwortels te trekken. Hij overleed op 31 Augustus 1835.
[1782 van Bavegem]. Prijs-verhandeling over de ontaarding der aardappelen; op koste der Kasselrye van Audenaerde: Door de Keizerlyke en Koninglyke Academie van konsten en wetenschappen tot Brussel, in den jaare 1779 ter beantwoording voorgesteld, en welke in den jaare 1781 met den dubbelen eerprys is beschonken. Door Petrus J. van Bavegem, Oud Heelarts van de Legers van Haare Rooms Keizerlijke en Koningklijke Majesteit, thans gezwooren Heel- en Vroedmeester van Stad en Lande van Dendermonde &. Te Dordrecht, By A. Blussé & zoon, MDCCLXXXII (22,1 × 14,2 cm., (8) + 96 pp., Bi Un Gent HN953).

[p. 850]

De opdracht aan de overheid van Oudenaerde is geteekend uit Baesrode-bij-Dendermonde den 12 April 1782. Schr. bestudeert het kwaad ‘waar door het komt dat het loof van den aardappel zig inkrimpt, of kruld.’ Hij noemt personen die over den aardappel hebben geschreven: Jones Alstrom 1727, Streitberger, K. Fr. Beerens 1738, Tobias Coenraed Hoppen 1747, Johan Gotlieb Gleditsch 1765, Unser 1768, Kalm 1768, de Ulloa 1769, Chomel, Zanoni 1767, Buchoz, Valmont de Bomare, Ludwig 1775.

‘Het synonimum zal de reden zijn, waarom er tot heden nog getwist word, welk eigentlijk het regt moervaderland der aardappelen zij: “Cyclamina der Grieken, Latijnen en Franschen, - Solanum tuberosum esculentum van Galenus, Lobelius, Bauhinus, niets gemeens met den echten aardappel, wel de aardappel volgens Tournefort, Buchoz, - Heliantemum tuberosum indicum is eene soort aardpeer, dat volgens Tournefort en Linnaeus van den aardappel verschilt, - Hopnes of hapnis van Kalm, Reize in Noordamerika, - Lycoberdon Tuber van Linnaeus, - Papas en Comates van Ulloa. Deze planten schijnen” van de aardappelen onderscheide planten zijn.’

Van Bavegem vermeldt dat Peereboom⁽¹⁴⁾, S. Dale⁽¹⁵⁾ en Geoffroy⁽¹⁶⁾ de meening hebben uitgesproken dat de aardappel als inlandsch gewas groeide. Daarentegen beweerden Ludwig, de Ulloa, Kalm, Dampier⁽¹⁷⁾, Acosta⁽¹⁸⁾, Bergzaber⁽¹⁹⁾, Alstrom⁽²⁰⁾, Miller, Gleditsch⁽²¹⁾ dat die plant afkomstig is

(14) Annot. ad Ludwig.

(15) Pharmac. p. 188.

(16) Mater. medic.

(17) Reistogt rondom de wereld I p. 316.

(18) Histor. Indicar., cap. 20.

(19) Herbarius II, 51 cap.

(20) Zweedschen schaap wegwijzer.

(21) Abhandl., 1 Teil, p. 5.

[p. 851]

van Zuid-Amerika. De Duitschers ontvingen den aardappel uit Virginië over Engeland, en uit Spanje over Burgondië.

Beal in Philosophical Transactions zegt dat de aardappelen Ierland in 1693 van den hongersnood hebben gered, ‘voor eeten en drinken’. De voordeelen van den aardappel zijn dat hij 1^o het brood gedeeltelijk vervangen: ‘Ja ik weet menigvuldige huisgezinnen die op een jaar nauwelijks niets anders gebruiken, dan zoete- en karnemelk, en aardappels; en de meeste welgegoede boeren volgen dit voorbeeld, om hunne dienstboden er mede te voeden, zoo dat hier door een menigte van brood gespaard word’.

2^o De aardappelen bewaren langen tijd, van September tot Mei.

3^o Zij kunnen dienen bij het bereiden van brood.

4^o Zij laten toe ‘stijfsel en hairpoeder’ van te maken.

5^o Zij worden gebruikt om brandewijn en koffie te verkrijgen.

Na zijn historische beschouwingen, en zonder Verhulst van Brugge te noemen, besprekt dan van Bavegem de ziekten van den aardappel.

Hier dient vermeld te worden dat de zeer verdienstelijke dokter René Van Oye⁽²²⁾, op 18 Augustus 1845 een mededeeling las vóór het landbouwkundig genootschap te Torhout over de oorzaak van de ziekte van den aardappel; volgens hem wordt de ziekte veroorzaakt, noch door bijzondere luchteigenschappen, noch door de ontaarding der planten, wel alleen door een lagere zwam die zich zeer snel en zeer hevig in de stengels en in de bladen ontwikkelt. De ziekte is besmettelijk.

Die bewering is merkwaardig, in een tijd, - wij zijn in 1845 toen de rol der microben nog niet was vastgesteld.

Paul Laurent⁽²³⁾, archivaris der Ardennen, liet in 1892 een studie verschijnen waarin hij den aardappel bespreekt vóór

(22) René Van Oye, geboren te Thielt op 18 mei 1813 en overleden te Thorhout op 30 novembre 1894, geneesheer en natuuronderzoeker. Hij werkte aan de oprichting van de landbouwschool te Torhout in 1849 mede, die in 1860 werd opgeslorpt door de pas gestichte landbouwschool van Gembloers. Leon Fredericq schreef de levenschets van René Van Oye in de Biographie nationale, tome 25, p. 468. (Medegd. door prof. P. Van Oye).

(23) [1892 Laurent]. Variétés historiques ardennaises. La pomme de terre dans les Ardennes avant Parmentier par Paul Laurent, archiviste des Ardennes, Paris, Librairie Alphonse Picard, 1892 (21 × 13,4 cm., 28 pp., Kon. Bi Brussel III 62.631 A 9).

[p. 852]

den tijd van Parmentier. Waarschijnlijk werd die plant rond 1540 in Galicië door de Spanjarden ingevoerd; en in 1585 bracht Raleigh deze in Ierland van waar zij dan in Lancashire overging. Zij verspreidde zich vlug in de Nederlanden, in Italië, Zwitserland en Duitschland.

Oude gerechtsstukken behoorende tot de gemeenten Pure, Rancennes, Chemery, Hautes-Rivières, bewijzen dat de aardappel vóór den tijd van Parmentier, in de Ardennen gekweekt werden: in 1749 te Pure, in 1750 te Rancennes, in 1772 te Chemery, in 1779 te Hautes-Rivières. De aardappel schijnt eerst in de tuinen, reeds in 1733, gekweekt te zijn. In vele streken van Frankrijk kweekte men aardappelen, rond 1633 in Lothringen onder de benaming Suédoise, in 1604 in de Dauphiné zooals zij door Olivier de Serres⁽²⁴⁾ wordt genoemd cartoufle.

Parmentier beweerde later dat de cartoufle van Olivier de Serres niet de aardappel, wel de aardpeer was. Voor Haller⁽²⁵⁾ echter was die wel de aardappel.

In zijn Histoire de la vie privée des Français⁽²⁶⁾ zegt in 1782 nog Le Grand d'Aussy: ‘Voici le plus mauvais de tous les légumes dans l'opinion générale. Cependant en 1749 le peuple, qui est la partie la plus nombreuse de l'humanité, s'en nourrit.’

Voor Laurent heeft Parmentier den aardappel in ‘France’ ingevoerd, als men niet vergeet dat die uitdrukking ‘France’ alleen een deel van de ‘Ile de France’ bij Parijs bedoelt.

Het woord crompire in de Maasvallei algemeen gebruikt, zou van Grundbeere of van Grundbirne afstammen; het woord cartoufle, bij corruptie tartoufle zou denzelfden oorsprong hebben als Kartoffel. Een verwarring tusschen aardappel, met witte bloemen en rijpe knollen in September, en aardpeer of topinamboer met gele bloemen en rijpe knollen in den winter is volgens Laurent niet mogelijk.

L. Grootaers⁽²⁷⁾ leidt het Vlaamsch woord patat van het Spaansch-Amerikaansch batate af en geeft in zijn woordgeogra-

(24) Theatre d'agriculture et mesnages des champs, VI.

(25) Bibl. de botanique, Zurich 1776.

(26) Paris 1782 in 8, I, p. 113.

(27) De Nederlandsche benamingen van den aardappel. Leuvensche Bijdragen 1926, 18 p. 89.

[p. 853]

phische studie de verspreiding van het woord, alsook van het woord aardappel in de Nederlandsche gewesten.

In 1620, Robert Clark, een Engelsche monnik in Vlaanderen voortvluchtig, voerde den aardappel in rond Nieuwpoort; daar wat later gebeurde weet men niet. In 1702 te Brugge echter had Antoon Verhulst aardappelen genoeg in zijn tuin geoogst om ze belangloos uit te deelen aan de leden van de hoveniersgilde van de H. Dorothea. Van 1740 kwam de aardappel overvloedig voor op de Vlaamsche markten. Antoon Verhulst blijft bij vele geschiedkundigen onbekend; hij wordt alleen genoemd in het groot werk van Roze⁽²⁸⁾ door een aanhaling van Charles Morren⁽²⁹⁾; ik vond zijn naam niet in de verhandeling van van Bavegem⁽¹³⁾ Bourguignon⁽³⁰⁾ en de Journal de Pharmacie de Belgique⁽³¹⁾. verdienen onze erkentelijkheid dien naam bekend gemaakt te hebben.

Clusius en Dodoens met hun wetenschap, Philippe de Sivry en Antoon Verhulst met hun practischen geest hebben aan ons land een voortreffelijken dienst bewezen. Op een belangrijk landbouwcentrum zou ik wenschen deze vier namen aan ons volk zien bekend maken, b.v. door de benaming van vier straten leidende tot een bevoorradingsmarkt. Er werden toch zooveele onnoozele namen aan straten en pleinen gegeven, en er zijn ook zoovele groote namen die onbekend blijven. Wanneer krijgt een straat te Gent den naam van Palfijn⁽³²⁾ wiens beenderen, ergens rond de St. Jacobskerk, liggen en elken Vrijdag door kramen van kaas, worst, schoenen, suikergoed, oud ijzer en keukengerief, door verkoopers en koopers worden verpletterd? In Vlaanderen, reeds in 1740, kwam de aardappel op de markten, als die nuttige plant bijna onbekend was in de meeste Fransche streken.

_**_*

(28) Histoire de la pomme de terre par Ernest Roze. Paris 1898 p. 102.

(29) Belgique horticole, Vol. III.

(13) Er zijn twee Pieter van Baveghem of van Bavegem:
1^o De schrijver van de Prijsverhandeling over den aardappel is Petrus-J. van Bavegem, doctor in de geneeskunde, geboren 2 December 1745 op Markgraeve-Leye te Antwerpen en overleden 29 Januari 1805 te Baesrode. Hij schreef ook een tractaat over de keysersnede, Dendermonde 1778; Kort doch noodzakelijk bericht, Dordrecht 1783; Verhandeling over de koortsen in drie boekdeelen, Dendermonde 1778, 1789 en 1790. De Bibliotheek der Rijksuniversiteit Gent bezit een handschrift (G 23794), een brief van Mei 1804 uit Baesrode bij Dendermonde van P.J. van Bavegem aan M.J. de Bast, Kanonnik te Gent, handelende over gedenkstukken en penningen in den grond bij het baggeren gevonden.
2^o) De apotheker Pieter van Baveghem werd geboren te Gent op 28 April 1758, studeerde de humaniora te Gent en dan te Gheel; hij kwam terug naar Gent bij zijn oom, den apotheker Stevens. In dien tijd kon men apotheker worden na drie jaren studie bij denzelfden apotheker, en nog twee jaren bij denzelfden of bij een anderen apotheker. Na dien tijd werd een examen afgelegd vôôr een commissie samengesteld uit artsen-pensionarissen der stad, artsen van het geneeskundig College, en twee apothekers; de proef bestond uit een theoretische ondervraging in het Latijn en uit practische bewerkingen.
Aldus werd van Baveghem apotheker in 1778 en volgde Vandendriessche op. In 1787 liet hij critische aanteekeningen verschijnen over de Gentsche pharmacopee; in 1798 stichtte hij de Société médicale de Gand en in 1810-1812 richtte hij een fabriek op om suiker uit de beetwortels te trekken. Hij overleed op 31 Augustus 1835.
[1782 van Bavegem]. Prijs-verhandeling over de ontaarding der aardappelen; op koste der Kasselrye van Audenaerde: Door de Keizerlyke en Koninglyke Academie van konsten en wetenschappen tot Brussel, in den jaare 1779 ter beantwoording voorgesteld, en welke in den jaare 1781 met den dubbelen eerprys is beschonken. Door Petrus J. van Bavegem, Oud Heelarts van de Legers van Haare Rooms Keizerlijke en Koningklijke Majesteit, thans gezwooren Heel- en Vroedmeester van Stad en Lande van Dendermonde &. Te Dordrecht, By A. Blussé & zoon, MDCCLXXXII (22,1 × 14,2 cm., (8) + 96 pp., Bi Un Gent HN953).

(30) Bourguignon E. Comment la pomme de terre s'introduissit en Belgique et en Europe. Gembloux agricole, 1929, 6, p. 789.

(31) Korte mededeeling, 1933, 15, p. 628.

(32) Zie de mededeeling over Palfijn door Frans Daels in het Vla. Geneesk. Tijdschr. 1927, en mijn mededeeling over Palfijn in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad. 1930, p. 553.

[p. 854]

Onder de talrijke levensschetsen van Parmentier die door Balland worden aangehaald, blijkt de redevoering van den krijgsapotheker Coulier, uitgesproken bij de onthulling van het standbeeld te Montdidier op 26 April 1886, wellicht de beste. Balland heeft die redevoering in zijn boek overgenomen. Ik laat die redevoering in Vlaamsche vertaling hier volgen.

‘De gansche wereld kent zijn grooten naam en zijn weldoende werk. Zijn geboorte stad Montdidier, zoo fier hem het leven geschonken te hebben, weet sedert lang aan welken geleerde en aan welken edelen mensch zij een standbeeld heeft opgericht. Het bleek mij, om de welwillendheid te verechtvaardigen die mij thans wordt bewezen, dat ik nu een trouwe schets zou kunnen voordragen, minder van zijn werken, toch door iedereen gekend, dan van zijn geest en van zijn karakter; aldus zal Parmentier als het ware voor ons in werkelijkheid verschijnen, door de verbeelding en de piëteitsvolle gedachtenis.

Daartoe heb ik de vroeger geschreven levensschetsen bestudeerd en zijn verhandelingen grondig onderzocht, ten einde hier aan het belangrijkste van zijn werk te herinneren, en nevens den geleerde, ook den mensch en den philantroop af te schilderen.

Parmentier behoorde tot een burgerlijke familie, die sedert lang te Montdidier gevestigd, deel had genomen aan het openbaar leven. Maar hij was vooral een volkskind. Het vroegtijdig overlijden van zijn vader⁽³³⁾ en het beperkt bedrag van het pensioen voor zijn moeder en drie kleine kinderen, lieten niet toe hem van een bijzondere opvoeding te genieten. Zijn moeder leerde hem een weinig Latijn, en omdat het leven moest onderhouden worden, ging hij werken in de apotheek van een familielid te Parijs.

De zevenjarige oorlog brak uit; in 1757 vertrok de twintigjarige Parmentier naar Hannover. De krijgsapothekers onthouden dit feit met eerbied: want dan was hij in een korps getreden dat hij door zijn werk zoo zeer ging opluisteren.

Deze ongelukkige oorlog liet ons onze schoonste kolonieën verliezen. Parmentier was zelf in dien tijd niet gelukkig: hij werd vijf maal krijgsgevangen genomen en van zijn klein bezit beroofd.

(33) Balland vermeldt in zijn studie (p. 3) dat deze bewering onjuist is. Volgens de registers van de parochie St. Sepulcre te Montdidier, overleed de vader van Parmentier, Jean Baptiste Augustin Parmentier in 1788, 78 jaren oud.

[p. 855]

Deze hussaren, zeide hij soms later met een glimlach, zijn de bekwaamste kamerknechten die ik ooit heb ontmoet; zij hebben mij ontkleed veel vlugger dan ik het zelf zou kunnen gedaan hebben; overigens zijn zij toch eerlijke menschen: zij namen slechts mijn kleederen en mijn geld.

Het toeval was echter niet altijd tegen hem gekant; gedurende dien oorlog kwam hij in kennis met twee mannen die zijn waarde konden vaststellen: Chamousset en Bayen. Die naam zijn heden slechts door enkele geleerden gekend; zij verdienen echter aan waarde te worden geschat omdat zij de loopbaan van Parmentier zoo sterk hebben beïnvloed.

Chamousset⁽³⁴⁾ gebruikte zijn vermogen ten voordeele van de zieken; hij verbeterde de ziekenhuizen, richtte zelf op eigen kosten een modelziekenhuis, waar voor de eerste maal elke zieke zijn eigen bed kreeg. Hem komt het gedacht toe de inrichting der vereenigingen van onderlingen bijstand. Hij was generaalbeheerder der zittende krijgshospitalen. Van hem zeide Parmentier later: zijn huis mocht den tempel van de weldadigheid worden genoemd.

Bayen⁽³⁵⁾ was een bekwame chemicus en vooral een volledig rechtzinnige mensch. De geschiedenis was voor hem onrechtvaardig. Hij was de voorganger van Lavoisier, hij was de vader der krijgsapothekers wiens naam met grooten eerbied wordt onthouden. Parmentier die reeds beroemd begon te worden, werd zekeren dag tot lid van den raad der genees- en heelkundigen genoemd; hem werd de voorkeur gegeven boven Bayen, zijn leermeester en zijn vriend. Men raadt wat er gebeurde: Parmentier weigerde. Misschien in onze tijden van hevigen strijd tot het bekomen van ambten, zou zulks wel eens ook gebeuren; het was echter noodig het feit te herinneren, typisch voor het portret dat ik tracht hier af te schilderen.

Zulke menschen waren voldoende gevormd om het voorge-

(34) Claude Humbert Piarron de Chamousset, 1717 † 1773, maitre des comptes te Parijs. Van hem werd na zijn dood gepubliceerd: Plan d'une maison d'association pour les malades, Memoire sur la conservation des enfants, sur l'emploi des biens de l'hopital St. Jacques, Sur les hopitaux militaires.

(35) Bayen, apotheker-toeziener, lid van de Academie van Wetenschappen, 1725 † 1798. De lijst zijner werken in Revue scientifique 26 feb. 1898.

[p. 856]

voel te hebben wat Parmentier eens zou worden; ook deden zij al het mogelijke om hem te helpen en te aanmoedigen.

In 1763, bij het sluiten van den vrede, komt Parmentier naar Parijs terug om in het beheer der Invalieden, eerst als hulpapotheker, dan in 1772 als hoofdapotheker met een wedde van 1200 pond per jaar en met inwoonst dienst te nemen. Aldus was het bestaan hem verzekerd en kon hij beginnen werken zonder materieele bekommeringen. Die bediening was echter een bron van moeilijkheden; zijn titel werd hem ontnomen ten voordeele van personen die geen apothekersstudiën hadden gemaakt. Koning Lodewijk XV, die soms helder zag, verklaarde dan dat, moest hij minister geweest zijn, zulke maatregel nooit zou genomen worden; hij beval dat wedde en huisvesting aan Parmentier zouden behouden blijven, onder voorbehoud echter dat hij aan de apotheek vreemd bleef.

Van dit oogenblik af begonnen zijn onderzoekingen die zonder ophouden tot zijn dood zullen worden voortgezet.

Zijn betrekkingen met Lodewijk XVI kwamen verdacht voor; hij was aan het hof ontvangen, de koning had aardappelbloemen aan zijn knoopsgat gedragen. Hij, de volksvriend, de weldoener van de zwakken, werd verplicht gedurende de duistere dagen van de omwenteling Parijs te verlaten.

Zijn ballingschap duurde echter niet lang. De Convention belastte hem, met den titel van apotheker-toeziener, de krijgsapotheken her in te richten, zware taak die heden nog geen voldoende oplossing heeft gekregen, en de bevoorrading der legers na te gaan. Van dit oogenblik af kon zijn werk onafgebroken voortgezet worden.

Dat werk bedraagt meer dan honderd verhandelingen, boeken, mededeelingen, oorspronkelijke bijdragen, vertalingen waarvan de krijgsapotheker Balland⁽³⁶⁾ de volledige lijst heeft opgesteld. Zijn voornaamste medewerkers waren Cadet de Vaux. Deyeux, Pelletier, Chaptal, Rozier en Dussieux.

Benevens die gepubliceerde bedrijvigheid, had hij een zeer werkzame taal te vervullen; indien tijd was de gezondheidsraad

(36) In: Travaux scientifiques les pharmaciens militaires français, Paris 1882; Balland A., La Chimie alimentaire dans l'oeuvre de Parmentier, Paris 1902, p. 377; Vande Velde A.J.J., Bromatologicon V., Versl. en Med. Kon. Vla. Acad., 1936, p. 297.

[p. 857]

druk beladen met het oplossen van allerlei vraagstukken betreffende land en zee, niet alleen over de ziekten te behandelen en te vermijden, doch ook over de keus en de leiding der gezondheidsofficieren. Zulke arbeid eischte een groote werkzaamheid en veel behendigheid.

Als men de lange lijst zijner werken nagaat, blijft men getroffen over de inspanningen tot een enkel zelfde doel: het practisch nut. Uit zijn geschriften straalt stelselmatig de zelfde zedenles: de menschen dienen, vooral de armen en de zwakken. Zijn leus was: Nisi utile est quod facimus, stulta est gloria.

Wat ook ons diep treft, dat is het gezond verstand in alles wat hij zegt: men wordt door hem medegesleept om zijn oordeel aan te nemen. In de scholen bij voorbeeld, zou met voordeel ieder onderdeel van de geneeskunde moeten onderwezen worden door een leeraar die daartoe door zijn studieën volledig zou bevoegd zijn. Laat ons, zegt hij of wel geneeskundige zijn, of wel heelkundige, ofwel apotheker; maar dat het niet toegelaten weze, tegelijkertijd de drie vakken uit te oefenen, wij zouden dan driemaal meer medioker worden.

Ver boven zijn hooge deugden heerschte zijn grenzelooze goedheid. Zijn behendigheid kende geen palen als hij de menschen zocht te helpen. De geschiedenis van zijn aardappelenveld te Sablons is wel bekend. Nooit, vóór en na Parmentier, werd dat veld op zulke bijzondere wijze bewaakt; men kan zich de verwondering der bewakers voorstellen, die elken ochtend hun verslag kwamen voorleggen over de verwoestingen van den vorigen nacht, en die bij hem het geluk zagen aangroeien, naarmate de plundering heviger was geweest.

Op zeer zonderlinge wijze bewees Parmentier de gevraagde diensten. Eerst sprak hij hopeloos, omdat hij vreesde niet te kunnen gelukken; men verliet hem zonder iets bekomen te hebben. Maar dadelijk zette hij zich aan het werk, bezocht de ministers en de gezaghebbenden. In de meeste gevallen bekwam hij het gewenschte; en dan met de grootste vreugde, maar nog met eenige woorden van ontevredenheid, kwam hij aan de betrokkenen zelf het gunstig antwoord brengen. Dan meende men de grootste erkentelijkheid te moeten betuigen; aldus nam hij het niet op, hij keerde de rollen letterlijk om, en deze die hij aldus had geholpen werden het voorwerp van zijn genegenheid.

Maar daar bleef de uitgestrektheid van zijn taak niet: hij

[p. 858]

gaf de middelen om goedkoope volksoepen te bereiden, bij werkte aan de verspreiding van de inenting, hij richtte de centrale apotheek der ziekenhuizen van Parijs in, hij stelde de codex der krijgsapotheken op, hij nam het bestuur der oorden voor oude gezinnen in handen, hij bekommerde zich volledig met het lot der acht honderd ouderlingen, mannen en vrouwen van die oorden.

‘En un mot, zegt Cuvier, partout où l'on pouvait travailler beaucoup, rendre de grands services et ne rien recevoir; partout où l'on se réunissait pour faire le bien, il accourait le premier et l'on pouvait être sur de disposer de son temps, de sa plume et au besoin de sa fortune.’

Zijn geldelijk vermogen moet zeker niet groot geweest zijn. De weldadigheid heeft toch als edel kenmerk niet evenredig te zijn met een betaling. Het beroep der deugden is altijd een beroep zonder materieel belang, niemand tracht het te beproeven voor de voordeelen die er uit vloeien. In zijn edele ziel was er geen plaats voor geldelijke bekommeringen. Hij zeide immers: ik behoor tot geen enkele onderneming en drijf geen handel; ik wensch noch ambt noch pensioen; ik heb geen stelsel te vestigen noch te verdedigen; als ik een waardevolle waarheid ontdekt heb, dan tracht ik deze op onze eerste nooden toe te passen.

Op zijn sterfbed schonk hij aan elk zijner medewerkers van de Bulletin de pharmacie, een werk uit zijn bibliotheek, volgens hun keus, over geneeskunde, over chemie, over natuurwetenschappen; het mocht echter acht boekdeelen niet overschrijden. Aldus gaf hij aan zijn talrijke vrienden een herinnering uit hetgeen hij als het kostbaarste beschouwde, zijn boeken.

Parmentier bleef vrijgezel. Hij leefde met zijn zuster die hem getrouw in zijn streven heeft geholpen, en die vóór hem overleed, zijn laatste dagen werden daardoor droeviger; hij zelf echter bleef de zelfde goede en werkzame mensch.

Het nageslacht was hem erkentelijk. Zijn geboortestad heeft hem met fierheid dit standbeeld opgericht. De Val-de-Grâce bezit van hem een borstbeeld. In de school van pharmacie van Parijs, om zijn voorbeeld voor de jeugd te bestendigen, staat zijn standbeeld benevens dit van Vauquelin. Zijn portret versiert een der zalen van de school. Door steendruk werd zijn beeld verspreid.

Hij slaapt de eeuwige rust op het kerkhof van de Père-

[p. 859]

Lachaise⁽³⁷⁾, niet ver van La Fontaine en van Molière, in een graftombe door zijn vrienden opgericht. Rond zijn graf een tuintje met bloemen, dikwijls vernieuwd.

Zijn naam verdiende in een plechtigheid van den landbouw niet vergeten te worden; de eer hem heden toegewezen door een gezelschap die hooge verdiensten aan waarde kan schatten, zou voor hem, moest hij ons aanhooren, een zachte, doch onvoorziene belooning zijn; want gedurende zijn leven was hij zeker de eenige om van zijn eigene grootheid onbewust te zijn.’

_**_*

De redevoering van Coulier is onvolledig, zij leert ons weinig over het leven van Parmentier, zij zegt ons bijna niets over zijn streven om den aardappel rond Parijs te verspreiden. ‘Le grand préjugé contre l'usage de la pomme de terre comme aliment pour l'homme, zegt Sainte-Beuve⁽³⁸⁾, venait de l'idée qu'elle était per le creature, c'est à dire pour les porcs’. Parmentier gaf het bewijs dat de in omloop zijnde vooroordeelen geen waarde hadden. ‘Je sais zegt hij⁽³⁹⁾, qu'on a déjà beaucoup écrit sur la culture et sur les avantages économiques des pommes de terre; mais ce sujet est du nombre de ceux dont on ne saurait trop parler, puisqu'il intéresse la nourriture du peuple, et je ne crois pas qu'il y ait d'objet plus important, plus digne des méditations du philosophe et de la protection du gouvernement’.

De hongersnood van 1770 was buitengewoon hevig. Het volgend jaar, in 1771, werd door de Academie van Besançon de prijsvraag gesteld: ‘Indiquer les végétaux qui pourraient suppléer en tems de disette à ceux que l'on emploie communément à la nourriture des hommes et quelle en devrait être la préparation?’

In 1860 stelde de Academie van Parijs deze prijsvraag:

‘Door middel van wel ingerichte proeven, nieuw licht werpen op het vraagstuk der spontane voortteling.’

(37) Beschrijving in Journal de pharmacie, 1815, p. 526.

(38) Cauteries du lundi, XIV, p. 453.

(39) Les pommes de terre considérées relativement à la santé et à l'économie. Paris 1781.

[p. 860]

In 1861 zond Louis Pasteur, die juist gereed stond, stelde zijn beroemd antwoord dat werd bekroond en hem tot de beroemdheid bracht.

Evenals Pasteur 90 jaren later, was Parmentier in 1771 ook gereed; zijn geest was ook beladen met een sterke theoretische voorbereiding. Er waren zeven antwoorden; op 24 Augustus 1772 werd de verhandeling van Parmentier door de Academie bekroond. Het was het begin van een schitterende loopbaan, het was de overwinning van de teelt van den aardappel.

In zijn inleiding zegt Parmentier deze treffende woorden:

‘Sans rien ôter de la gratitude que nous devons aux Aristotes, aux Descartes et aux Newtons, dont le génie à éclairé l'univers, n'eut-il pas été à desirer qu'un d'entre eux, au lieu de planer dans la région la plus élevée, se fut abaissé jusqu'à considérer les premiers besoins de ses semblables? Qu'importe, en effet, au commun des hommes de quelle manière les astres se conduisent dans leur route, si pendant ce tems ils meurent de faim? Vraisemblablement leur génie où les circonstances déterminent ces grands hommes à d'autres spéculations que nous admirons avec justice, mais dont l'utilité paraîtra toujours éloignée pour ceux qui s'accoutument à distinguer dans l'homme ses besoins réels de ses besoins fictifs’.

De baan stond recht open voor Parmentier: zijn werkzaamheid, zijn wetenschap zonder uitstel en zonder grenzen ter beschikking te stellen van de maatschappij om de ellende te bestrijden en te overwinnen.

Uit Ferney, op 1 April 1775 antwoordde Voltaire aan Parmentier die hem twee van zijn verhandelingen had gezonden:

‘J'ai reçu les deux excellents mémoires que vous avez bien voulu m'envoyer... Si j'ai tardé un peu à vous remercier, d'est que je mangerai plus de pommes de terre, dont j'ai fait un pain très savoureux, mêlé avec moitié de farine de froment, et dont j'ai fait manger à mes agriculteurs dans un temps de disette avec le plus grand succès... Vous avez rendu à la France un grand service en lui prouvant qu'elle peut tripler et quadrupler les substances nécessaires à l'alimentation de ses nombreuses populations. Le vulgaire fait grand cas des brigands illustres qui désolent le monde et il les décore du titre de héros. Croyez-moi, Monsieur, une gloire comme la vôtre est bien supérieure à celle de ces dévastateurs. Leur gloire est sanglante et entourée de ruines, la vôtre est pure et mérite l'ovation de tous ceux qui aiment l'humanité’.

Ja, het woord van Cuvier, veel werken, de grootste diensten bewijzen en geen salaris, geen belooning ontvangen! Dat woord

[p. 861]

is Parmentier volledig, boven alle politiek, allen godsdienst, alle beschaving, zoo zuiver schitterend als de stralen van de zon.

Meirelbeke-Klokhof, 12 Aug. 1937.

Het leven van Antoine-Augustin Parmentier

1737,	12 Aug. geboren te Montdidier.
1757,	leerling apotheker bij het leger in Duitschland.
1760,	aide-major bij het leger in Duitschland.
1766,	aide-major in de Invaliden.
1772,	hoofdapotheker in de Invaliden.
1774,	magister in de pharmacie te Parijs.
1777,	lid van de College de Pharmacie.
1779,	koninklijke censor.
1779,	hoofdkrijgsapotheker bij de Fransche legers.
1780,	leeraar en bestuurslid van de School voor bakkers.
1782,	lid van den gezondheidsraad.
1784,	lid van de Société d'agriculture.
1795,	lid van de Academie des Sciences te Parijs.
1800,	voorzitter van de Comité général de bienfaisance.
1801,	lid-stichter van de Société d'encouragement pour l'industrie nationale,
1802,	lid-voorzitter van de Conseil de salubrité du département de la Seine.
1803,	lid-stichter van de Société de pharmacie de Paris.
1804,	onder-voorzitter van de Société philantropique.
1813,	13 dec. overleden te Parijs.

Verhandelingen van A.-A. Parmentier over den aardappel

Zie de chronologie tusschen 1773 en 1812.

[p. 862]

Chronologie over den aardappel

Ik bezit de chronologie over de oorlogsgassen: het gebruik wordt algemeen na enkele jaren. De chronologie van den aardappel bedraagt verscheidene eeuwen. Jaren voor de misdaad, eeuwen voor de weldaad.

1493. Columbus zou de knollen van den zoeten aardappel (Ipomaea batatas) naar Spanje overgebracht hebben.

1519. De Italiaan Pigafetta vindt in Brazilië de batata, waarvan de smaak op dezen van de kastanje gelijkt, en waarvan de lengte deze is van een raap; dat laat veronderstellen dat hier de wortel van Convolvulus batatas bedoeld wordt en niet de knollen van den aardappel.

1526. Clusius te Utrecht geboren.

1530. Circa 1530 zou de aardappel in Galicië (Spanje) ingevoerd geweest zijn.

1533. Pizarre, bij de verovering van Peru, stelt het belang vast van den aardappel voor de voeding van de bevolking.

1534. De Italiaansche koopman Fiaschi schrijft uit Amerika aan zijn broeder op 24 Januari 1534 dat te Valenzuela maïs en ook patata worden gezaaid, waarvan de wortels zeer dik zijn en eetbaar worden na de verwarming onder asch.

1538. Het eerste bericht over den gewonen aardappel, zegt Hunger 1927, is in de Cronica del Peru van Pedro de Cieza de Leon (1519 † 1560) die de plant vond in 1538 aan de Westkust van Zuid-Amerika, thans Columbia en Ecuador. De Cronica verscheen te Sevilla 1553, herdrukt te Antwerpen 1554 en te Rome 1555.

1539. Olivier de Serres geboren.

1540. De truffole, ingevoerd door monnik Pierre Sornas, wordt te Saint Alban d'Ay gekweekt.

1545. De slavenhandelaar J. Hawkins zou den aardappel van Santa Fé naar Ierland hebben ingevoerd.

1553. De Kronijke van 1553 van Pieter Cieça vermeldt hoofdstuk XI p. 49 dat de inwoners van Quito maïs kweken, en ook een eetbaren knolvormigen wortel, papas genoemd (zeer waarschijnlijk de aardappel).

[p. 863]

1554. Lopez de Gomara, in zijn geschiedenis der Indiën, noemt de papas of aardappel.

Herdruk te Antwerpen door Jan Steels van de Cronica del Peru van 1553.

1555. Aug. de Zarate, in zijn geschiedenis van de ontdekking en de verovering van Peru noemt de papas of aardappel.

Herdruk te Rome van de Cronica del Peru van 1553.

1557. Hyeronymus Cardanus, in zijn De rerum varietate (Basel 1557), beweert dat in Peru uit Papas die den vorm hebben van kastanjes, een voedsel wordt bereid dat het brood kan vervangen.

1565. John Hawkins zou de eerste zijn om uit Santa Fe de Bogota in Ierland den aardappel in te voeren.

1576. In: Caroli Clusii Atrebat. Rariorum aliquot stirpium per Hispanias observatarum Historia, Libris duobus expressa: ad Maximilianum II imperatorem. Antverpiae, Ex officina Christhophori Plantini, Architypographi Regii: MDLXXVI (17,8 × 10,9 cm., 529 + (12) pp., Bi Un Gent Acc 12010).

P. 297: ‘De Batatas. Cap. XVIII: Producit autem cucumeris silvestris modo sarmenta humi diffusa satis crassa, & succulenta, & laenia..... Veteribus hanc plantam ignotam fuisse puto, & ideo nullum nome Graecum aut Latinum proditum. Hispani vocant Batabas, & etiam Camotes aut Amotes, quidam etiam Ajes, tamet si nonnihil, ut aiunt, inter se differant, sitg. Batatas radix longe & suanior & tenerior.’ Op p. 290, figuur van Batatas.

1580. Volgens Baldini zou Girolamo Cardano den aardappel in Italië ingevoerd hebben.

1582. In Aliquot notae in Garciae aromatum historiam spreekt Clusius over de aanwinsten van Gerardus ontvangen, maar zegt niets over den aardappel.

1584. In Herbario nuovo geeft Castor Durante de beschrijving en de teekening van Batata of Convolvulus Batatas, en niet van Solanum tuberosum.

1586. Franz Drake, na den aardappel in Virginie te hebben ingevoerd, brengt hem in Engeland waar deze in zijn eigen tuin werd gekweekt. Waarschijnlijk werd de aardappel ook uit Amerika naar Engeland gebracht door Walter Raleigh en Thomas Heriot.

[p. 864]

1587. Door Thomas Heriot wordt een verslag opgesteld over de ontdekking van nieuwe streken in Virginie en over het belang dezer ontdekking voor den handel. In dat verslag wordt vermeld dat openhank een soort wortel is samengesteld uit bollen van de grootte van een noot of grooter, die na gekookt een zeer goed voedsel is.

1588. Philippe de Sivry, heer van Walhain en prefekt van Mons, schenkt twee aardappelknollen aan Clusius te Weenen, met de verklaring dat die knollen hem door den gezant van den Paus in België werden gegeven, onder de benaming van taratouffli of tartufoli. Ook een schets⁽¹⁾ van de plant met bladen, bloemen en vruchten werd aan Clusius gezonden.

Clusius kweekt den aardappel te Weenen in ‘meo hortulo’.

De aardappel gekweekt in Toscane.

Te Atrecht wordt de aandacht gevestigd op het belang van den aardappel (Girardin, en Pubreuil, Cours d'agriculture, II, p. 8).

De aardappel in het groot gekweekt rond Atrecht (Bouillet, Diction. Univ. Sciences, lettres et arts, p. 324).

1589. Clusius kweekt den aardappel te Frankfurt waar hij hem ‘in meum hortulum’ had gebracht.

1590. Gaspard Bauhin ontvangt van Scholtz een gekleurde schets van de Pappas der Spanjarden; de plant werd in de Phytopinax onder den naam van Solanum tuberosum beschreven, en eene schets werd aan Clusius overgemaakt.

1591. Pater Josef de Acosta zond in het licht te Barcelona zijn Historia natural y moral de las Indias, waarin hij vertelt dat de inwoners van Peru planten kweeken waarvan de knolvormige wortels of Papas tot een soort brood genoemd Chugno kunnen worden bereid; de Papas worden ook gebruikt na koken of na roosten.

1592. Gaspard Bauhin raadt in de streek van Lyon en in de Voghezen het kweeken van den aardappel aan.

De aardappel reeds verspreid in de Franche-Comté, Voghezen

(1) Deze schets, in het museum Plantin te Antwerpen bewaard, wordt teruggegeven aan het begin van het boek van E. Roze 1898. De schets draagt den tekst: ‘Taratoufli à Philipp de Sivry acceptum Viennae 26 Januarij 1588. Papas Peruänum Petri Ciecae.’

[p. 865]

en Burgondië. (Gossin, Encyclopedie de l'agriculture, 1866, XI, p. 659).

1596. Gaspard Bauhin, in zijn Phytopinax, te Bazel gedrukt, noemt den aardappel Solanum tuberosum.

John Gerarda publiceert de lijst der planten in zijn tuin gekweekt; de aardappel wordt daar genoemd Papus orbiculatus.

1597. The Herball of generall Historie of plants door John Gerarda. Daar wordt de aardappel beschreven onder de namen Batata virginiana sive virginianorum, Pappus, Potatoes of Virginia, door hem uit Virginia of Norembega ontvangen. De knollen, waarvan hij een figuur teekent, worden onder warme asch geroost, of wel met water gekookt en dan gebruikt met olie, azijn en peper.

1598. Robert Regnault vertaalt in het Fransch de Historia natural y moral de las Indias van Joseph de Acosta (Barcelone 1591) en zegt over de Sierra in Peru:

‘... du pain y est recompensé par les racines qu'ils sèment, lesquelles ils appellent papas, et croissent dedans la terre. Cette racine est le manger des Indiens, car les sechans et nettoyans ils en font ce qu'ils appellent chugno, qui est le pain et la nourriture de ces provinces... Il y a en ce royaume fort grande traitte de ce chuno, pour porter aux mines de Potozi: l'on mange mesme ces papas, ainsi fraisches bouillies ou rosties, et des espèces d'icelles y en a de plus douce et qui croist es lieux chauds, dont ils font certaines sauces et hachis, qu'ils appellent locro. En fin ces racines sont tout le pain de ceste terre, tellement que quand l'année en est bonne, ils s'en resjouissent fort, pource que assez souvent, elles se gellent dedans la terre, tant est grand le froid et intempérature de ceste région ...’

1600. Eerste uitgave van Théâtre d'Agriculture et Mesnage des champs van Olivier de Serres, waarin hij vermeldt dat de aardappel gekweekt wordt in Frankrijk, Engeland, België, Oostenrijk, Duitschland, Zwitserland, Spanje en Italië.

1601. In Rariorum Plantarum Historia (Antwerpen, Moretus) beschrijft Clusius en teekent den aardappel onder de benaming papas van Peru, en neemt een zekere overeenkomst te vinden met Arachidna van Theophrastus.

1601. In Caroli Clusi Atrabatis, Impp. Caess. Augg. Maximiliani II. Rudolphi II. Aulae quondam familiaris, Rariorum Plantarum Historia. Quae accesserint, proxima pagina docebit. Antverpiae Ex officina Plantiniana Apud Joannem Moretum. CIƆ. IƆCI

[p. 866]

(35,6 × 22 cm., (14) + 364 + CCCXLVIII + (6), Bi Un Gent A 9589. Medegebonden met Curae posteriores 1611 en Oratio funebris 1614).

Op blz. LXXVII. Batatas Cap LI: Tria hujus plantae sunt genera, quae Baeticam peragrans observabam, colore externo inter se differentia, etiam gustus suavitate: nam aut cortex externus quodammodo rubescebat, sive purpurascens erat (& hoc genus prestantissimum judicabatur) aut pallescebat, aut albus erat: singula tamen genera album interius carnem habebant.
Producunt autem illa Cucumeris silvestris modo sarmenta humi diffusa, satis crassa, succulenta, laevia, quibus inhaerent folia utcumque carnosa, ex viridi canescentia, Arifoliis seu potius Spinachii haud dissimilia: florem an fructum ferat, a nemine intelligere potui, radice autem fit satio: ea plerumque dodrantalis est, grandis raphani nonnumquam amplitudine (nam memini Londini me ineunte anno M.D.XXCI. recentes admodum, & optimi quidem generis emere, quarum una libram & amplius pendebat) inaequalis, cui rarae & breves adnatae sunt veluti fibrae: bine autem, ternae, vel plures ex eodem tamquam capite dependent aliquando radices, Siseris radicium instar, vel etiam singulares, imâ parte obtu sicres, deinde sursum progrediendo graciliores.
Sponte nascitur in novo orbe, vicinisque insulis, unde primum in Hispaniam delatam ferunt: nunc in multis Baeticae maritimis locis seritur, vel integra, vel in talleolas secta: principatum autem obtinet Malacae nata, quae & Gades, & Hispalim, imo Vlyssipponem etiam usque deferri solet. Habuimus etiam aliquoties in Belgio satis recentes, sed quae germinare noluerint, imo brzvi corruptae sint, frigidiore nimirum regione. Sed & quas [p. LXXVIII] Londini emebam, diuturniore morâ (nam Viennam deferre volebam) ante quam telluri committere possem, corruptae sunt. [fig. Batabas en Inhame Lusitanorum].
An Veteribus fuerit cognita haec planta, haereo, propterea nullum nomen graecum ant latinum addo: Hispani Batatas, nonnolli autem Camotes, ant Amotes, quidam etiam Ajes, tametsi nonnihil, ut aiunt, inter se differant, sitque Batatas radix longe tenerior & suavior.
Estur vero ab ipsis incolis, aut cruda, aut cocta i nunc Hispanis etiam in deliciis ob saporis gratiam & teneritatem, praesertim si sub cineribus cocta, & exteriore tenello cortice repurgata, deinde in orbes concisa, ex pauxillo vino, stillatitij'que rosarum liquoris & sacchari momento edatur. Sunt qui ex oleo, aceto & sale esitent: nec desunt qui radices recentes coctas & repurgatas saccharo condiant, & in usum servent. Sed & radix non cocta, dum corrumpi incipit, si cultro secetur, non secus rosam olet, quam ipsa Rhodia radix.
Qui plura de hac radice volet, consulat C.V. Julii Scaligeri Exercitatio-

[p. 867]

nem CLXXXI cap. XVII. lib. XV. de Subtilitate ad Cardanum: in primis verô cap. IIII. lib. VII. Primae partis Historiae generalis & naturalis Ferdinandi Oviedi.
Lectori porro non ingratum facturum existimavi, si Batatas historiae, alterius cujusdam crassae radicis descriptionem subijcerem, quandoquidem Indiae Occidentalis & insularum quarundam incolis familiari in usu est.
Variae autem interdum est formae radix illa, & Igname, sive Inhame appellatione ex D. Thomae insula, sub aequatore sitâ, non procul à provinciae Manicongo continente, delata anno M.D.XCVI. Nam munere honestissimi viri Willelmi Parduyn civis Middelburgensis in Welachria Zelandiae insula, deinde doctissimi viri Thobiae Roëlsii ejusdem urbis medici, radices habui, quarum nonnullae pedalem aut ampliorem longitudinē aequabant, brachialem autem crassitudinem, vel etiam quarum diameter esset quatuor unciarum: pleraeque dodrantalem longitudinem vix attingerent, nec earum diameter binas uncias excederer, aliquot etiam breviores sed crassas, & in aliquot quasi breves napos infimâ parte protu. [p. LXXIX] berantes, tectas omnes scabro & inaequali cortice, ut Aristolochiae longae legitimae radices, & multis exiguis fibris sparsim nascentibus paeeditas: ipsa radicis substantia alba, lenta, & succulenta est, atque veluti grumosa, tenera tamen, nec ingrati saporis (crudam enim gustabam) exiguo autem post momento nô nihil asperi & acriusculi: assa verò (nam & gustare volui, ut certius observare possem) tenerior est castaneâ, & pyri instar, cui grumosa, substantia, edulis. Qualem caulem, aut folia habeat, non intelligebam, unam tanem radicem cum germine accipiebam, sed vecturâ abrupto, quale in eadem tabellâ cum radice, quam commode potui, exprimebam.
D. Thomae insulanos eâ alsâ & exilâ vesci intelligebam, ejusque rei gratiâ Lusitani quidam, qui multos istic cum viros, tum feminas & pueros emerant, ut Vlysipone pro mancipijs venderent, istas radices in naves intulerant in miserorum alimentum, praeterea nuces quaspiam, quibus cum radicis cujusdam farinâ vescerentur. Omnes autem illae naves eodem anno in Walachriam delatae.
Sed & aliam ab eodem Wilhelmo cum superiore accipiebam, nec formâ, nec colore, nec magitudine superiori dissimilem, quam Igname etiam vocabat Lusitanus, qui illam ipsi dabat, licet aliud genus esse non inficiaretur: sed totius radicis cortex magis inaequalis erat, & veluti quibusdam tuberculis obsitus: è quibus tenues fibrae emergebant, praeterea radix summo capite, paullo crassioribus, durisque & pedalis sive palmatis logitudinis fibris, seu verius viticulis, magnâ ex parte spinosis erat praedita. Nonnulli Yeam Peru.
Arachidna Theoph. fortè; Papas Peruânorum. Cap. LII. Arachid. Theoph. fortè, Papas, radix. [fig.]
Esculenta etiam est radix hujus novae, & ante paucos annos Europae primum cognitae plantae: veteribus tamen, meo judicio, non ignotae, ut postea ex iis quae in medium proferemus, apparebit.

[p. 868]

Primum autem ex bulbo (qui Aprili plerumque serendus apud nos, non maturius) paucis diebus à satione, folia promit ex atro purpurascentia, villosa, quae deinde explicata, viridem contrahunt colorem, quina, septena ant plura in eadem ala nascentia, à Raphani foliis non valde aliena, impari semper numero, interjectis alijs minoribus folijs, & impare extremam alam semper occupante: caulis policare crassitudine, angulosus est, lanugine opductus, quinos aut senos interdum cubitos longus, πολνβλασης, & in multos ramos divisus, longos, infirmos, & nisi ridica aut alijs adminiculis sustinaentur, pondere suo in terram procumbentes, & latè se spargentes: ex ramorum alis prodeunt pedales, crassi, angulosi pediculi, denos, duodenos, aut plures flores sustinentes, elegantes, uncialis amplitudinis aut [p. LXXX] majores, angulosos, singulari folio constantes, sed ita complicato, ut quinque folia discreta videantur, coloris exterius ex purpurâ candicantis, interius purpurascentis, radijs quinque herbaceis ex umbilico stellae instar prodeûtibus, & totidem staminibus flavis in umbonem coëuntibus, stilo prominente sub viridi: floribus, qui Tiliae florum odorem referunt, succedunt orbiculata mala, Mandragorae fructui non dissimilia, sed minora, initio viridia, maturitate alba, humida pulpa plena, quae multa plana grana continet, ficuum granis haud majora: radices habet, vel unā singularem, vel binas aut tres crassiores rectas, in profundum ut plurimum descēdentes, & aliquantulū ramosas, deinde à summo radicū illarum capite noscentes alias tenuiores albas in latera se spargentes, & satis procul à matre aliquādo terrà emergentes, foliaq; sive novellas plātas producētes, é quibus propēdent crassiuscules & longae fibrae, quibus (dum mense Novembri post primas pruinas eruitur ipsa Planta) inhaerere deprehenduntur variae magnitudinis tubera, inaequalia, vestigijs quibusdam notata, unde germina sequente anno sint emersura: taberum autem, quorum plura quinquaginta ex unicâ stirpe colligere memini (adeò foecunda est) alia majora, ut interdum unciam aut etiam binas pendant, rubescente vel ad purpureum colorem vergēte sunt exterius cute, alia minora ut quae nondum matura, magnâ ex parte albicantem habent cutem, que tenuis valde est in omnibus tuberibus, caro autem ipsa firma & candida. Omnia autem ista tubera vel cum fibris quibus inhaerent, vel illis detracta, in fictili aut alio vase tetrâ siccâ pleno reponuntur, & sub tactum inferuntur, in spem futurae insequente anno sationis, tametsi & nuda sicco loco, calido tamen, conservari possint: radices autem hieme corrumpuntur si in horto haereant, nisi fortè paulò calidioribus regionibus, & alte defossae, terrâ exemptae, arescunt & inutiles redduntur. Ex solis igitur tuberibus expectanda est generis conservatio, & ex semine, quo natae plantae etiam eodem anno flores tulerunt, sed colore à matre diversos, ut ab alijs intellexi, numquam periculum feci. Certe mihi amicus N. Vir Joannes Hogelādius ad me scribebat natas ipsi stirpes semine a me misso, quae albos omnino flores dederunt, quas cum eodem tempore erueret quo è tuberibus natas, nulla tubera generasse agnovit, stirpibus fortè nōdem satis maturis. Illud observabam,

[p. 869]

tuber ex quo planta nata, cum eruitur, inane prorsus interdum reperiri, aliquando integrum adhuc & firmum.
Floret Julio, & subinde in Autumnum usque, vel etiam ad primas usque pruinas (à quibus facilè offenditur) flores & fructum ferre non desinit.
Primam hujus stirpis cognitionem acceptum fero N.V. Philippo de Sivry Dn. de Walhain & Praefecto urbi Montium in Hannoniâ Belgicae, qui ejus bina tubera cum fructu, Viennam Austriae ad me mittebat sub initium anni M.D.XXCVIII. Sequente autem anno rami ejus cum flore picturam. Is à familiari quodam Legati Pontificis in Belgio se accepisse scribebat anno praecedente, Taratouffli nomine. Mittebat deinde ad me Jacobus Garetus junior, integrae stirpis iconem Francofurtum: verùm neutram hîc exhibere volui, sed aliam quam duabus tabellis ex vivâ planta exprimi curavi, alterâ flores atque fructum repraesentante, alterâ radices & tubera suis fibris inhaerentia.
Unde primum nacti sint Itali, ignorant: certum autē est, vel ex Hispanijs, vel ex Americâ habuisse. Mirari aute subit, cum tam vulgarisis & frequens esset in quibusdā, ut aiunt, locis Italiae, ut ejus tuberibus cū vervecinâ carne coctis, non secus ac rapis, & pastinacae radicibus verscerentur, imô etiam suibus in pabulū cederent, hujus stirpis notitiā tam serò ad nos pervenisse: illud autem magis mirum, Patavinae Scholae fuisse ignotam, ante quàm amicis, qui Patavij Medicae arti operam dabant, Francofurto ejus tubera mitterem. Nunc verò plerisque Germaniae hortis satis vulgaris est facta, quando quidem adeo foecunda est.
Ceterum non dubium est, quin sit ea Planta, quam Petrus Cieça cap. XL. Primae Chronici sui describit Hispanico Sermone: ego Latino sic reddebam.
Locis Quito civinis, praeter Mayzum, habent incolae duo alia, quibus magnâ ex parte vitam sustentant, Papas videlicet, radices tuberibus ferè similes, nullo putamine, aut ossiculo tectas, quae coctae, teneram instar castanearum clixarū habent pulpam: Sole siccatae Chumo vocantur, & in usum servantur. Producit hic fructus stirpe Papaveri [condonanda est hac comparatio militi] similem. Alterū est Quiniia, planta humanam altitudinē aequans, foliis Bliti Mauritanici, semine pusillo, albo, vel rubro, ex quo potionem parāt, ant elixo vescuntur ut nos oriza: meminit & alijs locis. Papas etiam mentionem faciunt Augustinus Çarate, atque Gomara in sua Generali Historia Indiarum. Quibus non valde absimiles videntur eae radices, quas Virginienses Openawk nominant.
Considerandum porrò an haec Planta Veteribus fuerit cognita. Theophrast. lib. I. Hist. Plant. cap XI. Arachidnae meminit, quae eū hac perbellè cōvenire mihi videtur, praesertim radicis historia. Nam αϱαξιδνην κ. ὁνοιον ιῷ ἀϱἀξῷ fructum ferre asserit nō minorem eo qui in supernis plantae partibus nascitur: & radicem quidem unam carnosam & crassam, que in altum demittitur, ceteras (in quibus fructus) teneriores, summo cespite, & quaqua versum diffusas. Neutrum tamen folia habere dicit, aut folijs quid-

[p. 870]

quam simile, sed quasi utrimque fructum edere, quod mitum, inquit, videtur. Sed mihi facile persuaserim, utriusque plantae historiam, Theophrasto sua commentanti, parum integrâ fide recitatem: primo etiam ejusdem libri capite, illam reponit inter stirpes quae sub terra fructum ferunt. Diligenter expendant Peritiores, & forsitan ad meam sententiam accedent.

1602. In de eerste uitgave van The merry wives of Windsor (5^e bedrijf, 5^e tooneel) doet W. Shakespeare aan Falstaff zeggen: ‘Let in rain potatoes’. In de vertaling van A.S. Kok (Amsterdam, Elsevier, 1900, III): ‘Laat de hemel aardappelen regenen’.

1604. In Theatre d'agriculture et mesnage des champs (livre VI, 1604), van Olivier de Serres (1539 † 1619):

‘Cest arbuste, dict cartoufle, porte fruict de mesme nom, semblable à truffes, et par d'aucuns ainsi appelé. Il est venu de Suisse en Dauphiné, depuis peu de temps en ça. La plante n'en dure qu'une année, dont en faut venir ou refaire chacune saison... auquel temps (aoust) les jettons cessent de croistre en florissant, faisans des fleurs blanches, toutes fois de nulle valeur. Le fruict naist quand et les jettons, à la fourcheure des noeuds, ainsi que glands de chesne. Il s'engrossit et meurit dans terre, d'où l'on retire en ressortant les branches provignées, sur la fin du mois de septembre, lors estant parvenu en parfaite maturité .... non si bien en couleur, qu'elles ont plus claire que les truffes: l'escorce non rabouteuse, ains lice et desliée. Voilà en quoi tels fruicts different l'un de l'autre. Quant au goust, le cuisinier les appareille de telle sorte, que peu de diversité y recognoit-on de l'un de l'autre’.

1609. Overlijden van Clusius te Leiden.

1616. Volgens de Candolle (Origine des plantes cultivées...) kan alleen sprake zijn van den topinambour in Europa van 1616 af; Olivier de Serres heeft deze plant niet gekend.

De aardappel verschijnt op de tafel van den Franschen koning.

1619. Overlijden van Olivier de Serres.

De aardappel verschijnt op de tafel van den Engelschen koning.

1620. Prodromos Theatri botanici (Frankfurt a.M.) van Gaspard Bauhin. Daar leest men van Solanum tuberosum esculentum, met een figuur van de plant en van de knollen. Na de volledige beschrijving zegt Bauhin dat de plant afkomstig is van Virginië en eerst in Engeland toekwam, daarna in Frankrijk; de knollen worden genoemd openhauck, papas te Quito, tartuffoli in Italië en Grüblingbaum in Duitschland.

[p. 871]

Hij voegt er bij dat zij in Fransche-Comté was gekweekt, doch met tegenzin, omdat men daar meende dat zij de melaatschheid verspreidde.

Robert Clarke zou den aardappel uit Engeland in Vlaanderen hebben ingevoerd, waar deze rond Nieuwpoort gekweekt werd.

1623. Pinax Theatri botanici van Gaspard Bauhin, met de gekende synonymen voor den aardappel.

Dell' Agricoltura toscana van Magazzini uit Vallombrosa: de aardappel werd in Toscanje door religieuzen uit Spanje en Portugal ingevoerd.

1625. Francis Bacon, in de History of life and death zegt dat een vierde meelhoudende wortels, zooals deze van den aardappel, aan graan toegevoegd, het bier gezonder maakt en beter geschikt tot het verlengen van het leven.

1630. Het Parlement van Besançon zou de volgende verordening hebben uitgesproken: ‘Attendu que la pomme de terre est une substance pernicieuse et que son usage peut donner la lèpre, défense est faite, sous peine d'une amende arbitraire, de la cultiver dans le territoire de Salins.’ Die verordening behoort tot de legende, omdat een Parlement niet te Besançon, wel te Dôle, heeft bestaan. J. Tripard heeft ook zulke verordening in het Archief van de Doubs niet gevonden.

1632. Apparatus plantarius primus (Frankfurt a.M.) van Peter Lauremburg, waarin de aardappel genoemd wordt Adenes virginiani of Halicacabus glandifier, om een onderscheid te maken met Adenes canadenses of topinambour. De aardappel laat zich vermenigvuldigen door de zaden, beter door de knollen.

1633. De aardappel in Lotharingen gekweekt.

1636. Op zijn portret van zijn Herball verschenen te Londen, draagt John Gerarde in de hand een takje met bloemen van de aardappelplant, alsof daardoor hij betuigen wilde welk belang voor hem dit kruid had.

In de Catalogue des plantes du Jardin royal des plantes médicinales van Guy de la Brosse wordt de aardappel niet genoemd.

1640. Van af 1640 wordt een wel bepaald onderscheid gemaakt tusschen batatas en den aardappel patatas van Virginië.

1644. In Cruydt-Boeck van R. Dodoens (p. 1474), beschrijving van den aardappel. (Zie deze verhandeling, p. 847).

[p. 872]

1650. Volgens Bibliothèque universelle de Genève (Agric. VIII) wordt de aardappel gekweekt in Duitschland.

1651. Jean Bauhin, in zijn Historia plantarum generalis (Iverdun), verhaalt wat Clusius en Gaspard Bauhin hebben geschreven) onder de benaming van Papas americanum; hij wijst echter op het verschil met de plant die volgens Gaspard Bauhin in Bourgogne genoemd wordt artichaut des Indes. Jean Bauhin geeft ook een teekening van de aardappelplant met de knollen.

1663. Buckland van Somerset raadt aan den aardappel te kweken in Engeland, ten einde hongersnood te vermijden. De Royal Society moedigt het kweeken van den aardappel aan.

1665. De catalogus van de planten gekweekt in de Jardin Royal te Parijs, opgesteld door Joncquet en Vallot vermeldt: ‘Solanum tuberosum esculentum (Bauhin Pinax), forte Papas Peruanorum (Clusius Hist.)’ varieteit met witte bloem.

Van af 1665 wordt de aardappel in Lothringen geteelt.

1666. In Stirpium Icones et Sciagraphia geeft Chabree te Geneve een kort overzicht van Historia plantarum generalis van Jean Bauhin, en hij wijst op het feit dat Papas americanum, aldus de aardappel, in de tuinen van Europa wordt gekweekt.

1667. Brief van Redi aan Pietri Nati, op 23 januari 1667 waarin geschreven wordt over patatas, Helianthus tuberosus (aardpeer), in Toscane gekweekt, waar echter ook de aardappel gekweekt was.

1680. Ray publiceert de lijst der planten door Johannes Banister in Virginië gedurende 12 jaren verzameld; Solanum tuberosum wordt in die lijst niet genoemd.

1683. Volgens Bradley wordt in Scotland de aardappel van af 1683 gekweekt.

1686. In zijn Historia Plantarum (London) herhaalt John Ray wat vroeger over den aardappel werd geschreven.

1687. Gabbema S.A., Friesche Lustgaarde. Leeuwarden, Rintjes, p. 252, zegt bij Mandragora (alruim, tooverwortel, Atropa mandragora: doel-worttel, dolworttel, doolappelen, een vrucht die een appel gelijkt, alruyn, tooverkol, xeranthe, antimnion, antimion, bombochylon, terrae malum, malus terrestris, eerdappel. De benaming aardappel behoort hier tot eene plant van dezelfde familie (Solanaceeën) als Solanum,

[p. 873]

1689. In Schola botanica ou Catalogue des plantes que démontrait depuis quelques années, aux étudiants dans le Jardin royal, Joseph Pitton Tournefort, aan Sherard toegeschreven, wordt de aardappel genoemd Solanum tuberosum esculentum de G. Bauhin, Pappas Americanum de J. Bauhin, Truffe rouge.

1691. De aardappel in de plantentuin te Straatsburg gekweekt.

1693. Op 13 December 1693, aldus het geschreven verslag van de Royal Society, deelt Robert Southwell voorzitter aan zijn medeleden mede dat zijn grootvader den aardappel van Walter Raleigh gekregen, in Ierland had ingevoerd.

Volgens Beal werd Ierland door de aardappelen van den hongersnood gered.

Door beslissing van de overheid van Badonviller zijn de inwoners verplicht het vijftigste van de aardappelopbrengst aan den pastoor Louis Piat af te staan.’

1698. Tournefort, in zijn Histoire des plantes qui naissent aux environs de Paris, spreekt van den aardappel niet.

1699. Evelyn beschouwt den aardappel als minderwaardig; hij raadt aan daarvoor de slechtste gronden te gebruiken, en den oogst te doen in November.

1702. De Brugsche argonoom Antoon Verhulst raadt het kweeken van den aardappel sterk aan; hij deelt knollen onder de hoveniers rond Brugge uit.

1704. De hoveniers en groenselbouwers rond Brugge kweeken den aardappel en brengen de knollen op de markt, waar zij eerst door volksmenschen werden gekocht.

1709. De aardappel zeer verspreid in Elsas, volgens H. Oberlin.

1710. Van af 1710 wordt de aardappel in Duitschland gekweekt.

1714. Volgens Loiseleur Deslongchamps, begint men den aardappel te kweeken in Suabe, Elsass en Pfalz.

1715. Morison in Plantarum Historia universalis (Oxford) herhaalt wat vóór hem over den aardappel werd geschreven; hij noemt Johannes Banister die 12 jaren Virginië doorliep zonder echter de aardappelplant gezien te hebben.

Een besluit van het hof van Lothringen te Nancy bepaalt

[p. 874]

dat het tiende gedeelte zal worden betaald voor den aardappel zooals voor de andere teelten.

1716. In Relation du voyage de la mer du Sud aux côtes du Chily et du Perou 1712 à 1714, zegt Frezier, ingenieur van den koning, weinig over den aardappel die hij verwart met de aardpeer: ‘La nourriture ordinaire des Indiens du Chily, aux environs de La Conception, est chez eux des pommes de terre outaupinambours qu'ils appellent papas.’

1717. Volgens Humboldt wordt de aardappel in Saxen alleen van af 1717 in het groot gekweekt. Volgens Schkuhr zou die plant echter vroeger in Duitschland niet gekend geweest zijn. (Bot. Handbuch, I, p. 144).

1718. In New improvements op planting and gardening vermeldt Bradley dat de aardappel weinig in eer was in Engeland.

1719. De hoveniers London en Wise in Complete Gardener beschouwen den aardappel als zonder belang.

Hertog Leopold van Lothringen beveelt op 4 Maart 1719 ‘qu'à l'avenir la dixme des topinombours ou pommes de terre soit délivrée en espèces aux décimateurs’ (Coutumes de Lorraine p. 354).

1723. In Botanicon pariense van Seb. Vaillant leest men: ‘Solanum tuberosum esculentum (Pinax), patate ou truffe rouge’.

1725. In de 2^e uitgave van Histoire des plantes qui naissent aux environs de Paris van Tournefort, door Bernard de Jussieu uitgegeven, wordt de aardappel niet genoemd.

Feuillée in zijn Histoire des plantes médicinales qui sont le plus en usage aux royaumes du Perou et du Chily noemt alleen den aardappel onder de wetenschappelijke benaming Solanum tuberosum esculentum (G. Bauhin, Pinax) of papa. Hij beschrijft echter uitvoerig Solanum tuberosum minus, Atriplicis folio, vulgo Papa montana waarvan de knollen door de inwoners worden gebruikt. (N.B. Solanum montanum van Linnaeus).

1726. De General report of Scotland (II p. 111) vermeldt dat de aardappel in de tuinen rond Edimburg wordt gekweekt.

1727. De Botanicon parisiense van Vaillant, door Boerhaave uitgegeven, noemt ook den aardappel, zooals in 1723, maar wijst op het feit dat deze rond Parijs wordt gekweekt.

[p. 875]

Jones Alstrom handelt over den aardappel in Zweedsche schaapswegwijzer.

1728. Voor de eerste maal in Schotland wordt door Thomas Prentice, te Kilsyth de aardappel in volle veld met groot bijval geplant.

De aardappel algemeen geteelt in de velden rond Straatsburg (Lindern, Flore d'Alsace I, p. 532).

1730. Rond 1730 wordt door toedoen van Bonstetten de aardappel ingevoerd in de kantonnen Bern en Tessin, waar, volgens Sainte-Beuve, de knollen alleen als voedsel voor de zwijnen moesten gebruikt worden.

1732. Ludwig J.A.J. Verhandeling over den aart der nuttige aardappelen. Hoorn.

1735. De aardappel in de Velay gekweekt (volgens Aymard, Mem. du Puy 1864-1865, p. 70).

1737. Antoine Augustin Parmentier op 12 Aug. te Montdidier geboren.

1738. Invoering in Pruisen volgens Humboldt.

K. Fr. Beerens bespreekt den aardappel in zijn Reis door het Zuidland.

1740. Loudon beweert dat het kweeken van den aardappel in Schotland geen bijval vindt.

Van 1740 af komt de aardappel overvloedig op de Vlaamsche markten.

1745. P.J. van Bavegem geboren.

1747. In Zweden raadt Ch. Skytes aan alcohol uit den aardappel te verkrijgen ten einde het koren te besparen.

Tobias Coenraed Hoppen, bericht over de aardappelen.

1749. In Prodromus Florae parisiensis van Dalibard wordt Solanum tuberosum esculentum (Pinax) of truffe rouge genoemd, de eenige varieteit in dien tijd gekend.

De Combles in Ecole du Jardin potager beschrijft de methoden om den aardappel te bereiden.

De aardappel te Pure gekweekt (Paul Laurent).

1750. De aardappel te Rancennes gekweekt (Paul Laurent).

1752. In zijn Ecole du jardijn potager (t. 2 p. 577) bespreekt de Combles het belang van den aardappel, truffe genoemd.

[p. 876]

1755. Duhamel du Monceau raadt het teelen van den aardappel aan (Traité de la culture des terres, t. 4, p. 61).

1757. Duhamel du Monceau geeft (Traité de la culture des terres, t. 5) verslag over de teeltproeven met aardappelen te Villiers-en-Lieu.

1760. Corps d'observations de la Société d'agriculture, de commerce et des arts établie par les Etats de Bretagne, met uitslagen van de aardappelteelt in Frankrijk.

1760. De aardappel overal gekweekt in de Ardennen.

1761. Turgot, intendant van Limoges, verspreidt, door daden het gebruik van den aardappel.

1761. Duhamel du Monceau (Traité de la culture des terres VI) bespreekt verder de proeven over aardappelteelt.

1762. In Eléments d'Agriculture (Livre IX, chap. IV van vol. 2) handelt Duhamel du Monceau over den aardappel.

1763. Volgens Dictionnaire français van de Vorepierre is de aardappel in dien tijd in Frankrijk een zeldzame plant.

1764. Zweedsche verordening om het kweeken te bevorderen.

Studie in Memoires de la Société oeconomique de Berne.

Buchoz in Tournefortius Lotharingiae (Nancy p. 39) zegt dat de aardappel Solanum tuberosum overal gekweekt wordt.

1765. Joh. Gotlieb, Vrugtbaarheid der aardappelen.

Bisschop du Barral verspreidt in de streek van Castres den aardappel.

De aardappel besproken in de Encyclopedie van Diderot en d'Alembert.

1767. Zanoni. Delle coltavazione delle patate.

Mustel. Mémoire sur les pommes de terre et le pain économique.

1768. De Gardener's Dictionary (8^e uitgave) van Philip Miller brengt den aardappel bij Lycopersicon en niet bij Solanum. De aardappelplant is thans overal gekend, onder den naam van potatoe, blijkbaar uit batatas. Miller wijdt uitvoerig uit over het bebouwen van deze plant, en onderscheidt een varieteit met geele kleur en paarse bloemen en een witte varieteit met witte bloemen.

In L'art de se guerir soi même (t. 2. p. 87) van Daniel Langhaus dat de aardappel het zwellen der halsklieren veroorzaakt.

Studie door Unser, Artz of geneesheer, 5^e deel.

[p. 877]

Studie door Kalm, Artz of geneesheer, 5^e deel.

1769. Studie door de Ulloa, Reis door Zuidamerika.

1770. In Traité sur les maladies des gens du monde (p. 267) zegt Tissot dat de aardappel dient gebracht te worden ‘dans la classe des aliments gras, visqueux et épaississants.’

Ludwigs J.A.J. Abhandlung von den Erdäpfeln. Bern.

De hongersnood heeft de verspreiding van het kweeken van den aardappel als gevolg, vooral in Duitschland en in Frankrijk.

1771. Engel, S. Traité de la nature, de la culture et de l'utilité des pommes de terre par un ami des hommes. Lausanne.

La Tourette (Voyage au Mont-Pilat p. 130) zegt dat de aardappel gekweekt wordt te Pilat en in de gansche streek van Lyon.

Lettre d'un vrai citoyen adressée aux médecins sur le pain fait avec les pommes de terre (1 februari) waarin de waarde, als gezond voedsel, van den aardappel in twijfel wordt gebracht.

Brief van J.M. Terray, generaal toeziener der finantiën, van 26 februari aan de Faculteit van geneeskunde van Parijs om te vragen of de aardappel een gezond voedsel is.

De Faculteit der geneeskunde verklaart dat de aardappel een gezond voedsel is (zitting van 23 Maart).

1771. De Feuille hebdomadaire de Normandie van 5 Juli bewijst dat de aardappel een gezond en nuttig voedsel is.

1771. De Academie van Besançon stelt de volgende prijsvraag: ‘Indiquer les végétaux qui pourraient suppléer en tems de disette à ceux que l'on emploie communément à la nourriture des hommes et quelle en devrait être la préparation?’

1772. Ludwig J.A.J. Verhandeling over den aart, de voortplanting en het veelerhande gebruik der nuttige aardappelen. Uit het Hoogd. vertaald door Corn. Peereboom. Hoorn in 8.

De aardappel te Chemery (Ardennen) gekweekt (Paul Laurent) verslag over de 7 verhandelingen aangeboden als antwoord aan de Academie van Besançon (24 Augustus).

1773. Mémoire qui a remporté le prix des Arts au jugement de l'Academie des sciences de Besançon sur cette question: Indiquer les végétaux qui pourraient suppléer en temps de disette à ceux que l'on emploie communément à la nourriture des hommes et quelle en devrait être la préparation? par M. Parmentier. Paris, Knapen et Delaguette, 90 pp.

[p. 878]

Examen chimique des pommes de terre, dans lequel on traite des parties constituantes du blé, par M. Parmentier, Paris, Didot, 252 pp.

1774. Parmentier A.A. Ouvrage économique sur les pommes de terre, le froment et le riz. Paris, Monory.

1774. In de Cévennes verschijnt de aardappel.

1775. Brief van Voltaire, uit Ferney, aan Parmentier, over het belang van brood met aardappelen. (Zie deze verhandeling, p. 860).

Ludwig J.A.J. Tweede uitgave van Verhandeling over den aard der nuttige aardappelen. Amsterdam. (1^e uitgave in 1772).

Feestmaal door Parmentier aangeboden, waar Franklin en Lavoisier aanzaten, en waar de aardappel de grondstof was van het voedsel en van de dranken.

De uitover van aardappelen langs Duinkerken verboden.

De pogingen van de Broglie om den aardappel in het groot te teelen in het departement Deux-Sèvres.

1776. In Introduction à l'histoire naturelle de l'Espagne beweert Bowles (p. 242) dat de Solanum-soort genoemd patate nevens Atropa Belladona groeit.

Picot de la Peyrouse verspreidt den aardappel in de streek der Pyreneeën.

1777. Avis aux bonnes ménagères des villes et des campagnes sur la manière de faire leur pain, par M. Parmentier. A Paris, de l'Imprimerie royale, 108 pp.

Artikel van Engel in het Supplément van de Encyclopédie du 18^e siècle, waarin de varieteiten van aardappel worden genoemd.

1778. Le parfait boulanger, ou traité complet sur la fabrication et le commerce du pain, par M. Parmentier. Paris, Imprimerie royale (19,4 × 11,5 cm., LIII + (1) + 639 pp., Bi A.J.J.V.). Daarin gebruik van aardappelen als voedsel en in brood.

1779. In de nieuwe uitgave van Eléments d'Agriculture, spreekt Duhamel-Dumonceau over de onderzoekingen van Parmentier, namelijk over brood met aardappelen.

Na een reis in Ierland van 1777 tot 1779 vertelt Arthur Young dat aardappelen en melk het hoofdvoedsel is van de landbouwers van deze streek, en ook van de dieren in de hoeve.

Manière de faire le pain de pomme de terre sans mélange de

[p. 879]

farine par Parmentier. Paris, de l'imprimerie royale 56 pp. (Kon. Bi Brussel 7^e Cl VI).

De aardappel te Hautes-Rivières (Ardennen) gekweekt, (Paul Laurent).

1780. Jugement impartial et serio-comi-critique d'un manant cultivateur et bailli de son village sur le pain de pommes de terre par MM. Cadet et Parmentier. Berne et Paris.

1781. Recherches sur les végétaux nourrissants qui, dans tous les temps de disette, peuvent remplacer les aliments ordinaires avec de nouvelles observations sur la culture des pommes de terre, par Parmentier. Paris, de l'Imprimerie royale, 600 pp.

Parmentier. Les pommes de terre considérées relativement à la santé et à l'économie. Ouvrage dans lequel on traite aussi du froment et du riz. Paris, Nyon.

1782. In Histoire de la vie privée des Français (Paris I, p. 113) zegt Le Grand d'Aussy: ‘Voici le plus mauvais de tous les légumes dans l'opinion générale. Cependant le peuple, qui est la partie la plus nombreuse de l'humanité, s'en nourrit.

Avis aux bonnes ménagères des villes et des campagnes sur la meilleure manière de faire leur pain, par M. Parmentier. Paris, Barrois l'ainé, 96 pp.

Over de ontaarding der aardappelen, door P.J. Van Bavegem, Dordrecht, Blussé en Zoon, (8) + 96 pp.

1783. De pomi di terra Ragionamento (Napoli) van Filippo Baldini, vermeldt den invoer van den aardappel in Piemont.

Lieutaud (Précis de matière médicale, t. 3 p. 285) vermeldt goede uitslagen uit Rowaan.

1784. Clément Cendré herbegon de proef door Bouteiller (Cf. 1803) gedaan in het departement Deux-Sèvres, en met eenig bijval.

Brisson voert den aardappel in het Kanton Coulange.

1785. Met Jard-Pauvilliers begint het teelen van den aardappel in het groot in de ‘pays Mellois’.

Charles du Faure de St. Sylvestre de Satillieu. La truffole en France.

Lettre de Parmentier sur la dégénérescence des pommes de terre en divers endroits de l'Europe. Bibl. physico-économique.

Mémoire sur les semis de pommes de terre, lu à la séance publique du 30 mars par M. Parmentier. Mem. d'agriculture, 13 pp.

[p. 880]

1787. Rapport sur plusieurs mémoires de M. de Chancey relatifs à la culture des pommes de terre. Mem. d'agric. 8 pp.

Parmentier, Mémoire sur la culture des pommes de terre aux plaines des Sablons et de Grenelle, Mém. d'agric. 7 pp.

De la Bergerie de Bleneau, Observations sur la culture et l'emploi des pommes de terre, Mém. Agr. pp. 81-85, brengt hulde aan Parmentier en raadt aan den aardappel voor het vetten der runderen.

Parmentier. Sur la dégénération des pommes de terre et leur culture. Bibl. physico-économique, 8 pp.

1787. Villars in Histoire des plantes du Dauphiné (II p. 495) vermeldt dat de aardappel in het Oosten van Frankrijk wordt geteelt van het plein tot op de hoogvlakten der Alpen.

1788. Men begint den aardappel te kweeken in Vendee (Cavoleau, Notice sur l'agriculture du département de la Vendée).

1789. Essai sur l'histoire naturelle du Chili par M. l'abbé Molina. Livre III, Herbes ou plantes medicinales. Trad. française par Gruvel.

Parmentier. Succès de la culture des pommes de terre dans les plaines des Sablons et de Grenelle. Bibl. physico-économique, 3 pp.

Parmentier. Traité sur la culture et les usages des pommes de terre, de la patate et du topinambour. Paris, Barrois, 390 pp.

Volgens H. de Richeprey is de aardappel het eenig redmiddel tegen hongersnood.

De aardappel ingevoerd in de streek van Kamerijk (Mem. Soc. émul. Cambrai, XXXII p. 375).

1790. Parmentier. Culture et usages des pommes de terre. Nancy, Hoener, 34 pp.

1793. Rapport sur les travaux de A.A. Parmentier, fait au Lycée des Arts par le citoyen Silvestre le 7 juillet 1793. Paris, Ballard.

Chaumette raadt aan den aardappel te kweeken op de gansche oppervlakte van de Jardin du Luxembourg te Parijs.

1794. Instruction sommaire sur la culture des pommes de terre à l'occasion de décret de la Convention nationale, rendu le 23 nivose (12 janvier) en faveur de cette culture. Extrait du traité de Parmentier.

[p. 881]

1794. France. Décret du 23 nivose au II, relatif à la culture de la pomme de terre:

Art. I. Les autorités constituées sont tenues d'employer tous les moyens qui sont en leur pouvoir, dans les communes où la culture de la pomme de terre ne serait pas encore établie, pour engager tous les cultivateurs qui les composent, à planter, chacun selon ses facultés, une portion de leur terrain, en pomme de terre.

Art. II. Les agents nationaux des districts où la pomme de terre ne serait pas encore en usage, sont tenus d'en donner avis, dans le mois, à la Commission des subsistances, et de lui faire connaître leurs besoins pour les plantations de ce légume.

Art. III. Le Comité d'agriculture rédigera une instruction sur la culture, les espèces et les usages de la pomme de terre, pour être répandue dans les départements.

Avis sur la culture et les usages de la pomme de terre, par Parmentier, Paris.

1797. Parmentier. Culture et propriétés des bonnes pommes de terre. Ann. chimie.

1798. In Flora peruviana (1798-1802) geven Ruiz en Pavon een korte beschrijving van Solanum tuberosum, in het Peruviaansch papas, in het Spaansch Patatas manchegas.

(An. IX) 1800. De Dictionnaire d'histoire naturelle van Valmont de Bomare wijst op de sterke verspreiding van den aardappel als voedingstof in Zwitserland.

In Le bon Jardinier leest men dat de aardappel een drogen en warmen grond eischt; ‘mais elles seront lourdes et indigestes si elles proviennent d'un sol froid et humide.’

(An. XI) 1802. De Bibliothèque britannique (Agric. X) vermeldt dat sedert 1802 in de Mandria (Piemont) meer dan elf hectaren voor den aardappel worden voorbehouden.

De Memoires statistiques pour le departement de la Moselle vermeldt de sterke verspreiding van den aardappel.

(An XII) 1803. Het verslag van de Departement de la Lys vermeldt dat in 1620 Robert Clarke de eerste aardappelen uit Engeland invoerde.

De Memoire statistique du département des Deux-Sévres vermeldt (p. 234) dat de aardappelteelt door Bouteiller werd begonnen rond 1750, doch tegengewerkt.

De Memoires statistiques pour le département du Rhin et Moselle

[p. 882]

et du Doubs vermelden de sterke verspreiding van den aardappel.

1804. De Memoires statistiques pour la Meurthe vermelden dat in de bergstreken, de aardappel de eenige teelt is in de bergstreken.

1805. Overlijden van P.J. van Bavegem op 29 januari te Baesrode.

Op 7 mei leest Joseph Banks in de Horticultural Society te London een verhandeling waarin hij vertelt wanneer en hoe de aardappel in Engeland werd ingevoerd: Thomas Herriot en Walter op 27 Juli 1586.

De Theatre d'Agriculture van Olivier de Serres wordt door Parmentier bestudeerd; volgens Parmentier heeft Olivier de Serres de aardpeer beschreven en niet den aardappel.

Tollard. Traité des végétaux que composent l'agriculture de l'Empire français.

1806. de Candolle, in zijn verslag Sur un voyage botanique et agronomique dans les départements de l'Ouest (Mém. soc. agric. Seine, X p. 274) vermeldt dat de aardappel wel overal wordt gekweekt, doch gewoonlijk als dierenvoeder.

1807. In zijn verslag over een reis in Amerika vermeldt Humboldt dat de aardappel in Chili tot op 3600 m. hoogte gekweekt wordt.

Verslag van Feral (Mem. Soc. agric. Seine XII p. 365) over de gunstige opbrengst te Rouville (Loiret).

Parmentier. Instruction sur la récolte, la conversation et les différents usages des pommes de terre, Paris, Marchant.

1809. In Memoires d'Agriculture Soc. Agric. de la Seine (XII, p. 75) wordt beweerd, in tegenstelling met Kirschleger, Oberlin, Lindern dat vóór ca 1750 de aardappel in Elsas voor zooveel onbekend was.

Quizard (Mem. agric. Soc. Seine XII p. 73) verklaart dat in Savoie de aardappel geteeld wordt sedert 40 jaren.

de Fayolle verklaart (Mem. Soc. agric. Seine XII, p. 68) dat in de Dordognestreek de aardappel in 1785 onbekend was.

Deslandes (Mem. Soc. agric. Seine XII p. 86) vermeldt dat in de laatste 50 jaren de aardappel in de Sarthe door de pastoors en de eigenaars wordt verspreid.

Goudinet raadt aan het gebruik in de Haute-Vienne (Mem. Soc. Agric. Seine, XII, pp. 69-70).

[p. 883]

Broussous vermeldt het algemeen gebruik van den aardappel in de Gevaudan (Mem. Soc. Agric. Seine XII p. 71).

Artikel van Parmentier in Nouveau cours complet d'agriculture théorique et pratique, als gevolg op de Dictionnaire van Rozier.

1812. Parmentier. Moyens de conserver les pommes de terre. Ann. agric., 5 pp.

De aardappel zeer weinig gekend in het departement Lot.

1813. Antoine Augustin Parmentier te Parijs op 13 December overleden. Op zijn graf in het kerkhof van de Pere Lachaise, werd op een kant een mand met aardappelen aangebracht.

C.L. Cadet. Eloge de Parmentier, Paris.

Thouin. Discours prononcé le 21 décembre aux funérailles de M. Parmentier.

Dunal. Histoire naturelle, médicale et économique des Solanum.

A.A. Fr. Cadet. Des bases alimentaires de la pomme de terre, Paris.

1814. A.A. Fr. Cadet. De l'économie alimentaire du peuple et du soldat, Paris.

De aardappel sterk gekweekt in het departement de l'Aisne (Ann. Agric. franç. LVII p. 26).

Huzard. Notice sur Parmentier, CR. Soc. philantr. Paris.

Picot de la Peyrouse in Topographie rurale du Canton de Montastruc handelt over de verspreiding van den aardappel in de Pyreneeën.

Virey, J.J. De la vie et des ouvrages d'Antoine Augustin Parmentier. Bull. de pharmacie, t. VI.

1815. Picot de la Peyrouse handelt over de aardappelverspreiding in Ann. agric. franc. (LVII p. 195) en Journ. propr. ruraux midi France). (X p. 111 en 112).

Cuvier. Eloge historique de Parmentier, Mem. Acad. Sc. Paris.

Silvestre. Notice biographique sur feu M. Parmentier. Mem. Soc. agric.

1816. A.A. Fr. Cadet. L'ami de l'économie à propos de la pomme de terre, Paris.

Hommages rendus par M. Bouriat aux Mânes de Parmentier. Paris, 7 pp.

1817. A.A.F. Cadet. Instruction sur l'emploi de la pomme de terre dans la panification. Paris in 8 (Kon. Bi Brussel II 1130).

Laubert. Notice biographique sur Parmentier. Mem. med. et pharm. milit.

[p. 884]

Laubert. Discours anniversaire prononcé sur le tombeau de Parmentier, Journ. pharm.

1818. A.A.F. Cadet. Pains divers obtenus avec la pomme de terre, Paris.

In Description de département de l'Aude (t. 2, p. 515) vermeldt Trouvé dat de aardappel goed geteeld wordt.

Duhamel (Mémoire sur le sol de l'arrondissement de Coutances-Manche) bevestigt dat de aardappel overal wordt geteelt, doch alleen op kleine schaal.

De Société d'Agriculture de la Haute Garonne schrijft een gouden penning uit voor het beste werk over de verspreiding en het teelen van den aardappel.

1819. Versuch einer Monographie der Kartoffeln (XX + 158 pp.) van Puttsche te Weimar verschenen. Volgens dit geschrift zou John Hawkins de eerste zijn om in Europa den aardappel in te voeren.

Mutel. Vie de Parmentier. Paris.

1821. Het kweeken van den aardappel heeft veel vooruitgang gedaan in het departement Lozere. (Mem. Soc. Agric. Mende).

1822. J. Sabine leest op 22 november vóór de Horticultural Society of London (Trans. 1824) een mededeeling over het land van oorsprong van den aardappel; die plant stamt af van wilde varieteiten groeiende in Chili en Peru.

Brief van Alex. Caldcleugh, 24 februari, aan J. Sabine meldende het verzenden van wilde aardappelen uit de streek van Valparaiso; die plant wordt Maglia genoemd en schijnt door de inlanders niet gebruikt.

Miquel. Eloge de Parmentier. Paris.

Zea vond den aardappel wild groeiend in de wouden van de streek van Santa Fé de Bogota.

Bosc in Dictionnaire raisonné d'agriculture bespreekt den aardappel.

1823. Van Aelbroeck J.L. Werkdadige landbouwkonst der Vlamingen. Gend.

Grognier. Eloge de Parmentier. Paris, Ann. Agric. franç.

Dubrunfaut A.P. (1797 † 1881). Memoire sur la saccharification des fecules présenté à la Société royale et centrale d'agriculture de Paris, pour le concours qu'elle a ouvert sur la culture de la pomme de terre et l'emploi de uses prodits. Paris, Hazard.

[p. 885]

1825. Londen, Encyclopaedia of agriculture, London. Daarin worden de ziekten van den aardappel bestudeerd.

1826. Payen en Chevalier, Traité de la pomme de terre.

1828. In London's Encyclopaedia of gardening (London) herinnert schr. dat Gough in zijn uitgave van Camden's Britannia beweert dat Walter Raleigh den aardappel kweekte in zijn tuin van Jonghall bij Cork.

1830. Turpin. Memoire sur l'organisation des tubercules du Solanum tuberosum. Mem. du Museum d'hist. nat. t. XIX.

1831. Poiteau (Le cultivateur IV p. 99) zegt dat rond 1780 de aardappel te Parijs bijna niet gebruikt was.

1836. In zijn Histoire de St Dié zegt Gravier dat de aardappel in de Voghezen door de dalen van Schirmeck en van Celles te gelijker tijd met de gedachten van Calvin binnen drongen.

1842. E. Begin. Rapport sur les membres de l'Academie royale de Metz auxquels il conviendrait de décerner un hommage durable et solennel. Mem. Acad. Metz.

1843. Mouchon E. Notice historique sur Antoine Parmentier, Lyon 20 pp.

1844. De oproep om te Montdidier een standbeeld van Parmentier op te richten kwam alleen in 1886 tot uitvoering.

A. de Falloux. Notice sur Antoine Parmentier. Angers 22 pp.

1845. Charles Morren. Instructions populaires sur les moyens de combattre et de détruire la maladie actuelle (gangrène humide) des pommes de terre.

Considérations sur la cause et la nature de la maladie des pommes de terre; lues à la société agronomique de Thourout, en séance du 18 aout 1845, par le Dr. René Van Oye. (10 pp.). Met het microscoop vindt Van Oye dat de zieke aardappelen aangetast zijn door een lagere zwam, een mucedinee, die de echte oorzaak is van de besmetting.

Harting onderzoekt de aardappelziekte en ontdekt een zwam, later als Phytophtora infestans bepaald.

1846. Weddell, in zijn reis in het zuiden van Bolivië, heeft den aardappel op hoogten van 2600 m. aangetroffen; die plant diende vooral tot de voeding van de volksklassen: de nationale chupé wordt met vleesch en aardappelen bereid.

Decaisne. Histoire de la maladie de la pomme de terre en 1845.

[p. 886]

Harting. Recherches sur la nature et les causes de la maladie des pommes de terre en 1845.

Bonjean. Monographie de la pomme de terre.

A. d'Orbigny. Note sur la pomme de terre et sa maladie. Soc. centr. d'agriculture.

De verzameling van de Société d'Agriculture bevat 177 aardappelvarieteiten. (p. 175 van Bulletin); de lijst wordt gegeven door Roze 1898.

1847. J. Lindley, in Journal of the Horticultural Society of London bevestigt de meening van Sabine dat de aardappel afkomstig is van de knollen, verzonden door Caldcleugh, van de wilde varieteit van Solanum tuberosum. Die knollen gaven aanleiding tot den echten aardappel.

Brief van Cruckshands aan William Hooker uit Chili over den aardappel Maglia waarin wordt beweerd dat die plant rond Valparaiso wild groeit.

de Castelnau in zijn Voyage à travers l'Amérique du Sud 1843-1847 vertelt dat de aardappel te Samaipsta groeit, op den top van den berg Cincho, ook te Aiquilé, Chuquisaca, Puns en Arequipa.

1848. Cazin, Leroy en Brunet. Moyens de guerir la maladie de la pomme de terre. (Soc. agric. Paris).

1849. Wilde aardappelen werden door Wright in Nieuw-Mexico gevonden en bewaard in zijn verzameling, volgens een verslag van 1856 in The American Journal of sciences and arts.

In Flora Chilena dat deel maakt van Histoire physique et politique spreekt Claude Gay van Solanum tuberosum, of papas, dat na het koren het belangrijkst landbouwproduct is in Chili.

1852. Wilde aardappelen werden nog ontdekt in Nieuw Mexico door Wright en Bigelow die konden vaststellen dat zij nauw verwant waren met den gewonen aardappel.

In Prodromus systematis regni vegetabilis vermeldt A. de Candolle dat Solanum verrucosum uit Mexico gedurende twee jaren in des treek van Genève groeide zonder aangetast te worden door de ziekte, die echter het volgend jaar verscheen.

A. de Candolle bespreekt Solanum verrucosum (Revue horticole 1 Juni).

1853. In het verslag over zijn reis in het Noorden van Bolivië en aan de grenzen van Peru zegt Weddell den aardappel gevonden

[p. 887]

te hebben te Lapaz, Sorata, Tusuaya, Guyanapata en Puno op hoogten tot 4000 m.

1853. Oprichting te Offenburg van een gedenksteen aan Franz Drake, die volgens vele Duitschers, den aardappel in 1586 in Europa invoerde.

In Belgique horticole wijst Charles Morren op de rol door Clusius gehouden in de verspreiding van den aardappel, ook van Van Sterbeeck in de 17^e eeuw, van Verhulst in de 18^e eeuw, van den apotheker Morin te Frankfurt waar Parmentier voor de eerste maal den aardappel zag, van den landbouwer Gregoire van Jalhay bij Luik die Parmentier leerde den aardappel kweeken. en die zijn medewerker werd.

Cenni storici sulla introduzione die varie piante nell'agriculture ed orticultura toscana (Firenze) door Antonio Targioni-Tazzetti, waarin bestudeerd wordt hoe de aardappel in Italië werd ingevoerd: Cardano 1580, Pigafetta 1519, Fiaschi 1534, Magazzini 1623, Redi 1667, Durante 1584.

Payen. Les maladies des pommes de terre, des betteraves, des blés et des vignes.

1854. Brief van Bonpland aan Fr. Delessert uit Paraguay op 2 october, verschenen in Bulletin de la Société botanique de France, waarin wordt vermeld dat Solanum Commersonii in de missies der Jesuiten worden gekweekt.

Tulasne. Note sur les champignons entophytes, tels que celui de la pomme de terre. Acad. des sciences, 26 juni.

1855. In Geographie botanique (van A. de Candolle vindt men den tekst van den brief geschreven uit Chili in 1847 door Cruckshands aan William Hooker. Pavon zegt Solanum tuberosum rond Lima wild gevonden te hebben; volgens Dunal zou het zijn Solanum immite.

1855. Dumont. Eloge historique de Parmentier. Paris et Riom, 32 pp.

In Le Chili zegt Mackenna dat de aardappel wild groeit op de bergen van Nahuelbuta.

1856. In American Journal of Sciences and Arts leest men dat Dr. Myer een mededeeling heeft ingezonden waarin hij beweert dat de aardappel wild groeiend in Nieuw Mexico en West Texas Solanum tuberosum zou zijn; die plant behoort echter tot Solanum Fondleri.

[p. 888]

Schacht. Die Kartoffelpflanze und deren Krankheiten. Berlin.

1857. De Beauville. Histoire de la ville de Montdidier. Paris, Didot, 3 vol.

1858. Von Holle bespreekt in Botanische Zeitung de aardappelzwam.

1859. De Doryphora verwoest de aardappelplanten in Noord-Amerika (tot 1874).

Kühn. Die Krankheiten der Kulturgewächse.

1860. Boullay. Rapport fait à la Société de pharmacie sur la proposition d'élever à l'Ecole de pharmacie une statue à Parmentier. Journ. pharm.

Sainte-Beuve. Causeries du lundi, XIV, p. 453.

1861. Borstbeeld van Parmentier en inschrijving om een standbeeld op te richten te Parijs.

Verhandeling van de Bary over de aardappelziekte (Leipzig).

Grellois, Notice biographique sur Parmentier. Mem. med. pharm. milit.

1862. Sclater schenkt aan den tuin te Kew knollen van Solanum Maglia.

1863. de Bary. Recherches sur le développement de quelques champignons parasites. Ann. Sc. nat.

1864. Löbe. Die Krankheiten der Kulturpflanzen.

1866. Verhandeling van Gossin in Encyclopédie de l'Agriculture.

1867. De Bulletin de la Soc. zool. d'acclim. (IV. p. 301) geeft inlichtingen over het besluit van 1715 van het hof van Lothringen.

1870. Gourdon. La pomme de terre et sa culture. Toulouse.

1871. Vaillant in de Société centrale d'agriculture deelt mede dat in een boek van 1749 methoden om aardappel te bereiden worden beschreven.

Decaisne en Naudin, in Manuel de l'amateur des jardins, bespreken de aardappelteelt.

1872. De catalogus van de Vilmorin noemt 210 aardappelvarieteiten.

1874. Clos D. Quelques documents pour l'histoire de la pomme de terre. Journ. agric. prat. et economie rurale pour le Midi de la France, pp. 131-157.

[p. 889]

1875. De Doryphora decemlineata wordt uit Noord-Amerika in Europa overgebracht.

1876. Verhandeling van Ch. Riley over de Doryphora.

Verhandeling van de Bary over de aardappelziekte (London).

1877. In Illustration horticole schrijft Edouard André dat hij het echte Solanum tuberosum wild vond op de Quindio in Colombie op een hoogte van 3500 m., ook in de Cauca op 1900 m., en dicht bij Lima.

1882. Ohrond brengt naar Frankrijk uit het eiland Goritti aan de monding van de Rio de la Plata, een varieteit van knollengevende Solanum die door Carrière Solanum Ohrondii werd genoemd.

1883. In Origines des plantes cultivées zegt A. de Candolle dat Solanum van Zuid-Chili zeker een andere soort is dan Solanum tuberosum.

Blanchard kweekt te Brest de Solanum Ohrondii met gunstige opbrengst van knollen.

1884. Baker in A Review of the Tuber-bearing Species of Solanum, onderscheidt: in Chili S. tuberosum, S. etuberosum, S. Fernandezianum, S. Maglia, S. collinum; in Brazilië, Uruguay en Argentinië S. Commersonii, S. Ohrondii; in Peru, Bolivië, Ecuador en Colombia, S. tuberosum, S. Otites, S. Andreanum, S. immite, S. Colombianum, S. Valenzuelae; in Mexico S. verrucosum, S. suaveolens, S. stoloniferum, S. demissum, S. utile, S. squamulosum, S. cardiophyllum, S. oxycarpum; in de Vereenigde Staten Zuid-West, S. Fendleri, S. Jamesii. Volgens hem is de oorsprong van den echten aardappel het Zuiden van Noord-America.

In Revue horticole zegt Carrière dat de onderscheiding tusschen de Solanum-soorten zeer moeilijk is; het is niet voldoende een beschrijving te doen van een levende plant of van een herbariummonster; het kweeken blijkt daarvoor eene noodzakelijkheid.

Conférence faite à la Société pour l'instruction élémentaire sur Parmentier par Collineau. Paris, Wattier.

J.D. Hooker beschrijft in Botanical Magazine de Solanum Maglia.

1886. Nouvelles recherches sur le type sauvage de la pomme de terre S. tuberosum (in Arch. Sc. phys. et nat. de Genève), waarin A. de Candolle de rangschikking van Baker (1884) bestrijdt,

[p. 890]

zijn vroegere beweringen bevestigt, en S. tuberosum en S. Maglia als de zelfde soort beschouwt.

In zijn verhandeling On the wild forms of tuberous Solanum (Gard. chron., vol. 26), onderscheidt Baker nu slechts 5 soorten, en neemt aan dat S. Maglia niets anders is dan een vorm van S. tuberosum.

1886. W.S. Mitchell in The origin of the potato (Gard. Chronicle, vol. 25). stelt vast dat de beweringen van Herriot niet duidelijk zijn, en dat hij niets zegt over het invoeren van den openhauk in Engeland.

Heuzé. Eloge de Parmentier. Mem. Soc. nation. agric. France, t. 130, pp. 167-190.

Marcailhou d'Aymeric. Conférence sur Parmentier. Bull. Soc. pharm. Sud-Ouest.

Standbeeld van Parmentier op 26 April te Montdidier opgericht. Redevoeringen van Coulier, Chatin, Bourgoin, Planchon, de Vienne.

1887. Jensen. Moyens de combattre et de détruire le Peronospora de la Pomme de terre. (Soc. Agric. France).

1888. Te Parijs en te Neuilly worden standbeelden ter eere van Parmentier opgericht; de stad Neuilly draagt drie aardappelbloemen in haar wapen in herinnering van de proeven van Parmentier op de plaine des Sablons.

Schmitt. Discours prononcé à l'inauguration de la statue élevée à Parmentier à Neuilly le 11 mars. Bull. soc. acclimatution.

1891. Labourasse, H. Parmentier et sa légende. Bar-le-duc, 31 pp.

A. Girard. Recherches sur la culture de la pomme de terre industrielle et fourragère.

1892. Variétés historiques ardennaises. La pomme de terre dans les Ardennes avant Parmentier par Paul Laurent, archiviste des Ardennes. Paris, Librairie Alphonse Picard, 1892. (21 × 13,4 cm., 28 pp., Kon Bi Brussel III 62.631 A 9).

In Les plantes fourragères bestudeert Heuzé de aardappelteelt.

1893. H. de Vilmorin. Les meilleures pommes de terre.

A. Girard. La lutte contre la maladie de la pomme de terre au moyen des composés de cuivre.

1895. A. Sutton, Potatoes (London, Journ. of Horticulture 31 Oct.)

[p. 891]

Tripard in de Annales franc-comtoises geeft bijzonderheden over de antwoorden op de prijsvragen van de Academie van Besançon in 1771-1772.

Charles Baltet in L'Horticulture dans les cinq parties du monde stelt een overzicht op over de huidige verspreiding van den aardappel in Europa, namelijk in Engeland, Jersey, Belgie, Nederland, Denemarken, Noorwegen, Zweden, Rusland, Griekenland, Bulgarije, Oostenrijk, Hongarije, Duitschland, Zwitserland, Italië, Spanje, Portugal, en daarna in de andere werelddeelen.

1896. De vereeniging der Iersche hoveniers vierde op 9 December de 300^e verjaring van het invoeren van den aardappel in Ierland.

A. de St. Quentin brengt naar Frankrijk uit Uruguay knollen van Solanum tuberosum papilla. (Rev. horticole des Bouches-du-Rhône).

De proeven van Heckel te Marseille met S. Ohrondii geven gunstige resultaten over het gebruik van deze soort (Rev. horticole des Bouches-du-Rhône).

1897. R. Lapierre. Conference sur Parmentier. Neuilly-sur Seine.

Balland. Composition des pommes de terre. Acad. Sciences Paris.

1898. Histoire de la Pomme de terre traitée aux points de vue historique, biologique, pathologique, cultural et utilitaire par Ernest Roze. Paris, Rothschild, 1898, 464 pp. (Bi A.J.J.V.).

1899. Wetvoorstel om het stoffelijk overschot van Parmentier († 1813) naar het Pantheon over te brengen. (Blijkt zonder gevolg geweest te zijn, het stoffelijk overschot berust in het Pantheon niet.)

1902. A. Balland. La chimie alimentaire dans l'oeuvre de Parmentier. Paris, Baillière, 484 pp.

1925. W.E. Safford. The potato of romance and of reality. Journ. of heredity, vol. XVI (pp. 113, 175, 217).

1926. L. Grootaers. De Nederlandsche benamingen van den aardappel, Leuvensche Bijdragen 1926, 18, 89-93.

1927. Maurizio, A. Die Geschichte unserer Pflanzennahrung, von der Urzeiten bis zur Gegenwart.

Bois, D. Les plantes alimentaires chez tous les peuples et à travers les ages. Paris, Lechevalier.

[p. 892]

Charles de L'Escluse (Carolus Clusius) Nederlandsch Kruidkundige 1526-1609, door Dr. F.W.T. Hunger, vroeger privaatdocent in de geschiedenis der Botanie aan de Rijksuniversiteit te Leiden. 's Gravenhage, Martinus Nyhoff, (28 × 18,7 cm., XXIII + 446 pp., Bi A.J.J.V.).

1927. Mac Intosh T.P. The potato. Edinburgh, Olver. (Kon. Bi Brussel III 75.774 A.).

1928. Stuart. The potato. Philadelphia, Lippincott. (Kon. Bi Brussel III 87036 A).

1929. Forti Ces. La patata. Torino. (Kon Bi Brussel 5986 R V10).

Bourguignon E. Comment la pomme de terre s'introduisit en Belgique et en Europe. Genbloux agricole, 6, p. 789.

1930. La pomme de terre avant Parmentier. Journ. pharm. Belg. 1930, p. 990.

1933. Quand la pomme de terre fut-elle introduite en Belgique? Journ. Pharm. Belg., 1933, 15, p. 628.

1934. Parmentier par Cortier. Bull. Soc. pharm. Bordeaux, pp. 130-147.

1936. Kartoffeldenkmal Würzburg. Ernährung Pflanzen 1936, p. 16.

1937. Ox. Le pharmacien Parmentier. Ann. Coop. Pharm. juillet 1937, Ref. Journ. pharm. Belg. 1937, p. 639.

S.d. Van Vlierberghe J. De eerste aardappel in Europa, en speciaal in Waasland. sl. (Kon. Bi Brussel IV 3154A).

Ludwig J.A.J. Verhandeling over de aardappelen, 4^e druk, Amsterdam (ca 1780?, Bi Un Gent HN 9638).

Grogner. Eloge de Parmentier. Ann. d'agric., 23, p. 88.

Zanon. Della coltivazione et dell'uso delle patate. (Vóór 1783?)