Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1937

[p. 317]

De nieuwe uitgaaf van Poirters' ‘Spieghel van Philagie’
Door Prof. J. Salsmans S.I.,
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Om menigvuldige redenen verdient ‘Den Spieghel van Philagie’ door P. Poirters S.I. heruitgegeven te worden. Na het meesterstuk van dien schrijver ‘Het masker van de Wereldt afghetrocken’ is ‘Den Spieghel...’ een zijner voornaamste werkjes... ‘Poirters' mooiste boekje, zegt van Duinkerken, wellicht met zekere overdrijving, in zijn Dichters der Contra-Reformatie (blz. 85)... waarin de nostalgie naar den hemel zoo tegelijk weemoedig en opwekkend, zoo droevig en toch zoo vertrouwvol kan spreken’. Sedert het begin der 18^e eeuw werd het, wonder genoeg, niet meer volledig herdrukt. Het mag geenszins in vergetelheid geraken.

_**_*

In minder mate dan in ‘Het Masker’, maar toch wezenlijk, vindt men hier al de eigenschappen van 's schrijvers stijl en trant.

Opmerkenswaardig zijn zekere langere verhalen, als van Quidam, die zich bij Jupiter gaat beklagen (zie ook blz. 141, 201, 251... van onze uitgaaf); ook van zonderlinge of laakbare feiten (b.v. 118, 171, 180, 242, 256, 260): men vergete niet, zooals sommigen wel eens deden, dat Poirters als hij iets vertelt, het daarom nog niet goedkeurt: een zedeles uit een bijzonderheid van het verhaal, of enkel de drang om zich eens te verlustigen, legt voldoende uit waarom hij dit toch aanhaalde.

Ook blijven in 't algemeen zijn voornaamste bronnen dezelfde, inzonderheid de ascetische schrijvers der Jezuïetenorde, zoo talrijk in dien tijd. Behalve Herman Hugo en zijn ‘Pia desideria’

[p. 318]

(blz. 27) komt hier in aanmerking een ‘slachtoffer van Pascal’⁽¹⁾, P. Paul de Barry S.I., te Leucate (Frankrijk) in 1587 geboren. Deze had den naam Philagie, d.i. de vrome ziel de heiligheid beminnend, gepopulariseerd in zijn talrijke werken, o.a. ‘Le Paradis ouvert à Philagie’ (1636), ‘La solitude de Philagie’ (1638) een soort retraite, ‘Les saintes intentions de Philagie’ (1637), ‘Les trois journées de Philagie’ (1644) een triduum van beschouwingen... Al die werkjes werden spoedig in het Vlaamsch vertaald, meestal door P. Fr. De Smidt S.I. en te Antwerpen uitgegeven (Het open Paradijs... 1647; De Eensaemheit van Philagie, 1646; De heilige intentiën... 1648; De drij daeghen van Philagie, 1649) Van de Barry verdienen nog een melding ‘L'Année sainte’, wellicht zijn voornaamste werk, en ‘Pensez-y-bien’ (1646) dat ook vernederlandscht (Peyst er wel op) in 1662 uitkwam en nog op onze dagen herdrukt wordt⁽²⁾. Nochtans uit de Barry heeft Poirters eigenlijk niet zooveel genomen als men wel kon verwachten, en we zijn er niet in geslaagd letterlijk ontleende stukken te ontdekken.

Uit Vondel staan in ‘Den Spieghel van Philagie’ heele brokken uit De Kruisberg (blz. 63). Dr. Rombauts, in een Bijlage van zijn boek (P. Poirters, Gent 1930) vergelijkt stroof per stroof het oorspronkelijke met het afgeleide. Ook in Poirters' boekje zijn de strofen die de grootste overeenkomst vertoonen, cursief gedrukt. Onze Pater wilde zeker voor zijn eenvoudige lezers en lezeressen de moeilijker verzen van den grooten dichter begrijpelijker maken: dit mag gelden als een verontschuldiging. - Nog een paar herinneringen uit Vondel staan in ‘Den Spieghel’: van een kuisch gemoed (blz. 197) dicht Poirters: ‘By desen lauwerkrans staen goude kroonen doof’ en Vondel had van Christina van Zweden gezegd: ‘By zulk een hoofdsieraad staen gouden kronen doof’.

Vondel's ‘Byschrift op de Afbeeldinghe van Maria Stuart’ heeft zeker de volgende verzen ingegeven (blz. 244):

(1) Zie Brémond, Hist. litt. du sentiment religieux en France, Bd. I. blz. 206.

(2) Een uitstekend Poirterskenner, E.P. Hardeman, S.I. (Alken) heeft ons daarop gewezen, alsook op de reminiscenties, verder vermeld, uit andere werken van Poirters zelf. Maar het loont de moeite niet dit haarfijn na te gaan.

[p. 319]

 

Twee saecken hebben haer 't byl door den hals gedreven:

 

't Recht dat sy had tot Ryck, en haer on-noosel leven.

In de 17^e eeuw achtte men het niet oneerlijk in zulke werkjes over te nemen zonder waarschuwing wat eens voortreffelijk gezegd was. Trouwens Poirters verklaart het eens en voor altijd, dat niet alles uit zijn koker komt. In ‘Den Spieghel van Philagie’ valt het op hoe dikwijls de schrijver brokken proza doch vooral verzen, min of meer gewijzigd, ontleent aan zijn eigen vroegere werken. Hij zegt het zelf (blz. 194) voor zijn dichtje op Apollo en Daphne, dat genomen is uit de ‘Afbeeldinghe der Eerste Eeuwe’, de nederlandsche bewerking van Imago primi saeculi, een soort liber memorialis dat de Sociëteit van Jezus uitgaf in 1640 bij haar eerste eeuwfeest. - Het gedicht (blz. 6) ‘Hoe vruchteloos, eylaes ...’ komt reeds voor in zijn boekje ‘Nieuwe Afbeeldinghe van de Vier Uyterste’; ook (blz. 15) ‘Loopt, raederkens’ - Uit ‘Het leven van den H. Franciscus de Borgia’ heeft hij gedeeltelijk overgenomen: ‘O Siel, naer ghy met wercken toont ...’ (blz. 51), en ‘Komt, Siel, ghy moet te vier-schaer staen...’ (blz. 218.) - Andere stukken komen uit ‘Het Duyfken in de Steenrotse’, uit ‘Het Leven van de H. Maeghet Rosalia’, uit ‘Het heilig Herte’ ...d.i. het hart van den christen dat moet geheiligd worden ...zoodat men haast zeggen kan, dat in zijn laatste jaren P. Poirters in ‘Den Spieghel van Philagie’ vereenigd heeft wat hij - ‘Het Masker’ ter zijde gelaten - het best en nuttigst achtte in zijn andere werkjes. Dat is een reden te meer om ‘Den Spieghel’ hoog te schatten.

_**_*

Waarom dit werk, ondanks zijn onbetwistbare verdiensten, niet bijzonder vele uitgaven beleefde, lijkt ons toe te schrijven aan den titel zelf: men dacht misschien dat het enkel voor ‘devooten’ en ‘klopjes’ bestemd was en haar alleen kon genoegen brengen. - Wat niet met de waarheid strookt. De schrijver zet er geenszins bijzonder hooge ascese of mystiek uiteen, maar wel de leer van het Evangelie voor alle christenen geldend, den nadruk leggend op onthechting van aardsche goederen, op aanvaarding van kruisen en beproevingen, op godsvrucht en alle deugden: het inderdaad verzaken aan 's werelds goederen stelt hij geens-

[p. 320]

zins als verplichtend voor, want het is slechts een ‘evangelische raad’. Laten wij daar nadruk op leggen, want men heeft soms Poirters slecht verstaan, alsof hij aan iedereen de kloosterlijke volmaaktheid opdrong. In dit opzicht heeft onze Pater niets oorspronkelijks: hij spoort aan, zonder overdrijving, tot de christelijke volmaaktheid, zooals die altijd door de Katholieke Kerk werd voorgehouden.

Wel is zijn toon, zijn toepassingen en voorbeelden, berekend op vrome vrouwenzielen aan wie hij een levensregel voorhoudt, een diarium tot zorgvuldig volbrengen der dagelijksche handelingen, volgens de traditie van Costerus en Sucquet... Maar dat belet niet dat er in ‘Den Spieghel’ zeer veel plaatsen zijn, even kruimig en sappig als de beste brokken uit ‘Het Masker’, en voor een ieder genietbaar.

_**_*

Bij het eerste verschijnen had het boekje grooten bijval: Poirters bericht ons zelf (blz. *11) ‘datter op 7 daeghen 700 ver-tiert wierden’. Dat was juist de reden waarom hij ‘Het daeghelyks... Spieghelken van Philagie’ - want zóó heetten de twee eerste drukken van 1673 - ‘vermeerderde’ en omwerkte tot ‘Den Spieghel van Philagie’ in 1674 verschenen. Hij deed dus voor dit werkje net zooals voor ‘Het Masker’, dat eerst kleiner voorkwam, met den titel ‘Ydelheidt des Wereldts’, en om den genoten bijval uitgroeide (in den 3^en druk) tot ‘Het Masker van de Wereldt afghetrocken’.

Die derde vermeerderde druk: ‘Den Spieghel van Philagie’, in het sterfjaar (1674) zelf van den schrijver uitgekomen, moest dus ontegensprekelijk gelden als grondslag van onze heruitgave, als de uitdrukking zijner laatste en definitieve gedachte. Volgens dezelfde methode als wij voor ‘Het Masker’ aanwendden, en die de goedkeuring der kenners mocht genieten, hebben wij dien tekst zeer nauwkeurig afgedrukt, ook wat de onvaste spelling betreft⁽¹⁾, maar behoudens eenige blijkbare zetfouten, en behoudens enkele uit de twee vroegere drukken ontleende betere

(1) Een typisch voorbeeld der slordigheid, waarmede zulke volksboekjes gedrukt en verbeterd werden: op dezelfde bladzijde (*9) staat ghenay, ghenaey en genaey; blz. 31: yghelijck, yegelijck, ygelijck.

[p. 321]

varianten, in de voetnoten aangestipt. - De interpunctie, zeer slordig en wisselvallig in zulke zeventiendeeuwsche werkjes, hebben wij wat regelmatiger gemaakt, doch nergens zóó dat de zin er door veranderd was. Er is geen enkele reden om die willekeurige en grillige interpunctie angstvallig te bewaren.

Wij hebben, zooals het past, minder gelet op de drukken, die uitkwamen na 's schrijvers dood en die bijgevolg haast geen belang hebben in philologisch opzicht. In 1680 verscheen - merkwaardig genoeg - een licht omgewerkte herdruk van den eersten tekst. ‘Het daeghelijks Spieghelken ...’; in 1682 een IV^e druk van ‘Den Spieghel’; eindelijk in 1722, of ietwat later, een vijfde druk: alle te Antwerpen.

_**_*

De eigenaardigheden van Poirters' taal heeft Dr. Rombauts, in de Inleiding van onze Masker-uitgave, systematisch uiteengezet: dat geldt ook voor ‘Den Spieghel van Philagie’. Opmerkelijk is het, hoe in dit werkje de schrijver meermaals woordspelingen maakt met moet, dat (ook volgens Kiliaen) beteekent kloekmoedigheid ofwel moeite, werk en de vrucht daarvan (blz. 41, 70, 162, 230, 271); item met hert, gemoed, hart, borst (Kil.) met wellicht een woordspeling: het ‘harde’, de wederwaardigheden (blz. 66, 73, 162, 230).

De bronnen van ons kommentaar in philologisch en geschiedkundig⁽¹⁾ opzicht, in onze zoo zaakrijk en bondig mogelijk opgestelde voetnoten, zijn natuurlijk altijd dezelfde: Kiliaen, de groote Woordenboeken, de Idioticons, het standaardwerk

(1) Poirters is tweemaal mis: (blz. 8) hij aanschouwt Ioannes Semeca als een ‘van Luters ghesellen’: die ‘Proost van Halberstadt’ is inderdaad een geleerd canonist uit de 13^e eeuw; zie Deutsche Biographie, b. 14, s. 475; - (blz. 78) hij schrijft dat Augustinus en zijn broeder ‘Priesters waeren’ ten tijde van het afsterven van hun moeder Monica!
Omgekeerd, naar aanleiding van de uitdrukking (blz. 23) ‘dringen tot uw hert’, en bijzonder van Poirters' werkje Het heylig Herte, hebben sommigen den schrijver verkeerdelijk voorgesteld als een ijveraar voor de devotie tot het H. Hart van Jezus: deze godsvrucht verspreidde zich eerst na Poirters' dood, na de verschijningen van Paray-le-Monial, en het ‘heylig Herte’ beteekent het hart van den christenmensch dat geheiligd moet worden.

[p. 322]

van De Backer-Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, en dergelijke repertoria. In 't algemeen zijn er in ‘Den Spieghel ...’ minder moeilijke plaatsen dan in ‘Het Masker...’; maar niettegenstaande al onze opsporingen blijven zekere punten twijfelachtig (blz. 32, 85, 104, 129, 217).

Wie ons daarvan duidelijke opheldering brengt, zal ons ten zeerste verplichten. Zaakrijke aanmerkingen, zooals die van Dr. Michels (Museum, 1937, blz. 91) omtrent onze Masker-uitgave, zijn ons aangenamer dan onbepaalde loftuitingen.