Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1937

[p. 255]

Zuid- en Noord-Nederlandsche Bibliographie over Natuur- en Geneeskunde tot 1800
Door Prof. Dr. Alb. J.J. Van de Velde
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.
(1^e Mededeeling)
(Aartsen tot Anonymus 1700)

Op het 4^e Congres van Bibliotheekwezen (Gent, April 1936) werd beslist gevolg te geven aan een opvatting van Dr. C. Debaive, bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Gent, om een tentoonstelling in te richten van Zuid- en Noord-Nederlandsche boeken; die tentoonstelling zou een duidelijk denkbeeld geven van deze bibliographische weelde. Er moest later vastgesteld worden dat zulke onderneming veel meer voorbereiding eischte dan eerst werd gedacht; die voorbereiding werd toevertrouwd aan prof. R. Apers, hoofdbibliothecaris der Rijksuniversiteit te Gent en aan mij zelf.

Ik aanvaardde de taak de bibliographie te verzamelen van de Zuid- en Noord-Nederlandsche werken op het gebied der natuur- en geneeskundige wetenschappen; het getal dezer werken in onze taal is zoo groot, dat ik mij beperken moest tot aan het jaar 1800.

Ik ben reeds in het bezit van meer dan twee duizend steekkaartjes; zooveel mogelijk zoek ik ieder werk volledig bibliographisch te beschrijven, volgens de oorspronkelijke stukken die in de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Gent, in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel en in de Stadsbibliotheek van Antwerpen berusten.

Heden kan ik mijn eerste bijdrage aan de Koninklijke Vlaamsche Academie aanbieden. Op dezelfde wijze verschenen

[p. 256]

vroeger mijn onderzoekingen over de kruidboeken⁽¹⁾, de micrographie⁽²⁾, de levensmiddelenleer⁽³⁾. Met groot genoegen heb ik vernomen dat mijn bibliographische studieën in menig geval nuttig werden geacht. Daarom heb ik niet geaarzeld een dergelijke studie over Noord- en Zuid-Nederlandsche wetenschappelijke literatuur te ondernemen; ik heb reeds kunnen vaststellen dat wij daar staan vóór een echte schat van inlichtingen, nuttig tot de geschiedenis der wetenschappen, nuttig tot de kennis van de evolutie der wetenschappelijke en technische woorden, ten slotte ook belangrijk om de groote waarde van de wetenschap, met het Vlaamsch en het Nederlandsch als voertaal, eens te meer in het volle licht te brengen.

Reeds in 1908 verscheen door de zorgen van Dr. F. Sano en Dr. G. Schamelhout⁽⁴⁾ een lijst van ongeveer 200 Vlaamsche werken over geneeskunde; de schrijvers bewijzen dat reeds in de 14^e eeuw een uitgebreide geneeskundige literatuur bestond, en ‘dat het geen bloot vermoeden is, wanneer men beweert dat Vlaanderen in dit opzicht de overige landen wellicht vooruit was.’ Zij noemen van Maerlant, Yperman, Vesalius, Dodoens, van Helmont, Palfijn, van Mauden, de Lobel, Coudenberg, Stevin, Verheyen...; zij noemen ook den drukker Plantin die zooveel heeft geholpen tot de ontwikkeling en de verspreiding van het Vlaamsche boek. En zij eindigen met eenige woorden uit de voorrede van de verhandelingen van het Genootschap ter bevordering van Genees- en Heelkunde van Antwerpen, namelijk: ‘onze Taal door geene wet vernietigt is: ... zy is immers even ryk in haar zamenstel en heeft de bevallykste uitdrukkingen, die men in een ander Taal kan aantreffen;...’

Een tweede druk van de verhandeling van Sano en Schamel-

(1) Repertorium der kruidboeken tot 1800 verschenen; Bot. Jaarb. Dodonaea 1930. - Zuid- en Noordnederlandsche Kruid- en tuinboeken vóór 1800; Kon. Vla. Acad. 1931.

(2) Bijdrage tot de bibliographische geschiedenis van het microscoop; Kon. Vla. Acad. 1927, 1928 en 1929.

(3) Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden; Kon. Vla. Acad. 1933, 1934, 1935, 1936.

(4) Vlaamsche geneeskundige literatuur vóór de XIX^e eeuw. Overdruk uit Van Nu en Straks, 1908 in 4. Tweede druk 1911, Antwerpen, De Nederl. Boekhandel, 32 pp.

[p. 257]

hout verscheen in 1911. Ik heb die verhandeling als uitgangspunt van mijne studie genomen; ik heb deze volledigd met de volgende bronnen:

Ca 250 Catalogussen van antiquariaten en verkoopingen.
Catalogus door Cohen, Chem. Weekbl., 1932, p. 493.
Catalogus van boeken in Noord-Nederland, 's Gravanhage, Martinus Nijhof, 1911.
Catalogus van de Bibliotheek der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunde.
Verhandelingen van het Genootschap ter bevordering van genees- en heelkunde opgericht te Antwerpen, Antwerpen 1798-1800.
Handelingen van het geneeskundig Genootschap onder zinspreuk Servandis civibus, Amsterdam, Conradi 1776-1782.
Mertens Fr. H. Bibliotheca Antverpiensis, Anvers 1843-1873, 2 vol. en 3 suppl. in 8.
Verhandelingen uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen, Middelburg, van 1769 af.
Bibliotheca Hulthemiana, vol. I en II, Gand, Poelman 1836.
Rabus, Boekzaal van Europa.
Catalogue de la Bibliothèque de l'Académie royale de Médecine, Bruxelles, 1846-1862.
Van den Horn van den Bos H.P.M. Bibliographie des chimistes hollandais dans la période de Lavoisier, Haarlem, Loosjes 1899, 46 pp.; Supplement, 1901, 31 pp.
Vande Velde A.J.J. Noord- en Zuid-Nederlandsche kruid- en tuinboeken vóór 1800. Bibliographische geschiedenis van het microscoop. Bromatologicon. In de Versl. en Meded. der Kon. Vla. Academie.
Steekkaarten van de Bibliotheek der Rijksuniversiteit Gent en van de Kon. Bibliotheek te Brussel.
Mijn persoonlijke bibliotheek.

Alhoewel ik sedert verscheidene jaren aan het verzamelen van de noodige steekkaarten gewerkt heb, is mijn bibliographie niet volledig. Het is mij onmogelijk de boeken van de bibliotheken van Amsterdam, Leiden, Londen, Parijs te bestudeeren. Met de meeste zorg heb ik deze onderzocht die practisch in mijn bereik waren. Evenals in mijn vroegere bibliographische onderzoekingen heb ik deze boeken, die ik gezien heb, aangeduid door de haakjes [ ], vóór en na datum en naam. Voor de andere boeken geef ik de inlichtingen, zooals ik ze gevonden heb, en de ervaring heeft geleerd dat die inlichtingen in vele gevallen verkeerd en onvolledig zijn: in vele gevallen schrijft de eene den ander af.

[p. 258]

Mijn studie is een bijdrage die aanvullingen en verbeteringen verwacht; een onderzoeker die voor bibliographie lust voelt, geduld bezit, zal soms aangenaam worden verrast bij het ontdekken van een belangrijk hoofdstuk, als hij aan een groote tafel zit, bedekt met oude eerbiedwaardige uitgaven. Zulke wel beladen tafel vind ik, te mijner beschikking in de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent, waar ik met de grootste bereidwilligheid in mijn werk word geholpen.

Mijn eerste bijdrage bedraagt 182 titels voor het gedeelte van de Vlaamsche en Nederlandsche bibliographie van Aartsen tot Anonymus 1700.

A

Landbouw. [1784 Aartsen.] Antwoord op de vraag door de Maatschappij ter bevordering van den landbouw te Amsterdam, In den Jaare 1780 opgegeven, om voor den 1 December 1781 beantwoord te worden: Welke wyze is de beste, om de verschillende soorten van Bouwgronden in ons Vaderland, zonder eene meer dan gewoone bemesting, zo door beploeging als door verdere bewerking, tot eene grooter en duurzaamer Vrugtbaarheid te brengen? Door Lambertus Aartsen, Lid van de Maatschappy der Kunsten en Landbouw te Cassel, en Predikant te Voorhout. Aan welk antwoord de gouden medaille is toegeweezen. (Verhand. Maatsch. Landb. Amst. 1784, III, 2, pp. 1-53, Bi Un Gent HN 960.)

Na een overzicht der grondsoorten, raadt Aartsen, om de vruchtbaarheid te verhoogen, een rationeele toediening van mest, het beploegen, een goede hoedanigheid en behendige behandeling der zaden, het bemesten op bepaalde tijden en het verwijderen van onkruid.

Landbouw. [1787 Aartsen]. Antwoord op de vraag, door de Maatschappij ter Bevordering van den Landbouw te Amsterdam, In den Jaare 1781 opgegeeven, om vóór den 1 December 1783 beantwoord te worden: Welke zyn de oorzaaken, dat de vlasteelt, die voor deezen hier te Lande, aan zo veele handen werk verschafte, tegenwoordig in verval geraakt is? Zyn' er middelen om dezelve wederom te doen bloeijen? - en zo ja, - welke? Wat is wyders de beste manier om het vlas op de verschillende gronden van ons Vaderland te bouwen? Door Lambertus Aartsen, Lid van de Maatschappy der Kunsten en Landbouw te Cassel, en Predikant te Voorhout. Aan welk Antwoord de Goude Medaille is toegeweezen. (Verh. Maatsch. Landb. Amst., 1787, 4, pp. 1-101 (Bi Un Gent HN 960).

[p. 259]

De verhandeling bedraagt vier deelen: de staat der vlasteelt, de oorzaken van het verval der vlasteelt, de middelen om de vlasteelt opnieuw te doen bloeien, de beste methoden om het vlas te bebouwen en te bewerken.

Therapie. [1746 Abelius]. De hervormde en volkoome Lyf-Medicus der Studenten, in vier boeken begreepen: I. Van derzelver ongereegelt Leeven; II. Van Krankheeden, die er uit ontstaan; III. Van de Leefmaate, om Krankheeden voor te koomen; IV. Van krachtige Geneesmiddelen teegen dezelve. Beneevens eene toegift Van eenige nuttige en noodige Recepten; Zoo voor Geleerden als voor alle Menschen aangenaam, nut en dienstig. Opgestelt door den Heere Henr. Casp. Abelius D. Kooninglyke Poolsche en Keurvorstelyke Saxische Hof-medicus. Uit het Hoog- in 't Neederduitsch oovergebracht, door F.H.E.G. T'Utrecht, By Willem Vander Weyde, Boekverkooper, MDCCXLVI. (19,5 × 12,6 cm., (20) + 404 + 136 pp., Bi Un Gent Me 1551, Bi Un Amsterdam).

De oorzaken der ziekten bij de studenten zijn talrijk: moeilijke schoolstand, verwaande studentenstand, dolheid en dronkenschap, ontucht, vechten, luiheid en lediggaan, bestraffing, te veel vlijt, te veel onvlijt, nachtwerk, te veel zitten, slaaploosheid, slaaplust, nuchterheid, kwaad gezelschap, dansen, schermen, rijden, worstelen en springen, jagen, koudbaden, nachtzwermen. De therapeutische verhandeling in vier deelen is in het kader van het studentenleven. Al de ziekten worden bestudeerd. Een register in alphabetische orde eindigt het boek.

Pokziekte. [1691 Abercromby]. De Spaanse Pok-Meester, Beschryvende den oorsprong, oorsaak en regte genezing der Pokken, Alsmede der Zaaddruppers, Chankers, Klapooren, invallen der Neuse, pynen en kalk der Beenderen. In 't Engels beschreven door David Abercromby M.D. En om sijn deftigheid vertaalt en vermeerdert door Jan Babtista Lusart, Brabants Geneesheer. t'Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkoper over 't Oude Heere Logement 1691. (15.2 × 9.4 cm. (14) + 400 pp., Bi Un Gent Me 2510, Bi Un Amsterdam).

Op een titelprent ziet men, in een hospitaalzaal de behandeling der patienten. Eerst spreekt de schrijver tot den lezer, daarna de vertales. De register bedraagt 6 pp. In de 159 hoofdstukken worden de pokken en de andere geslachtsziekten, zooals gonorrhoe, besproken; geneesmiddelen in bijzondere gevallen worden aanbevolen.

David Abercromby was een Schotsche medicus, geboren rond 1520 en in 1595 gestorven.

[p. 260]

[1794 Ackerman]. Geneeskundige verhandeling over de Engelsche ziekte, ter beantwoording der vraag van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. ‘Welke is de Aart van de Rachitis of zoogenaamde Engelsche Ziekte’?........ Door J.F. Ackermann, M.D. Medelid van het Geneeskundig Genootschap te Mentz. Waaraan in het jaar MDCCXCII eene Zilveren Medaille als een Accessit is toegewezen. Uit het Latijn overgeset. (Verhandel. Prov. Utrechtsche Gen., 1794, VII, 2^e deel, 87-188, Bi Un Gent Hi 9653, Bi Un Amst.).

De verhandeling bedraagt 15 hoofdstukken: Aard van de ziekte, verschijnselen in de lijken waargenomen, maaksel der beenderen bij de lijdende kinderen, waargenomen verschijnselen, voeding der zieken, oorzaken der ziekte, verwijderde oorzaken, waarom kinderen boven driejaren de ziekten niet krijgen, gesteldheid van het lichaam na de ziekte, de dood door de ziekte veroorzaakt, geneesmiddelen, beoordeeling der geneesmiddelen, voorbehoeding, geneeswijze. Plaat met uitlegging over beenderen.

Biogeographie. 1598 de Acosta, Joseph. Historie naturael ende morael van de Westersche Indien. Uyt den Spaenschen tale. Enchuyzen, Jac. Lenaertsz Meyn 1598 in 8 (Bi Un Amst.)

Van de orde der Jesuiten, werd Joseph de Acosta te Medina del Campo rond 1540 geboren; hij overleed op 15 Februari 1599 te Salamanca, waar hij rector was van de universiteit. Als provinciaal werd hij naar Peru gezonden, hetgeen aanleiding gaf tot zijn boek, dat in 1591 te Sevilla verscheen.

Heelkunde. [1771 Acrel]. Heelkundige waarneemingen, aangetekend in het koninglyke hospitaal te Stockholm, En op bevel van deszelfs Directeuren uit het Dagregister by een verzameld en uitgegeeven, door den Heere Olaus Acrel, Hoogleeraar der Heelkunde, Eerste Heelmeester in het Koninglyke Hospitaal te Stockholm, Lid van de Koninglyke Academie der Weetenschappen aldaar, als ook van die der Heelkunde in Parys. Uit het Sweedsch vertaalt, met eenige andere Waarneemingen van den Schryver, en verscheide Byvoegselen vermeerderd, door Eduard Sandifort, Medicinae doctor. In 's Gravenhage, By Pieter van Cleef, MDCCLXXI. (12.6 × 20.4 cm., XX + 581 pp., Bi Un Gent Me 1129.)

Zes hoofdstukken: Ongemakken aan hoofd en hals, aan borst, buik, rug en teeldeelen, aan de bovenste en de onderste ledematen, vetgezwellen. In een aanhangsel waarnemingen uit de Zweedsche Academie van wetenschappen.

[p. 261]

De titels der talrijke waarnemingen zijn in het Latijn met de Nederlandsche vertaling. Op het einde drie platen en een alphabetisch register van zaken.

Geboren te Stockholm in 1717 en aldaar overleden in 1807, was Olof Acrel eerst heelkundige in de Fransche legers, daarna hoogleeraar in de heelkunde te Stockholm, en algemeen bestuurder der Zweedsche ziekenhuizen.

Sterrekunde. [1770 Adams]. Gronden der Starrenkunde, gelegd in het Zonnestelzel bevatlyk gemaakt; in eene beschryving van 't maaksel en gebruik der nieuwe Hemel- en Aard-globen; en in 't Gebruik deezer Globen ter oplossing der klootsche driehoeken en klootsche werkstukken der Starrenkunde. In 't Engelsch beschreeven door George Adams, Koninglijke mathematische Instrument-maaker. In 't Nederduits vertaald en met Aanmerkingen verrijkt door Jacob Ploos van Amstel, M.D. Te Amsterdam, Bij Kornelis van Tongerlo, 1770. Bij wien deeze Globen te bekomen zijn. (Bi Un Gent math 907; voorrede, inhoud, 470 pp., 22.0 × 14.2 cm.).

Adams, vader en zoon, hebben over gezichtskunde, optische toestellen en micrographie geschreven. De vader stierf in 1773, de zoon op 14 Aug. 1795. Adams noemt zich ‘mathematical instrument maker to his Majesty George the III^d’.

Van Adams vader verscheen Micrographia illustrata, London 1746, 1771; van Adams zoon, Essays on the microscope, London 1787, 1798.

Dit werk is de Nederlandsche vertaling van Treatise describing globes uitgegeven in 1766 en waarvan in 1810 de 13^e uitgave verscheen.

Optica. [1792 Adams]. Verhandeling over het zien, verklaarende kortlyk den aart van het zien, en het zamenstel van het Oog; ten dienste van menschen, wier oogen zwak of ongesteld zyn; Stellende hen in staat om een juist denkbeeld van de waare gesteldheid van hun gezicht te maaken, geevende de behoedmiddelen daar voor op, beneevens zekere regelen, om te weeten of men eenen bril noodig hebbe, en hoe dien als dan te kiezen, zonder dat hij het gezicht benadeele; Door George Adams, Mathematische Instrumenten-maaker van zijne Groot-Brittannische Majesteit, en Opticus van zijne Kon. Hoogh. den Prins van Wallis. Uit het Engelsch vertaald, en met aanmerkingen verrykt door H. Aeneae, A.L.M. Phil. Doctor, en Lid van verscheidene geleerde Genoodschappen. Te Amsterdam, By H. Gartman, W. Vermandel, en J.W. Smit. MDCCXCII. (20.8 × 12.3 cm., VIII + 174 + 14 + (1) pp., Kon Bi Brussel VH 5256 en 8610).

[p. 262]

Het oog wordt in zijn verschillende deelen beschreven: bogbol, rokken, hoornachtige rok, hoornvlies, vaatachtige rok, druifvlies, netvlies, gezichtzenuw, vochten, waterachtig vocht, cristalachtig vocht, glasachtig vocht. Daarna de studie van den aard en de eigenschappen van het licht, in verband met het zien. Gebruik van glazen, gekleurde glazen en brillen.

Aan het begin treft men een plaat over lichtbreking en terugkaatsing van de lichtstralen.

De laatste pp. zijn ingenomen door een practische studie uitgaande van William Eastland en comp., ‘Optische Glase-Slypers en Instrument-Maakers, in 's Gravenhage’ met een aankondiging van genoemde firma over ‘maaken, repareeren en verkoopen’.

Pokziekte. [S.d. Addington, J.]. Vergelykende beschouwing van de natuurlyke Kinder-pokken, de geënte Kinder-pokken, en de vaccine of geënte Koe-pokken, en hunne uytwerkingen op den mensch en op het gezelschap. (Overgesteld uit het Engelsch van J. Addington). Uytgegeven door het Heelkundig Genootschap te Gend. A.B. Steven, Drukker op de Koorn-Merkt. (Tabel 39.4 × 51 cm., Bi Un Gent Me 2509).

Dat overzicht, van rond 1800, maakt een duidelijk onderscheid tusschen de drie gevallen, resp. besmettelijk gevaarlijk, besmettelijk goedaartig, niet besmettelijk niet gevaarlijk. De omstandigheden die deze ziekten vergezellen en opvolgen worden aangeduid.

Dierkunde. 1734 L'Admiral, J. Nauwkeurige waarnemingen omtrent de veranderingen van veele insecten of gekorvene diertjes. Amsterdam 1740 in fo; een uitgave te Amsterdam 1774 in fo (Bi Brit. Mus.)
Aeneae, H., phil. doctor, zie 1792 Adams.
Tuinbouw. 1661 van Aengelen. De verstandige Hovenier over de twaalf maenden van 't Jaer... Byeen vergadert en beschreven door P.V. Aengelen. 't Amsterdam, Marcus Willemsz Doornick 1661. (Cit. door Philippen, Gulden Passer 1930, 37). Een uitgave in 1668 (Brit. Mus.).
Tuinbouw. 1663 van Aengelen. Hoveniers oeffeningen, Amsterdam 1663 (Cit. door van der Aa). Een uitgave in 1676 (van der Aa).
Geneeskunde. 1663 van Aengelen. Herbarius Kruyt- en bloemhof of de natuerlijcke secreten en verborgentheden van besondere uitgelesene kruyden. Amsterdam, 2 deelen, Broer en Appelaer 1663. (Bi Un Amst.).

[p. 263]

Geneeskunde. 1663 van Aengelen. Herbarius Kruyt- en bloemhof; instructie van het herbariseeren, de medelydige samaritaen ofde heydensche wondemeester. Amsterdam, 3 deelen 1663 (Brit. Mus.).

van Engelen of van Aengelen Pieter, eerst meesterknecht bij een reeder te Amsterdam, bestudeerde Grieksch en Latijn, en hield zich met godgeleerde oefeningen bezig. Na verscheidene lotgevallen, namelijk als vrije Luthersche predikant, vestigde hij zich rond 1562 te Alkmaar bij zijn familie en beoefende de wetenschappen. Daar overleed hij op 14 Mei 1664.

Duitsche vertalingen van De verstandige hovenier verschenen te Hamburg 1666 en te Leipzig 1751. Niet verwarren met De verstandige hovenier van Nyland en van van Sterbeeck.

Landbouw [1775 Agge]. Verhaal van twee proeven met gezaaid en geplant koolzaad, in de jaaren 1772 en 1773, in de Breezaap agter Velzen; door Agge Roskam Kool. (In verh. Bat. Gen. wijsb. Rott. 1775, II, 50-78, Bi Un Gent Hi 9621).

Ruim zaaien en planten is een goed middel om een rijken oogst te bekomen.

Landbouw. [1779 Agge]. Aanteekeningen van twee proeven, De eene met Garst gezaaid, en geplant, op een stukje Geestland, groot 317 Rynlandsche Roeden, gedaan in den Jaare 1774, en de andere met Tarw, in den Jaare 1775, in Breezaap, onder Velzen, op de Boerdery genaamt Onrust. Door Agge Roskam Kool. (In Verh. Bat. Gen. Wijsb. Rott. 1779, 4, 136-177, Bi Un Gent Hi 9621).

Gelukkige uitslagen kunnen verwacht worden als op den gepasten tijd wordt gezaaid. Schr. wenscht dat zijn proeven zouden herhaald worden.

Heelkunde. [S.d. Agricola]. Institutiones Chirurgicae. Dat is de nieuw ende oprechte chirurgyns const. Waer in een Chirurgijn oft Barbier grondigh onderwesen wort, hoe hy sich in alle Wonden (vanden hoofde tot de voeten, ghesteken, ghehouwen, gheschoten, 't zy dat se vergheven zijn ofte niet) in 't verbinden ende genesen, houden ende dragen sal. Hier is noch by ghevoeght eenighe schoone ende heerlijcke Chimische Const ende tot de Chirurgie behoorighe Arcana, ende behendighe Handt-grepen. Oock mede op wat tijden dat de Wond-Kruyden behooren gepluckt te worden. Alles met groote neerstigheyt gecomponeert ende by een vergadert door Joannes Agricola Doctor inde Medecijn ende Chirurgijn vanden Keurvorst van Paltz. Ende in ons Neder-duyts, vertaelt, door Abraham Leenertsz Vrolingh, Chirurgijn tot Sardam. t'Antwerpen, By Marcelis Parys Boeck-

[p. 264]

vercooper, op de oude Cozen-merckt, in 't gulde Cruys. (15 × 8.7 cm., 108 + (3) pp., Bi Un Gent Me 2825).

Het boekje bevat drie tractaten, het eerste over de beoefening van de heelkunde, het tweede en het derde over de wonden. Tusschen de hoofdstukken treft men pharmaceutische bereidingen. In het stukje getiteld ‘Den Oversetter totten Leser’ wordt Dodoens genoemd.

In de studie van de inzameling van kruiden worden, met de Latijnsche benamingen, ook de Vlaamsche namen gegeven.

Tuinbouw. [1724 Agricola]. Nieuwe en ongehoorde Dog in de Natuur welgegronde Queek-Konst van Boomen, Heesters en Bloemgewassen, Ofte der selver algemeene Vermeerdering. Behelzende Hoedanig men allerley Boomen, door in stukken gesnedene Wortels, Stammen, Takken, ja zelfs door Bladeren, op een gemakkelijke manier kan aanqueeken en vermenigvuldigen. Door George Andreas Agricola, Phil. & Med. Doct. & Phys. Ord. Ratisb. Nieuwelyks ondervonden en beschreven; en nu tot nut van alle Liefhebbers uyt 't Hoogduyts Vertaalt, door J. Le Long. Met Curieuse Kopere Plaaten verciert en opgeheldert. t'Amsterdam, By Andries van Damme, Boekverkoper op het Rokkin, bezuiden de Beurs, 1724.
Eerste Deel (Voorrede + 208 pp.), Tweede Deel (Voorrede + 92 pp. + register). (15.0 × 20.0 cm., Bi Landbouwhoogeschool Gent, Kon Bi Brussel V 4154).

Het boek wordt ingeleid door Willem van Ranouw, geneeskundige. In het voorbericht zegt Schr. dat hij zijn boek laat verschijnen, omdat door een zijner tegenstrevers hetgeen onder eed over het enten moest verzwegen worden, te Frankfurt en Leipzig op verkeerde en vervalschte wijze werd uitgegeven; er worden echter geen namen genoemd.

Het 1^e deel bevat drie afdeelingen: de ontwikkeling van een boom, zijn vermeerdering volgens natuurlijke wijze, zijn ontwikkeling door de kunst. Het 2^e deel is een practische handleiding over de kunstmatige vermenigvuldiging. Met talrijke duidelijke platen worden de kieming der zaden, het ontstaan van de wortels uit de weefsels, de ent- en stekkenmethoden uiteengezet.

De oorspronkelijke Duitsche uitgave verscheen te Regensburg 1716 in 4, een Fransche uitgave te Amsterdam 1720. Het British Museum vermeldt een Nederlandsche uitgave te Amsterdam in 1729 in 4.

Agricola was doctor in geneeskunde en in wijsbegeerte te Regensburg.

[p. 265]

Menschenleer. 1661 Agrippa, Henr. Corn. Van de onzekerheid en ydelheid der wetenschappen en konsten. Uit het Lat. overgezet door J. Oudaan. Rotterdam 1661 in 8. (Bi Amst.).
Menschenleer. Ca 1732 Agrippa, Henr. Corn. Vermaakelyk tractaat, waar in op een satyrische en aangenaame wyze ondersogt en aangetoond werd, dat het vrouwelyk geslagt meer in luister en aansien gehouden moet werden, als dat van de mannen. Amsterdam ca 1732 kl in 8. (Bi Amst.).
Brandwonden. 1681 van Alberding, Adr. Verhandeling der verbrantheydt, waar in sekere genesing vast gestelt wort. Leeuwarden Heringa 1681 in 12 (Bi Amst.).

Albertus magnus, groote kerkdoctor en groote geleerde, philosoof met het vuur, heeft buitengewoon veel geschreven; zijn volledige werken zijn vereenigd in de uitgave: Beati Alberti magni, episcopi Ratisbonnensis, opera omnia, XXI vol. in fol., Lugd. 1651.

Hij werd geboren te Lauingen op den Donau in 1193, was de leermeester van Thomas Aquinus, doceerde de wijsbegeerte te Keulen, te Parijs, werd als provinciaal der dominicanen naar Rome geroepen, om daarna rond 1259 bisschop van Regensburg te worden. Hij bleef echter slechts korten tijd dit ambt waarnemen en trok zich terug in de stilte van een klooster te Keulen om zich volledig aan de studie te wijden; hij overleed daar in 1280. Van Albertus magnus heeft Tritheim⁽¹⁾ gezegd: ‘magnus in magia naturali, major in philosophia, maximus in theologia’.

Onder zijn talrijke werken: De alchimia, De rebus metallicis en mineralibus libri V, Compositum de Compositis waarin hij beweert dat dood en leven uit het vuur ontstaan: ‘mors et vita ab igne fiunt’; verder: De philosophorum lapide, Secretorum tractatus, Philosophia pauperum, waarvan het maaksel van de andere gewrochten sterk afwijken, en daarom wellicht tot Albertus Magnus niet behooren, wel echter hem toegeschreven. Het is de Secretorum tractatus die in vele talen werd vertaald, en ook sterk gewijzigd, als uitgeversonderneming onder het publiek werd verspreid. Dat werk ontaarde tot op den rang van een recepten-

(1) Arm. Hirsung, 1690, vol. I, p. 592. Joh. Trithemius (1462 † 1516), benedictijner te Sponheim.

[p. 266]

boek, zoowel om kwalen te genezen, als inktvlekken te verwijderen en nagerechten te bereiden; dat is de beteekenis van De hedendaagsche Albert en van Dat boeck der secreten.

Door misbruik van een grooten beroemden naam werd door den handel geld verzameld.

De Universiteit van Amsterdam bezit in hare Bibliotheek de volgende uitgaven van Dat boeck der Secreten:

Therapie. 1544 Albertus. Dat boeck der secreten door Albertus Magnus. Tantwerpen, Jac. van Liesveldt, 1544 in 8 (Bi Un Amst.).
Therapie. 1564 Albertus. Dat boeck der secreten. Tantwerpen, Jan Roelants, 1564 in 8 (Bi Un Amst.).
Therapie. 1594 Albertus. Dat boeck der secreten. Rotterdam, Jan van Waesberghe, 1594 in 8 (Bi Un Amst.).
Therapie. [1773 Albert]. De hedendaagsche Albert. Of nieuwe beproefde en geoorloofde Geheimen, naar de nieuwste ontdekkingen versaameld; sommigen tot voorwerp hebbende, het Geneezen van eene groote menigte toevallen, die de Gezondheid betreffen: Anderen, menigvuldige dingen, die nuttig zyn om te weeten, tot verscheiden bezigheden van het Leven: Eindelyk nog anderen, al het geene betrekking heeft op het Vermaak, zoo wel op het Land, als in de Stad. Alles verdeeld in drie Deelen, en in de orde van het A.B.C. geschikt. Naar den Derden Druk, die met veele nieuwe Geheimen vermeerderd is, uit het Fransch vertaald. Te Amsterdam. By Gerrit Bom, MDCCLXXIII (22.6 × 14.2 cm., VIII + 108 + (4) pp. Bi Un Gent 118 K8, Bi Un Amsterdam).

Verzameling van raadgevingen en geneesmiddelen voor het volk bestemd. Dit boek bevat alleen het eerste deel met den titel: ‘Over de gezondheid, behelzende Geheimen, die alle de toevallen, welken betrekkelijk zijn op de Gezondheid, tot Voorwerp hebben.’

De naam Albinus of Weiss behoort tot een familie van beroemde geneeskundigen:

Bernard Albinus, geboren te Dessau in 1653, hoogleeraar te Frankfurt a.O., en vanaf 1702 te Leiden, waar hij overleed in 1721. Van zijn elf kinderen, zijn er drie die zich als geneeskundigen hebben beroemd gemaakt.

1^o Bernard-Sigfried, Frankfurt a.O. 24 Febr. 1696, gestorven te Leiden 9 Sept. 1770 waar hij hoogleeraar was in de anatomie vanaf 1721; hij was aanhanger van het stelsel van Boerhaave.

[p. 267]

2^o Christian-Bernard, 1696 † 1752, hoogleeraar in de anatomie te Utrecht.

3^o Frederic-Bernard, 1715 † 1778, geboren te Leiden en opvolger van zijn broeder Bernard Siegfried vanaf 1745 in de Universiteit te Leiden.

Anatomie. 1758 Albinus, B.S. Physiologia of natuurkundige ontleding van het menschelycke lichaam. Amsterdam 1758 in 8, 1769 in 8 (Bi Amst.).
Anatomie. 1780 Albinus, Frid. Bern. Beschryving van 's menschen natuur. Uit het Latyn vertaald door Adr. van Solingen. Middelburg 1780 in 8 (Bi Amst.).
Oorziekte. [S.d. Albrechts]. De ziekten van het gehoor of zekere middelen, om het suizen der ooren, de hardhoorendheid en doofheid te verminderen en langzamerhand volkomen te genezen. Benevens Eene aanwijzing, om de ooren en het gehoor goed te behouden, gebreken van dezelve te verbeteren, voor te komen, en de lastige zoogenaamde oorkramp, volkomen te herstellen. Door Dr. Albrechts. Uit het Hoogduitsch vertaald door G.J. Pool, Doctor en praktiseerend Heelmeester te Moordrecht. Te Rotterdam, by J. Hendriksen, Boek- en Plaatdrukker. (23 × 14 cm., VIII + 58 pp., Bi Un Gent Me 2235).

Bespreking van het gehoor en nut der ooren in het algemeen, van de ziekten der ooren die met geen volkomene doofheid gepaard gaan en van de volkomene doofheid of verlies van het zintuig des gehoors. Het boekje eindigt met de lijst van geneesmiddelen tegen oorenkwalen.

Alexis Piemontois, of Alessio Piemontese, of Alexius Pedemontanus, is een geneeskundige wiens naam door den handel werd uitgebuit. Zijn zeven boeken over de geheimen werden door Jac. Wecker uit het Italiaansch (Venetië 1557) in het Latijn vertaald en te Basel in 1563 uitgegeven. Alexis leefde in het midden van de 16^e eeuw.

Van De Secreten zijn onder meer de volgende uitgaven gekend: Antwerpen, Plantin 1561 in 8 (Bi stad Antw. 5657, Bi Un Amst.), Antwerpen Van Keerberghen 1562 (Bi A.J.J.V.), Antwerpen Verwithagen 1562 in 12 (Bi Un Amst.), Antwerpen Van Waesberghen 1571 in 8 (Bi Un Amst.), De Meester 1596 (Bi Un Amst.), Delft Jac. Cornelisisz-Vennecool 1602 (Bi

[p. 268]

Un Amst.), Amsterdam Hendrick Laurensz 1631 (Bi Un Amst.).

Van Dat tweede deel van de secreten: Antwerpen Symens 1564 in 8 (Bi Un Amst.), Antwerpen Van Waesberghe 1574 in 8 (Bi Un Amst.), Alkmaar De Meester 1597 (Bi Un Amst.), Delft Jac. Corn. Vennecool 1602 (Bi Un Amst.), Amsterdam Laurensz 1631 (Bi Un Amst.), Amsterdam Gerrit Willemsz 1670 (Bi A.J.J.V.).

Van Veelderhande treffelijcke secreten: Amsterdam G. Wz. Doornick 1658 (Bi Un Amst., Bi Un Gent 194 H 28), Amsterdam Gerrit Willemsz 1670 (Bi Un Amst., Bi A.J.J.V.).

Therapie. [1561 Alexis]. De Secreten van den eerweerdigen Heere Alexis Piemontois. Inhoudende seer excellente ende wel gheapprobeerde Remedien / teghen veel-derhande cranckheden / wonden / ende andere accidenten: Met de maniere van te distilleren / perfumeren / confituren maken / te verwen / coleuren / ende gieten. Wt den Françoise overgeset. Thantwerpen, By Christoffel Plantijn / in den gulden Eenhoren. 1561. Met privilegie. (15,4 × 9 cm., 137 fo. + (22) pp., Bi Stad Antw. J 5657).

Zes boeken gevolgd door een inhoudstafel. Het privilegie is geteekend uit Brussel 6 Oct. 1557.

Therapie. [1562 Alexis]. Dye Secreten van den Eerweerdighen Heere Alexis Piemontois. Inhoudende seer excellente en wel gheapprobeerde Remedien / tegen veelderhande crancheden / wonden / en̄ andere accidenten: Met de maniere va te distilieren / perfumeren / confituren maken / te verwen / colueren / ende ghieten. VVt den Françoise overghesedt. Gheprint Thantwerpen / by my Peeter van Keerberghen. Anno MDLXII (12.8 × 7.5 cm., (8) pp. + 174 fo + (28) pp., Bi A.J.J.V.).

Zes boeken gevolgd door de inhoudstafel. Het privilegie is geteekend uit Brussel 6 October 1557, zelfde inhoud als de uitgave van Plantin 1561.

Therapie. [1658 Alexis]. Veelderhande treffelijcke Secreten Van den Vermaerden Heer Alexis Piemontois; Inhoudende seer excellente ende wel gheapprobeerde remedien, tegen veelderhande Kranckheden, wonden ende andere accidenten: Met de maniere van distilleren, perfumeren, confituren maecken, te verwen, coleuren ende gieten. t'Amstelredam. By Gerrit Willemsz Doornick, Boeckverkooper op de Singel by Jan-Roon-poorts-Toorn, in 'Groot Kantoor-boeck. 1658 (12 × 6.7 cm., 401 + (21) + 246 + x (20?) pp., Bi Un Gent 194 H 28, Bi Un Amsterdam).

Het werk behelst twee deelen, het eerste deel 6 boeken,

[p. 269]

het tweede deel geen verdeeling; het bevat talrijke recepten over gewone kwalen, huishoudkunde, enz. Ieder deel eindigt met een inhoudstafel. Het exemplaar van de Gentsche bibliotheek is onvolledig: er ontbreken de laatste pp. van het 2^e deel, en de inhoudstafel.

Therapie. [1670 Alexis]. Veelderhande treffelijcke Secreten, Van den Vermaerden Heer Alexis Piemontois Inhoudende seer excellente ende wel gheapprobeerde remedien, teghen veelderhande kranckheden, wonden ende andere accidenten: Met de maniere van distilleren, perfumeren, confituren maecken, te verwen, coleuren ende gieten. Desen lesten Druck grootelijcks verbetert ende vermeerdert. t'Amsterdam, By Gerrit Willemsz. 1670. Men vindt-se te coop t'Antwerpen By Joseph Jacops. (12.8 × 7.5 cm., 357 + (29) pp., Bi A.J.J.V.).
Tweede deel van de Veelderhande treffelijcke Secreten, Der Vermaerden Heer, Alexis Piemontois; Die hy by een heeft vergadert ende ghetrocken uyt veel goede en excellente Autheurs. Ende is Over-gheset uyt de Francoysche in onse ghemeene Nederlandtsche Duytsche Spraecke. (12.8 × 7.5 cm., 215 + (22) pp., mede-gebonden met ‘Veelderhande treffelijcke secreten’, Bi A.J.J.V.).

Dit exemplaar mist de 12 eerste pp. Het 1^e deel bevat zes boeken met inhoudstafel, het 2^e deel een enkel deel, ook met inhoudstafel. Al de recepten zijn zonder orde geplaatst; het eerste secreet is om de jongheid te behouden en ‘om den mensche altijt in sijn fleur ende in sijn jeucht t'onderhouden’. Het tweede deel is op dezelfde wijze opgesteld; de laatste secreten zijn: om weekluizen te verdrijven, om weeren uit handen of voeten te verdrijven, om wijnbrouwen van de oogen weg te nemen, om druiven in den winter versch te houden, om wijn het gansche jaar zoet te houden, om wormen bij kinderen te verdrijven, enz. De tekst van het 1^e deel is dezelfde als in de uitgave van 1562.

Natuurkunde. [1775 Algarotti]. De Newtoniaansche Wysbegeerte voor de vrouwen, of samenspraaken over het Licht, de Kleuren en de Aantrekkingskracht. In het Italiaansch beschreven door den Heer Algarotti. Vermeerderd met een Voorreden van een voornaam Natuur-kenner. Tweede Uitgaaf. Te Utrecht, By A. Stubbe, Boekverkoper in de Gortsteeg over de Hamburgerbrug, 1775. (20.3 × 12.2 cm., VI + (10) + 348 + (8) pp., Kon Bi Brussel VH 5247).

Op de titelplaat geeft de schrijver, met een boek in de hand, uitleggingen aan een edele dame, gezeten in het park van een

[p. 270]

kasteel. In zijn voorrede richt zich schrijver tot de Fontenelle die de eerste was om de philosophie aan vrouwen duidelijk te maken. De markgravin, voor wie de samenspraken werden opgesteld, was eerst aanhangster van Cartesius, dan van Mallebranche, ten slotte van Newton.

Het boek bevat zes samenspraken: over de stellingen van licht en kleuren, de grondbeginselen der gezichtskunde, de wederlegging van het Cartesianenstelsel, het stelsel van Newton over de gezichtkunde (twee samenspraken), het grondbeginsel van de aantrekkingskracht.

Een volledig alphabetische bladwijzer eindigt het werk.

Dierkunde [1755 Allamand] Kort verhaal van de uitwerkzelen welke een Americaanse vis veroorzaakt op de geenen, die hem aanraaken; door J.N.S. Allamand. (In verh. Holl. Maatsch. Wet. Haarlem 1755, 2, 372-379, Bi Un Gent Hi 2045).

Electrische werking van de siddervis of aal Torpedo.

Water [1755 Allamand] Nieuwe proef om het zeewater drinkbaar te maken: Uitgevonden van den Heere Hales, en medegedeeld door J.N.S. Allamand. (In Verh. Holl. Maatsch. Wet. Haarlem 1755, 2, 380-382, Bi Un Gent Hi 2045).

Distillatie van zeewater met krijt gemengd.

Heelkunde. [1728 Allen]. De praktyk der Chirurgie, of de oeffening der Heelkunst, Verkort en Vergadert, in ene beknopte Verzameling van de Gedagten der Geleerdste mannen, over de zigtbare of uitwendige Hooften Huitqualen, Mitsgaders de Gezwellen en Wonden hare Oorzaken en Genezing, Door de Oeffening en Waernemingen bevestigt, en enigzints vermeerdert, Door J. Allen, M. Dr. Vertaelt en hier en daer Vermeerdert, uit de Schriften der Geleerdste Artzen, Door M. van Goch, Med. Dr. T'Amsterdam, By Marten Schagen, Boekverkooper op den Nieuwen Dyk, MDCCXXVIII (19.2 × 11.9 cm., (8) + 140 pp., Bi Un Gent Me 3122).

Vijf hoofdstukken: de uitwendige hoofdkwalen, de huidkwalen, de gezwellen, wonden der zachte en harde deelen, register der gemengde geneesmiddelen. Talrijke geleerden worden genoemd, echter zonder bibliographie: Bonetus, Turner, Coward, Riverius, Pitcairn, Ettmuller, Palfyn, Schmitzius, Fabricius, Sydenham, Boerhave, Friendt, Celsus, Willis, Sennertus, Wiseman, Mayerne, Belloste.

Een rijke bron van Nederlandsche technische woorden met de Latijnsche vertaling.

[p. 271]

Geneeskunde. [1786 Alstorphius]. Waarneemingen, de eerste van een hevig colyk, vergezeld van een hardnekkige opstopping des stoelgang, en pisloozing; de tweede van een hevig colyk, alwaar de aderlating, opiata, laxantia en diaphoretica van geen uitwerking waren, eindelyk door het uitwendig gebruik van het opium hersteld; de derde van een anasarca, gepaart met ascites; de vierde van een diarrhoea, door omwindende en zweetdryvende middelen geneezen. (Handel. Geneesk. Gen. Amsterdam, 1786, XI, 277-292).
Geneeskunde. [1787 Alstorphius]. Waarneeming van eene hardnekkige oedemateuze zwelling der onderste oogleden, alwaar de diaphoretica, diuretica en purgantia van geen uitwerking waaren: eindelyk door de methodus antiphlogistica hersteld. Door W.G. Alstorphius, Heel- en Vroedmeester te Holwert. (Handel. Geneesk. Genootschap Amsterdam, 12^e deel, 2^e stuk, 1787, 551-555, Bi Un Gent me 366a).

Schr. is van oordeel dat de door hem vastgestelde zwelling tot hydrops plethoricus moet worden gebracht.

Geneeskunde. [1787 Alstorphius]. Tweede waarneeming, weegens een heevige keel-ontsteeking, den vierden dag na de uitbotting der t'zamenvloeyende pokken; als meede een belette kwyling, den elfden dag der ziekte. (Handel. Geneesk. Gen. Amst., 12^e deel, 2^e stuk, 1787, 556-560, Bi Un Gent me 366 a).

De lijderes, een kind van 13 jaren, werd in een gedurige zittende houding gehouden, zonder slapen.

Geneeskunde. [1787 Alstorphius]. Derde waarneeming, weegens verscheiden ongesteldheden waar door een kraamvrouw den eersten dag na de verlossing, als staande het tydperk der volgende, in het kraambed overvallen wierd. (Handel. Geneesk. Gen. Amst. 12^e deel, 2^e stuk, 1787, 560-568, Bi Un Gent me 366a).

Walging, koorts met rugpijn, spanning in den onderbuik, van den zelfden aard als bij de ziekte die in het Hôtel de Dieu te Parijs geheerscht heeft.

Diergeneeskunde. 1731 Almanus van Cour, P. Toevlucht ofte heylzaeme remedien voor alderhande ziekten en accidenten, die de peirden zouden konnen overkomen. 6^e druk Amsterdam J. van Waesberge 1731 kl in 8.
Diergeneeskunde. 1765 Alta Eelko. Verhandeling over de natuurlijke oorzaken der ziekte onder het rundvee en derzelver langere duuringe. Leeuwarden, Wigerus 1765 in 8 (Bi Amst.).

[p. 272]

Diergeneeskunde. 1769 Alta Eelko. Noodige raadgevingen voor de ziekte van het rundvee. Leeuwarden, de Chalmot 1769 kl in 8 (Bi Amst.).
Diergeneeskunde. [1781 Alta]. Bericht van de inenting der kalveren. (In verhandel. Maatsch. Landb. Amst. 1781, II 2, pp. 125-164, Bi Un Gent HN 960).

Beschrijving der proeven van Reinders, waardoor met goed gevolg jonge kalveren worden ingeënt met stof van beesten die enkele dagen ziek geweest zijn van de veepest.

De schrijver teekent zijn naam op het einde van zijn bericht: Eelko Alta, predikant in de Gereformeerde Gemeente, te Boosum, in Friesland.

Receptenboek. 1552 Andriessen Symon. Viervoudich Tractaat-Boeck, Inhoudende de vier delen ofte Tractaten. Het eerste tracterende van alle wynen, het twede van diversche Verwen. Het derde van allen Incten ende secreten van schryven. Het vierde van allen Confituren ende diversche mixturen. Ghecopuleert ende vergadert by Symon Andriessen van Aemstelredam. Campen St. Jaersen 1552. Ende me salse te coop vijnde tot Aemstelredam by Cornelis Karelsen.
Receptenboek. 1600 Andriessen, Symon. Een Schoon tractaat van sommighe werckinghen der alchimistische dingen. Amsterdam, Corn. Claesz. 1600 kl in 8.
Bromatologie. S.d. Anonymus. Geheim der wijnen om alle blauwe, rosse, lange en onzuivere wijnen schoon te maken. Amsterdam van Esveld in 8.
Geneeskunde. [S.d. Anonymus]. Staetkundige bedencking, over het verschil tusschen den Heer Bonaventura Dortmond, Doctor van het Gasthuys, En den Vroet-Doctor en Meester Fredericus Ruysch, en Andries Boeckelman, Nodigh van de Heeren van Regeeringe in acht genomen te worden, of er wel een Manspersoon tot het Manuael der Vroet-vrouwen, in eene welgestelde Republijck toegelaten behoorde te worden. Omnibus & Singulis. t'Amsterdam, By Jacob van Velsen, voor aen op d'Uytrechtse straat, in de Staten Bybel, gedruckt. (14.6 × 9.3 cm., 40 pp., Bi Un Gent Me 983 R).

Geschrift gericht tegen Andries Boekelman over vrouwenverlossing, en verzoek om Fredericus Ruysch te belasten met een onderwijs in de anatomie voor de vroedvrouwen.

[p. 273]

Geneeskunde. [S.d. Anonymus]. Den desolaten Boedel der Medicijne deses Tijdts: Uytgesproocken van een doctoor over 't Pest-Huys; en een apotheeker in 't Gast-huys. In troebel water is 't goet vissen. Desen tweeden druck merckelijck vermeerdert, en van veel fauten verbetert. t'Amsterdam, Gedruckt by Pieter Schijn, op de Princegraft, in de drie Hengste-Keutelen. (14.6 × 9.4 cm., 29 + 14 pp., Bi Un Gent me 983 L).

Het boekje met een eerste deel (29 pp.) en een tweede deel (14 pp.) is een aanval vooral op de geneesheeren van het gasthui; Andries Boekelman wordt daar ook genoemd.

Geneeskunde. [S.d. Anonymus]. Remedie Voor den desolaten boedel der Medicijne deses Tijdts; Uytgesproken van doctor Over het Pesthuis, en Apotheker In het Gasthuis. Post Bellum auxilium. t'Amsterdam, Gedrukt by Pieter Schijn, op de Prince-graft, in de drie Hengste keutelen. (14.9 × 9.3 cm., 29 pp., Bi Un Gent me 983 I).

Het gesprek gaat hier over eenige pharmaceutische bereidingen.

Pharmacie. [S.d. Anonymus]. Nieu ligt der apotekers, aanwysende de onkennis ontrent de kragt der Genees middelen, en verbeterende grove misslagen in 't voorschrijven en bereiden der Genees-middelen gemeenlijk begaan. (15.9 × 9.8 cm., (8) + 82 + (2) pp., Bi Un Gent Me 291 A).

In dit opstel, waarin geen recepten worden gevonden, worden algemeene zaken besproken zooals de te groote hoeveelheid gebruikte geneesmiddelen, het onderscheid tusschen geneeskunde en andere kunsten, de algemeene eigenschappen van zekere geneesmiddelen, de samenstelling dezer producten, zekere misslagen bij hun gebruik.

Plantkunde. Ca 1220 Anonymus. Het West-Vlaamsch Herbarium.

De Universiteitsbibliotheek van Königsberg bezit dat boek dat ca 1220 gedateerd is, en volgens J. Jacobs⁽¹⁾ een afschrift van een ouder hs., van omstreeks 1100, of nog beter in de laatste decade der 11^e eeuw. De kopiist uit de 13^e eeuw zou de spelling van het ouder hs. volkomen geëerbiedigd hebben.

(1) Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad. 1930, 189, 615; 1931, 213. Isidoor Teirlinck Album 1931, 115.

[p. 274]

De Kon. Bibliotheek te Brussel bezit als hs.:

Geneeskunde. 14^e eeuw Anonymus. Tractaten met betrekking tot de natuur- en geneeskunde (Kon Bi Brussel Hs 15624-41).
Pharmacie. S.d. Anonymus. Huys-apotheek voor onvermoogende menschen. Amsterdam. S.d. kl in 8.
Plantkunde. 1482 Anonymus. Herbarius of Kruidboeck in dietsche. Antwerpen Mathias Goes 1482.

Cit. door Pritzel n^o 10760 en door Is. Teirlinck⁽¹⁾.

Plantkunde. 1484 Anonymus. Een Herbarius of Kruydboek. Kuylenborch, Joh. Vedener, 1484.

Volgens Schreiber⁽²⁾ is dit kruidboek een Nederlandsche vertaling van den Latijnschen herbarius van Peter Schoeffer, in 1484 te Mainz verschenen (Pritzel n^o 10759).

Plantkunde. 1511 Anonymus. Den Herbarius in dyetsche, Antwerpen, Gov. Bac., 1511, 174 pp. (N^r 1049 van Nyhoff en Kronenberg).
Plantkunde. Ca 1511 Anonymus. Den Herbarius in dyetsche. Antwerpen, Willem Vosterman, 174 pp. (N^r 1050 van Nyhoff en Kronenberg).
Heelkunde. 1512 Anonymus. Fasciculus medicine houdende in hem dese navolghende tractaten Die allen Cyrurginen Ende andere menschen te wetene seere profitelijc ende nootsakelijc zijn. Inden eersten Een tractaat om die viere naturen ende complectien der menschen Ende alderhande siecheden te kennene. Voleyndt in dye vermaerde Stadt van Antwerpen bi Claes die Graue in onser vrouwe pant. 1512 in f^o. (Bi Un Amsterdam).
Huishoudkunde. [1513 Anonymus]. Tbouck vā wondre. (op het einde) Gheprint inde princelijcke stadt van Bruesel Inden Zeeridder Bi mi Thomaes van der Noot opten VII dach van Februario Int iair ons Heeren, |CV^s, en̄ .XIII. (19.4 × 12.3 cm., (72) pp., Kon Bi Brussel VH 9835).

Een geschreven aanteekening aan het boek luidt: ‘Het boeck van Wondere, waer inne men vinden sal veel wonderlycke consten ende ooc veel proffitelycke consten. ten eersten sal men

(1) Bot. Jaarb. Dodonaea 1890, II, p. 3.

(2) Die Kraüterbücher des XV und XVI Jahrhunderts, München 1924, p. VI.

[p. 275]

hier stellen die const van alderhande substancien te verwen, daerna hoe men yser ende stael mach hert ende weeck maken met meer ander consten. Gheprint in de princelycke stad van Brussel, bi mi Thomas van der Noot, 1513.’ Wellicht het titelblad dat in het exemplaar zou ontbreken.

Op de eerste blz. treft men echter de volgende regels waarmede het werk begint:

‘Op dz een ieghelijc mach wetē, en̄ verstaen van dies hem nootelijck ende ooc proffitelijc sijn mach aengaē | de veel scoone diverschen consten die hier na de op zȳ | artijcule vervolghen selen, ende daer na oock veel ge- | nuechlijcke consten waer bi dyt teghenwaerdich boeck | welghe heeten mach worden het boeck van wondere | want men hier inne vindē sal veel wonderlijcke cons- | ten ende ooc veel proffitelijcke consten. Ten eerstē salmen hier stellen die const van alderhande substācien te verwen daer na hoemen yser ende stael mach | hert ende weeck maken met meer ander consten.’

Deze tekst wijkt tamelijk veel af van de hooger aangegeven aanteekening.

Een ander geschreven aanteekening, wellicht van vóór ca 150 jaren, vermeldt: ‘Cet ouvrage est très curieux, parce qu'il nous fait connoître la manière, dont on teignoit les draps, les étoffes de soie et le cuir en toutes sortes de couleurs, dans nos nombreuses et florissantes fabriques des Pays-Bas, pendant le moyen âge, ouvrage devenu d'ailleurs si rare qu'il seroit difficile d'en trouver un second exemplaire’.

Dat zeer zeldzaam boek, wellicht een unicum, bevat een aantal recepten, nuttig voor het bedrijf en voor de huishoudkunde; het wordt verdeeld in ‘capittels’ waarvan de laatste op p. (46) n^o LXXXVII draagt: ‘Een tractaet van greffien ende planten. LXXXVII’. Daarna op de volgende (26) pp. komen geen cijfers voor. Dat tractaat over de planten wordt gevolgd op p. (64) door: ‘Een traectaet om veelghenoechlijcke stucxkens te bedriuene’ waarin allerlei goocheltoeren worden verzameld.

Op het titelblad een open boek; op p (2) een schild met de woorden ‘Cum privilegio’ onderaan, op p (72), de laatste, een teekening verbeeldende den zeeridder, gewapend met helm en zwaard, het onderste van het lichaam onder vorm van vischstaart.

[p. 276]

Plantkunde. [1514 Anonymus]. Dē grotē herbarius met al sijn figuerē Die Ortus sanitatis ghenaemt is met sijnder tafele in latijn en̄ in duytsche En̄ hier af een scoon registere om die curatien teghen alderhande crancheden lichtelijck te vindene En̄ oec een expert suverlic tractaet om dye orine te judicerene En̄ noch een tractaet om die crachten van alle medecinen te kennene / met vele andere goede leeringhen. (Burgond. Bibl. Brussel, cit. door Is. Teirlinck⁽¹⁾, door A.C. Klebs⁽²⁾, door Nyhoff en Kronenberger n^r 1051⁽³⁾, Pritzel n^r 10834, 23.7 × 17.7 cm., (10) pp. + 190 f^os + (35) pp., Kon Bi Brussel VH 6192).

Hollandsche uitgave van Ortus Sanitatis.

Register van de hoofdstukken met Latijnsche en Vlaamsche namen van planten en van geneesmiddelen. Het voorbericht deelt mede dat het boek vijf deelen behelst: de inleiding, de kruiden en hunne krachten, de laxeermiddelen, de kleur der urinen, en een register. Talrijke figuren in houtsnede.

Alleen op het einde krijgt men de noodige inlichtingen over de uitgave:

‘Desen boeck is gheprint in die vermeerde coopstadt van Antwerpen bi mi Claes de Graue In onser liever vrouwen pant Bi dye Camer poorte Int iaer ons heeren. MCCCCC en XIIII. Den XVII dach van Junius. Cum Gratia et Privilegio.’

Plantkunde. 1526 Anonymus. Den groten herbarius met al sijn figueren. Antwerp, Claes de Grave, 1526. (2^e uitgave, cit. door A.C. Klebs en door Nyhoff en Kronenberger, n^r 1052).
Geneeskunde. 1529 Anonymus. Regimente der ghenen dye... in der... plaghe der sweetender siecten bevallen. Antwerpen, A. van Bergen 1929 in 8.
Plantkunde. 1533 Anonymus. Den groten herbarius met al sijn figueren, Antwerp, Claes de Grave, 1533. (3^e uitgave, vermeerderd met:

(1) Een kruidboek van 1514: Den groten Herbarius met al syn figueren die Ortus sanitatis ghenaemt is. Eene verhandeling door Is. Teirlinck. Bot. Jaarb. Dodonaea, II, 1890, pp. 1-39.

(2) A catalogue of early Herbals, mostly from the well-known library of Dr. Karl Becher, Karlsbad. With an introduction by Dr. Arnold C. Klebs, Nyon. L'Art ancien S.A. Lugano (Switzerland) 1925, p. 26.

(3) Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 door Wouter Nyhoff met medewerking van M.E. Kronenberg. 's Gravenhage, Martinus Nyhoff 1919.

[p. 277]

Den Antidotarius voor Barbiers ende ander, om te maken Saluen, Olien, Plaesteren, Poederen, Slaepdrancken ende Wondrancken (Cit. door A.C. Klebs en door Nyhoff en Kronenberger n^r 1053).
Plantkunde. 1538 Anonymus. Den groten herbarius. Utrecht, Jan Bernts 1538. (Pritzel n^o 10761. Cit. door A.C. Klebs en door Nyhoff en Kronenberger n^r 1054).
Vroedkunde. 1540? Anonymus. Den Rosegaert van de bevruchte vrouwen. Thantw. Symen Cock 1540?

Het boek zou meer dan 27 drukken hebben gehad.

Vroedkunde. Ca 1540 Anonymus. Der vrouwen natuere ende complexie. Ende hoe men kennen sal vrouwen die van natueren vrolic ende blijde sijn. Utrecht, Jan van Doesboch ca 1540 in 4 (Bi Un Amsterdam).

Van dit boek bezit de Bi Un Amsterdam nog: 1563, Thantwerpen Roelants kl in 8, 1731 Amsterdam kl in 8, 1787 Amsterdam in 12, 1814 Amsterdam in 12, 1827 Amsterdam in 12.

Heelkunde. Ca 1540 Anonymus. Instructie voer die Barbijers Yonghers ende den ghemeyne simpelen man. Leerende die manier om wonden te genesen. Campen, Peter Warnerssoen ca 1540 kl in 8. (Bi Un Amsterdam).
Plantkunde en Pathologie. [1547 Anonymus]. Dē grotē herbari' met al sijn figuerē der Cruyden / om die crachten der cruyden te onderkennen. Met een tafele van den namen der cruyden in latijn en duytsche. Een Register om lichtelic te vindē die curacien tegen alderhande cranchedē. Een tractaat om alle Urijnen te indicerene. Van den cantelen der Urijnen vā Meester Arnoldus de noua villa / opdat die Meester niet bedroghen en worde. Om die operacien vā allē drogerien en̄ medecijnē te kennē. Metter Anathomie der menscheliker ghebeenten. Een expert Tractaet voor personē / die op dorpen / en̄ casteelen woonen / verre vā die Meesters / Om te makene Wondranckē / salue / en olien / Daer hem elck met ghenesen mach / Welck tractaet in die ander Herbarius niet en is. En̄ noch veel ander nootsakelijcke leeringhen / Weder verdruct int Jaer MCCCCC ende XLVII. Gheprent Tantwerpen / Bi mi Simon Cock. (Bi Un Gent Ac 3404, 25.8 × 19.3 cm.).

Dit prachtig boek bevat: naamlijst der kruiden in het Latijn en in het Vlaamsch 7 pp.; voorrede van den schrijver 2 pp.; beschrijving der kruiden in 435 capitels 285 pp, eindigende met deze woorden: ‘Hier is voleyndt dē Hof der cruydē vā deser

[p. 278]

aerdē tot die gesontheit des lichaēs. Laet ōs doch ooc nu gaē in dē hof der passien ēn lijdens ons salichmakers Christi Jesu om te pluckē daer vruchten en̄ cruyde tot salicheyt der sielen Amen.’

De Anothomie van dat menschelijcke lichaem neemt slechts een blz. in, met een schets van het geraamte en de namen der beenderen.

Het derde deel van het boek is een tractaat over de geneesmiddelen, 6 1/2 pp.; het vierde deel handelt over urine en de beteekenis daarvan in het bepalen der ziekten, 4 1/2 pp.; het 5^e deel is een verhandeling van Arnoldus van Villanova 2 pp.; daarna register der ziekten 19 pp., antidotarius voor barbiers 11 1/2 pp., het planten en enten van boomen 13 1/2 pp.

Het boek eindigt met de woorden: ‘Gheprint Tantwerpen op die Lombaerde veste teghen dye Gulden handt over | By my Symon Cock’.

Buiten de studie der kruiden waarvan talrijke afbeeldingen voorkomen, handelt het kruidboek over allerlei onderwerpen, zooals dieren en steenen, en zelfs boter (cap. 82) die op de gezondheid gunstig werkt, en kaas (cap. 114) die onder de schadelijke stoffen wordt gerekend.

Voorschriften. 1548 Anonymus. Dat playsant Hofken van recepten, in het welcke gheplant zijn diversche boomkens ende bloemkens van naturael philosophie. Getranslateerd wt den fransoyse, ende nu eerst in nederduytsche gheprent. Hantwerpen by Jacob Mesens 1548 in 8 (Bi Un Amsterdam). Een uitgave in 1553, Thantwerpen by Jan Roelants in 12 (Bi Un Amsterdam).
Heelkunde. 1553 Anonymus. Die peerle der chirurgyen... ghetrocken wt den boecken Paracelsi. Antwerpen, Jan Roelants 1553 in 4.
Geneeskunde. 1554 Anonymus. Nieu complexie Boeck der menschen natuere. Thantwerpe, Jan Roelants 1554 kl in 8; 1564 kl in 8 (Bi Un Amsterdam).
Therapie. 1556 Anonymus. Van dwonderlijck nyen water, dwelcke alderhande siecten ende ghebreken gheneest. Thantwerpen, Jan van Ghelen 1556 kl in 8 (Bi Un Amsterdam).

[p. 279]

Geneeskunde. 1557 Anonymus. Een excellent tractaet der pocken ende bynae alle siecten. Naar Paracelsus. Thantwerpen, J. Roelants 1557 in 4. (Genoemd door Sano en Schamelhout, p. 22).
Almanak. 1558 Anonymus. Almanack ende prognosticatie. Antwerpen van Loe in 16.
Vroedkunde. Ca 1560 Anonymus. Den Rosegaert van den bevruchten vrouwen. Leyden Mathijsz ca 1560 in 8; Campen Joessen sd in 8; Amersfoort Wylichs 1599 in 8; Delft Schinckel 1599 in 8; Delft Schinckel 1603 kl in 8; Amsterdam Claesz 1604 in 8; Amsterdam 1625 kl in 8; Amsterdam Broer 1634 kl in 8; Amsterdam Bouman ca 1665 kl in 8; Amsterdam de Groot 1667 kl in 8; Amsterdam 1670, 1672, 1685, 1701, 1720, 1730, 1742. (Bi Un Amsterdam).
Vroedkunde. 1561 Anonymus. Dat Profijt der Vrouwen. Thantwerpen Jan van Ghelen 1561 kl in 8; Thantwerpen Bosselaer 1595 in 8, ca 1600 in 8; sl ca 1731 in 8; sl sd kl in 8 (Bi Un Amsterdam). Zie 1595 Anonymus. Sano en Schamelhout noemen (p. 21). een uitgave Antwerpen, J. Roelants 1556 in 12.
Anatomie. 1566 Anonymus. Een wonderlic, vremt, ende warachtigh monster, van twee meyskens aen een gheboren. Ghendt, Ghilein Manilius 1566 in 8.
Anatomie. [1568 Anonymus]. Anatomie, oft levende beelden vande deelen des menschelicken lichaems: Met de verclaringhe van dien inde Neder-duytsche spraecke. T'Antwerpen. By Christoffel Plantijn MD.LXVIII (30 × 19.4 cm., (6) + (8) + 197 pp., Kon Bi Brussel VH 7422).

Het werk is verdeeld in 7 boeken figuren met de uitlegging, om te eindigen met een verhaal over de boeken van Andries Vesalius. Het voorbericht geteekend Ch. Plantin is een opdracht in het Fransch aan Gerard Grammay. Volgens een aanteekening vóór het titelblad heeft D. van Mauden verscheidene fouten in den tekst verbeterd.

Het boek is mede gebonden met de anatomie van van Mauden 1583.

Pest. 1571 Anonymus. Corte ordinantie in houdende ghemeyne remedien ende lichtelijck om te maken, dickmaels beproeft ende gheexperimenteert, nootlijck in desen weecken tijdt, teghens die besmettelijcke sieckte, als nu grasserende, gheneamt de peste. Wt diversche authoren by een ver-

[p. 280]

gaderd door H.F. Antwerpen by Ant. Tielens, typ. Aegi Radaei 1571 kl in 8. (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1581 Anonymus. Tractaat ende regiment preservatijf, jeghens de haestighe sieckte ofte de pestilentie: by laste en ordinantie van mijn Heeren Schepenen van der Keure der Stede van Ghendt. Nu wederom van nieus overzien. Ghendt by Corn. de Rekenaere 1581 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Pharmacie. 1588 Anonymus. Van seeckere seer costelijcke wateren, die men met recht zoude mogen noemen Aquae vitae. Ende sommige uitgelesen Oliën. Amsterdam Barent Adriaensz 1588 in 8.
Voorschriften. 1589 Anonymus. Een nyeuw receptboecxken. Inhoudende veel ende mennigerhande wel gheapprobeerde schoone secreten ende consten. Reess, van Santen 1589 (Bi Un Amsterdam).
Vroedkunde. [1595 Anonymus]. Tprofijt der vrouwen, in het welcke gheleert wordt de remedie teghen alle die ghebreken der Vrouwen, Weduwen, Meyskens, ende allen anderen persoonen: ende om kuyschelijck te leven. Den verdroochden Mans, om haer Natuere te verstercken ende te restaureren. Thantwerpen. By Jacob Bosselaer. 1595. (14.7 × 9 cm., (52) pp., Bi Mus Plantin A 2515).

Dat zeldzaam boekje begint met een proloog in verzen; daarna komt een register der hoofdstukken zonder nummer noch pagineering, ten getalle van 31.

Cf. 1561 Anonymus.

Anatomie. 1598 Anonymus. Waerachtige beschrijvinge van een kint het welck gheboren is binnen de stadt van Rotterdam in Hollant op den 20 januarij 1598. Thantwerpen by Anthoni de Ballo 1598 in 8. (Bi Un Amsterdam).
Therapie. ca 1600 Anonymus. Remedi-Boecxken Inhoudende hoe men met cleyne kosten met bekende slechte remedien, allerhande krancheden ende sieckten sal ghenesen. Amsterdam Harman Muller vóór 1600 kl in 8 (Bi Un Amsterdam).
Tabak. 1600 Anonymus. Volmaecte Historie oft beschryvinge van het cruydt Tabaco. Amsterdam Corn. Claesz 1600 kl in 8.
Pest. 1603 Anonymus. Ordonnantien orboir bevonden by zijne Majesteyt Jacobus I, Coninck van Englant, enz. om onderhouden te werden

[p. 281]

over alle de graeffschappen van dit conincrijcke, in alsulcken steden, enz. als dewelcke daer zijn, ofte hier naer mochten besmet worden met de sware siecte der pestilentien, enz. Uuyt den Engelsch deur Rich. Schilders. Middelburgh 1603 in 8.
Pest. 1604 Anonymus. Tractaet teghen de pestilentie. Delft Andriesz 1604 kl in 8. (Bi Un Amsterdam). Een uitgave te Utrecht 1636 in 8.
Pest. 1606 Anonymus. Den Staet van London in hare groote peste. In het jaer des Heeren 1603. Middelburgh 1606 in 4. (Bi Un Amsterdam).
Dierkunde. [1608 Anonymus]. Ware verthooning Ende afbeeldinghe van eenen dooden ende meest half verrotten Vis, door die zee aen der strande opgheworpen, den 20. der Maent September, Anno 1608. Was lanck ontrent 20. voeten, ende lach tusschen Catwijck ende Schevelingen by den Hage in Hollandt, met die beduydenis daer van, hier over verclaert. Aenwijsende den Standt ende conditie des Conincx van Spaignien ende sijn bedroch inden wtganck van desen Vredehandel gheopenbaert. Luc § 17. Want daer en is niet verborghen dat niet openbaer en worde, oock niet heymelijcx dat niet bekent en worde, ende aen den dach en come. 4 Esdra Cap. 4. vers 46. Datter voorby ghegaen is dat weet ick, maer watter toecomende is dat en weet ick niet. Tot Middelburgh, Voor Adriaen van de Vivere, Boeckvercooper. M. DC. VIII. (19.3 × 14.6 cm., f^os 302-311, Bi Un Gent HN 1101).

Meer een geschrift tegen Spanje dan een beschrijving van een walvisch. Voor dien tijd waren reeds meer dan eens doode lichamen van die soort aangestrand.

Geneeskunde. 1614 Anonymus. Den leytsman ende onderwijzer der medicynen. Amsterdam, Henrick Laurensz 1614, 1632, kl in 8; Amsterdam van Ravesteyn 1662 kl in 8; Rotterdam, van Waesberge 1656 kl in 8.
Geneeskunde. 1619 Anonymus. Enchiridion medicum, Dat is: een kort begrijp van den gantschen loop der medicine. Mitsgaders een t' samensprekinge van een doctor ende student, der medicijne aengaende. Utrecht 1619 in 4; 2^e druk Amsterdam, van Joost Broersz 1659 in 4.
Geneeskunde. 1621 Anonymus. Vorstelijck gheschenck, dat is, een medecynboeck, inhoudende vele geproefde ende goet gevonden medecijn stucken. Amsterdam Barentsz 1621; Laurensz 1628; Barentsz 1631, van Ravesteyn 1662 (Bi Un Amsterdam).

[p. 282]

Geneeskunde. 1622 Anonymus. Fundament der medicijnen ende chirurgiën. Begrijpende verscheyden Tractaten. Rotterdam Bastiaensz 1622 in 4.
Pest. 1624 Anonymus. Preservatiif van de pest waerinne vertoont werde de beste ende alderlichtste geapprobeerde remedien, die men huijdensdaeghs gebruijckt. Door I (oh.) H(eurnius) Leyden 1624 kl in 8 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1624 Anonymus. Pest-Ordonnantie uut last van de magistraet van Arnhem. Arnhem 1624 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Geneeskunde. 1624 Anonymus. Ars medica, ofte ghenees-kunst, met annotatien van Sebastien Egbertsz en door Nic. a Wassenaer vertaald uit Praxis medica Amsterdam 1616. Amsterdam, H. Walschart 1624 in 4.
Pest. 1625 Anonymus. Ordonnantie van de peste. Antwerpen 1625 in 4 (Bi Un Amsterdam).
1628 Anonymus. Dat Planetenboeck en die Complexien des menschen te bekenne uyt der Physionomie ende andere gheleeden. Amsterdam Muller 1628 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1629 Anonymus. Copy van twee geschriften, ghevonden binnen 's Hertoghenbosch den 17 Sept. anno 1629. Waer van den eenen is, een preservartief voor gheschut, kruyt ende loot: ende tweede, een remedie teghen de pest. S1 1629 in 4 (Bi Un Amst.).
Pest. 1632 Anonymus. Remedien tegen de peste. Brugghe, Nic. Breyghel 1632 in 8.
Pest. 1635 Anonymus. Ordonnantie ende reglement om te beletten den voort-ganck der contagieuse sieckte. Brussel 1635 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1636 Anonymus. Ordinantie van de peste, gemaeckt by den Hove van Hollandt, in den jare 1557. Leyden 1636 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1636 Anonymus. Bericht van de pest, door J. (V) B(everwijk). Dordrecht E. Boels 1636 in 4. (Bi Stad Antwerpen J 36473).

Zie: Van de Velde A.J.J., Bio-bibliographische aanteekeningen over Joseph van Beverwijck. K. Vl. Acad. 1933, p. 77.

[p. 283]

Pest. 1636 Anonymus. Cort bericht tot voorcominge ende genesinge van de peste, beraemt ter begeerte van de E. Heeren Regeerders der Stadt Utrecht, door haer E. Ordinaris Medecijns. Utrecht 1636 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1637 Anonymus. Van de Peste. Verscheyde, seer uytnemende onderrichten; als van Andr. Rivetus, Th. Beza, enz. I Van de besmetting der pestilentie. II of men, en wie dezelfde magh ontvlughten. Uyt de Latijnsche in onze moederspraek vertaald door Adriaan P. Ravesteyn. Delft 1637 in 12 (Bi Un Amsterdam).
Vroedkunde. 1645 Anonymus. Het kleyn Vroetwyfsboeck: of vermeerderden Roosengaert. Amsterdam Broer Jansz 1645; Jan Jacobsz Bouman ca 1665; Mich. de Groot 1667, ca 1670; Gysb. de Groot 1685; Wed. de Groot 1694, 1700; Bouman 1701; Erven de Groot en Van Dam 1720, 1730; Gysb. de Groot 1742. (Bi Un Amsterdam).
Ontsmetting. 1647 Anonymus. Ordonnantien aengaende het suyveren, reynighen ende rooken van de gheinfecteerde huysen. Brugghe 1647 (Bi Un Amsterdam).
Alchemie. 1652 Anonymus. Sesthien boeken van ouden philosooph Hermes Trismegistes. Amsterdam, Pieter la Burgh 1652 in 12.
Pest. 1654 Anonymus. Bericht van de pest. 1. Dat de pest besmettelijck is. 2. Middelen om de selve voor te komen. 3. Ende te genezen. Door J.B. (Joh. Beverwijck) Dordrecht 1654 in 4.
Zie 1636 Anonymus.
Hydrotherapie. 1655 Anonymus. Den wegh naar het Spaa: maniere van leven aldaar, 't gebruik ende kracht van die wateren. Haarlem Castelein 1655 in 4. (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1655 Anonymus. Ordonnantie van de Vroedschap der stadt Utrecht, op 't stuck van de peste, ende begravinghe der dooden. Utrecht 1655 in 4. (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1655 Anonymus. Ordonnantie geëmaneert op de contagieuse sieckte, binnen de stadt Gouda. Gouda 1655 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1656 Anonymus. Copie van een brief by een goet Heer uyt Naples geschreven aen een vriendt tot Amsterdam 30 julii 1656. Uyt het Latyn overgeset. 's Gravenhage 1656 in 4 (Bi Un Amsterdam).

[p. 284]

Pharmacie. [1657 Anonymus]. Pharmacia Galenica & Chymica, Dat is Apotheker ende Alchymiste ofte Distilleerkonste. Begrijpende de beginselen ende fondamenten der selver. Verdeylt in acht Boecken, tot onderwijsinge der Apothekers. Door een Liefhebber der selver konste. t'Amsteldam, By Johannes van Ravesteyn, Boeck-verkooper op 't Water, in 't schrijf-boeck, 1657. (15.6 × 9.6 cm., 6 + 460 + 12 pp., Bi A.J.J.V., Bi Un Amsterdam, Bi Un Gent Me 2950).

De titelprent verbeeldt een apotheek van den tijd. Na de Approbatio hujus Libri in het Latijn opgesteld en geteekend Joannes Stullius 25 Juli 1653, wordt door de tusschenkomst van een volledige blz. verzen den drukker tot het boek, en het boek tot den apotheker voorgesteld; die verzen weerspiegelen den hoogmoed van den drukker, of van het boek, of beter van den apothekerliefhebber. Daarna krijgt de ‘beminde’ lezer een voorrede met het bewijs dat men ‘sonder meester te leeren’ kan.

Het werk is verdeeld in acht boeken.

Het 1^e boek (pp. 1-24) houdt zich met de plantgewassen, in het Latijn en in het Nederlandsch genoemd, in het algemeen bezig. Het 2^e boek (pp. 25-82) is een overzicht der lessen van doctor N. Lotens te Parijs rond 1610 over de algemeene geneeskunde, waarin de behandeling der geneesmiddelen met Vlaamsche uitdrukkingen voorkomt. Het 3^e boek (pp. 83-118) bespreekt de gemengde geneesmiddelen. In het 4^e boek (pp. 119-138) wordt de apothekerskunst uiteengezet, in het 5^e boek (pp. 193-280) de bereiding der geneesmiddelen en van bewaarde levensmiddelen. Het 6^e boek (pp. 281-316) behandelt eenige bijzondere producten zooals theriaca, mithridatium. Op 2 blzz. wordt theriaca in Nederlandsche verzen beschreven (pp. 284-285), onder den titel: ‘Triakel van Andromachus de Oude, in Grieksche verssen beschreven, ende in Nederduytsche naghevolght.’ Verder op pp. 301-304 worden, ook in verzen, de eigenschappen van de jonge en oude triakel bekend gemaakt. Het 7^e boek is de alchemische of distilleerkunst (pp. 317-414) waarin de gewone chemische bewerkingen worden bestudeerd, en de gebruikte toestellen beschreven. Eigenaardig is de bepaling van de putrefactio, aldus ‘eene werckinge, door de welcke de ghemenghelde lichamen ontbonden worden door natuurlijcke verrottinge, dewelcke geschiedt als de vochtigheyt van 't selve lichaem komt te overwinnen de drooghte’ (p. 335). Even eigenaardig wordt de fermentatio (p. 337) uitgelegd: ‘eene verheffinge

[p. 285]

der saken in hare eygen substantie, door de welcke door middel van digestie, de werckende hitte overwint, en doet de saken gaan en oprijsen als een deegh, waerdoor sy verandert in hare natuur 't gene 't welk lijdelijck was’. Het 8^e boek is een bijvoegsel (pp. 415-445) waarin eenige bijzondere bereidingen voorkomen, namelijk gersteslijm, gerstepap, eycken-lombaert, restauraet of consummaet, expres, colys, deze drie laatsten met kippen bereid, limonaden, wijn-brulé, gebrande wijn, queen, mee, honighwater, enz. Een 2^e bijvoegsel (pp. 446-460) bespreekt de koortsen. Een register in alphabetische orde bevat de gebruikte Latijnsche en Nederlandsche woorden.

Pharmacie. [1662 Anonymus]. Pharmacia Galenica & Chymica, Dat is: de vermeerderde ende verbeterde Apotheker en Alchymiste Licht ende Distilleer-Konst. Begrijpende de beginselen ende fondamenten der selver. Verdeylt in acht Boecken, tot onderwijsinge der Apothekers. Doorgaens op 't nieuw by den Autheur oversien, En verrijckt met een kort Examen der Chirurgie, benevens een Tractaet van de Kennisse der Droogen. Den Vierden Druck. t'Amstelredam, By Johannes van Ravesteyn, Boeckverkooper en Ordinaris Drucker deser Stede, op 't Water in 't Schrijfboeck, 1662. (15.1 × 9.2 cm., (16) + 466 + (12) + 54 pp., Bi Stad Antwerpen 6020, Bi Un Amsterdam).

Goedkeuring uit Gent 18 Mei en 20 Mei 1653, geteekend Jacobus de Brueseghem en Franciscus van den Vivere, en van 25 Juli 1653, geteekend Johannes Stullius.

Het exemplaar van de Stadsbibliotheek van Antwerpen bevat dezelfde titelprent als bij de uitgave van 1657, ook dezelfde voorrede en de acht boeken. Als bijvoegsels het overzicht over de chirurgie en de keus der drogerijen.

Door het volgend gedicht spreekt de drukker tot den Apotheker.

Den

Drucker tot den Boeck, ende den

Boeck tot den leerende Apotheker.

Wel komt ten laetsten uyt, O langh verwachte Boeckje,
Te langh hebt ghy gheweest verdonckert in een hoeckje.
Komt uyt, en schaemt u niet, vertoont u alle mensch;
Want ick weet dit seer wel, ghy zijt van heel den wensch.
Een wensch segh ick van veel, die noyt zijn t'out om leeren;
Maer niet den wensch van die, die dit in 't quaet verkeeren,

[p. 286]

 

Dat ghy die edel konst nu maeckt gheheel ghemeen,

 

Maer weet, 't is maer sijn beurs, de welck hy soeckt alleen:

 

Niet soo seer om den mensch te helpen van sijn qualen,

 

Dan lof, eer ende gelt alleen daer van te halen.

 

Doch hoe vernuft ghy zijt: die meynt ghy weet het al,

 

Door leest, ghy vinden sult, het welck u leeren sal,

 

Of soo ghy beters weet, ick sal u geerne hooren;

 

Want niemant, soo ghy weet, is met de Konst geboren.

 

Ghy Jongers namentlijck, die u tot leeren stelt,

 

Doorsiet my om en om, uw less' is hier ghespelt.

 

Ick geeft u al voor niet, 't welck ick in veertigh jaren

 

En achte noch daer by, by een hebb' konnen garen.

 

Ik geef 't u al voor niet, het welck u Meester self

 

U naeuw'lijck leeren sal naer jaren thien, of elf:

 

Jae 't welck ghy dievelijer, en looflijck moet betrappen,

 

Dit sal dit Boecxken u al opentlijck gaen klappen.

 

Doet hier met u profijt, en helpt u even mensch,

 

Dat hy mach zijn gesont, dit is alleen mijn wensch.

Pharmacie. [1667 Anonymus]. Pharmacia Galenica & Chymica, Dat is: De vermeerderde ende verbeterde Apotheker en Alchymiste Licht ende Distilleer-Konst. Begrijpende de beginselen ende fondamenten der selver. Verdeylt in acht Boecken, tot onderwijsinghe der Apothekers. En verrijckt met een vermeerderde Examen der Chirurgie, benevens een Tractaet van de Kennisse der Drooghen. t'Antwerpen, By Reynier Sleghers, Boeckdrucker ende Boeck-verkooper, inde Cammer-straet, in den Schiet van Artoys. 1667. Met Gratie en Privilegie. (15.0 × 9.4 cm., (14) + 466 + (21) + 70 + (2) pp., Bi Un Gent me 2951, Mus. Plantin Antw., Bi Un Amsterdam).

Zelfde titelprent als in de uitgave van 1657. In een opdracht in verzen worden de vader en de moeder van het maagdenwezenhuis van Antwerpen, Joannes Goosens en Anna Van Ophoven bij hun 25 jarige regeering gevierd, en wel door Henricus Sleghers. De goedkeuring is geteekend te Gent 18 Mei 1653, door Jac. de Brueseghem, medicus doctor.

Na eenige inlichtingen over verschillende geneesmiddelen komt de voorrede tot den beminden lezer en den leerlustigen apotheker. De indeeling is dezelfde als voor de uitgave van 1657, doch wat vermeerderd. Dan komt een uitgebreid register met de Latijnsche en Nederlandsche woorden.

Als bijvoegsel krijgt de lezer een tractaat over heelkunde (pp. 1-39) en een overzicht over de drogerijen (pp. 39-70); het

[p. 287]

tractaat over heelkunde is in den vorm van een samenspraak met vragen en antwoorden; de heelkunde wordt bepaald door de ethymologie van Chirurgie of handwerk, ‘van welcke woordt komt chirurgijn, dat is handt-wercker’. De keus en de beschrijving van een aantal drogerijen zijn in verzen, in het Vlaamsch naar het Latijn van Otto van Crimone.

Op het laatste komt nog een privilegie uit Brussel 25 november 1666.

Wijn. 1658 Anonymus. Ampliatie van de ordonnantie op de wijnen. Utrecht 1658 in 8.
Gezondheidsleer. [1658 Anonymus]. Schoola Salernitana, Bestaande in Regelen tot Behoudenis der Gesontheydt; Eertijds in 't Latyn beschreven van de Hoog-geleerde Doctooren, der Salernitaanse Schole, tot gerief van den Koningh van Engelandt, En nu met seer profijtelicke uyt-leggingen van andere geleerde Mannen verrijckt. Vertaalt door I.G. Den tweeden druk, Van veel fauten verbetert. t'Amsterdam, By Jan Hendriksz. Boekverkooper, op de Rouaansche Kay, 1658. (13.4 × 7.5 cm., (6) + 394 + (7) pp., Bi Un Amsterdam, Bi stad Antwerpen 9204).

Op een titelprent drie doctoren in discussie; in de voorrede leest men dat de gezondheid de opperste geneesmeester is van lichaam en van ziel. Het boekje bevat 103 kapittels over kwalen, over levensmiddelen, over geneeskundige behandelingen. Op p. 377 begint een overzicht van de eigenschappen van eenige geneesmiddelen en op p. 384 krijgt men de meeningen van Philippus Melanton over de matigheid. Vele ‘Capittels’ beginnen met eenige verzen, die heelemaal niet dichterlijk zijn.

Geneeskunde. [1659 Anonymus]. Enchiridion Medicum, Dat is: Een kort Begrijp van den gantschen loop der Medicyne. Mitsgaders Een t'samen-spreeckinge van een Doctor ende Student, de Medicijne aengaende. Van gelijcken een Tractaet, vervatende de voornaemste gebreken ofte sieckten des Menschen lichaems: Bestaende in veele verscheyde Remedien der selve, seer noodigh voor de jonge Medicijns, Chirurgijns ende Apotheeckers. Noch is hier by gevoeght een Tafel, inhoudende een bysondere Practijcke der Medicijnen, met de Bloemen van Celsus, schoone Sententien, wijse spreucken tot onderhoudinge des Menschen gesontheyt ende genesinge der Sieckten. Verrijckt met een Tafel, waer in de voornaemste ende gewichtighste Poincten van dit Boeck, verhaelt worden. Desen tweeden Druck van veele fouten gesuyvert. Tot Amsterdam. Ghedruckt by de We-

[p. 288]

duw' van Joost Broersz. Boeck-verkoopster inde Pijl-steegh inde Boeck-Druckerye 1659. (20 × 15.6 cm., (4) + 234 pp., Hoofdbi Stad Antw. 5673).

De korte inleiding vermeldt dat het boek oorspronkelijk in het Engelsch werd geschreven en waarschijnlijk door een der volgende geneesheeren: Gulielmo Goodrous, Georgio Backero, Armigero, Thomae Thorney, Joanni Gerardo, Christophoro Frederico, Richardo Maps, Josepho Feutonio, Abrahamo Alano, ‘zijnde de treffelijckste Doctors ende Medicijns binnen der Stadt Londen.’

Het boek bevat opvolgentlijk: een overzicht van de gansche geneeskunde (pp. 1-48) onder den vorm van een samenspraak tusschen een doctor en een student, een samenspraak over de heelkunde (pp. 49-67), de bepalingen van de ziekten die den mensch aanvallen (pp. 67-80) met Latijnsche en Nederlandsche benamingen, een Antidotarium (pp. 81-109), de krachten van plantaardige producten (pp. 110-111), een tafel der simpliciën te gebruiken voor ieder lichaamsdeel (pp. 112-118), de geneeskundige praktijk (pp. 119-219) weder onder den vorm van een samenspraak, ten slotte, onder den titel van Bloemen van Celsus, een reeks aphorismen en regelen (pp. 220-234) waarvan hier een paar voorbeelden volgen: ‘Een medicijn doet de siecken altijt geen voordeel maer den gesonden altijt schade’, en ‘'T is onnodigh Medicijnen te gebruycken dan in sware sieckten’.

Het boek heeft een wetenschappelijk karakter, en is zeker een vergelijkende studie waardig, tegelijkertijd met de uitgaven van een enchiridion medicum waarmede het geen rechtstreeksche betrekking schijnt te hebben. (Zie daarover Anon 1724, 1725, 1734, 1757, enz.)

Huishoudkunde. 1661 Anonymus. De verstandige Huyshouder, voorschryvende de alderwijste wetten om profijtelick, gemackelick en vermakelick te leven. Amsterdam Cornelis Jansz 1661 in 4; 2^e druk Amsterdam Cornelis Jansz 1663 in 4 (Bi Un Amsterdam). Cf 1669 Anonymus.
Sterrekunde. 1661 Anonymus. De vermeerderde wyse Jaer-beschryver, vertoonende den hemelsloop. Door J.C. Amsterdam Cornelis Jansz 1661 in 4; 2^e druk 1663 in 4 (Bi Un Amsterdam). Cf 1669 Anonymus.
Landbouw. 1661 Anonymus. D'ervaren Landtbouwer zynde het derde deel van de wijse Jaerbeschryver. Amsterdam Cornelis Jansz 1661 in 4. (Bi Un Amsterdam). Cf 1664 Anonymus.

[p. 289]

Geneeskunde. 1662 Anonymus. Wonderlijcke Genees- en heel-konst of 't vierde deel der wyse Jaerbeschryver. Amsterdam Cornelis Jansz 1662 in 4; 2^e druk 1663 in 4. (Bi Un Amsterdam). Cf 1666 Anonymus.
Therapie. 1662 Anonymus. Vorstelick geschenck, dat is Medecynboeck, om sieckten ende gebreken te genesen. Met kruyden en drancken. Amsterdam 1662 in 8.
Tuinbouw. 1663 Anonymus. De natuerlijcke beschrijvingh der boomen, vertoonende de gronden en landschappen daer de selve opgroeyen door J.C. Amsterdam by Cornelis Jansen 1663 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Natuurkunde. ca 1664 Anonymus. Afbeeldinge en beschrijvinge van de drie aenmerckens-waerdige wonderen in 1664, t'Amsterdam en daer ontrent voorgevallen. Amsterdam M. Doornick sd (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1664 Anonymus. Resolutie van de Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. Behelsende middelen ende precautien tegen het voortsetten van de pest. 's Graven-Hage 1664 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1664 Anonymus. De slaende Hant Gods, over de voornaemste steden van 't Christen rijck; in 't besoecken met de pestilentiale sieckten, sedert 1600 tot aen 1664. Amsterdam Smient 1664 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1664 Anonymus. Tractaet van de peste ofte maniere om de peste te genezen. Bij een gestelt door R.V.L. Deventer 1664 kl in 8.
Pestziekte. [1664 Anonymus]. Pest-beschrijving, Waer in Naukeurigh de naeste oorzaeke der Peste onderzocht, en haere grondige genezing, in verscheyde geneeskundige aenmerkingen, voorgestelt wort. Uyt verscheyde ervaerene Artzen, als Diemerbroek, Tomas Willis, Deuzing, Barbette, & By een verzamelt Door Dr H.S. t'Amsterdam, Voor Abram Witteling, Boek-verkoper, in de Angeliers-dwars-straet, Anno 1664. (15.5 × 9.7 cm., 142 pp., Kon Bi Brussel VH 7776, Bi Un Amsterdam).
Verdeeld in twee boeken, het eerste met 4 hoofdstukken, het tweede korter (pp. 119 tot 142) zonder verdeeling, met de aanmerkingen van verscheidene geneeskundigen.
Pest. 1664 Anonymus. De pest, nauwkeurig onderzocht, grondigh geneezen en volmaakter als oit beschreven. Door H.S. Amsterdam Jan van Duisbergh 1664 kl in 8.

[p. 290]

Pest. 1664 Anonymus. t'Samen-spraeck, tusschen een Dortman en een Amterdammer, synde den lesten uyt syn vader-stadt gevlucht, wegens de groote ende afschrickelijcke pestilentiale sterfte binnen ghemelde stadt Amsterdam. Gorcum Thyssen Janssen 1664 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1666 Anonymus. Advertissement, trouwe waerschuwinghe ende instructie, welcke Burghmeesters van Brugghe, by rade ende advyse van medecijns, doen ende gaven aen alle poorteren, hoe sy hun in het cureren van de pestilentsche cortse hebben te regieren ende te gedragen. Brugghe 1666 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1666 Anonymus. Ordonnantie van Burgemeesters van Brugghe bevattende maetregelen tegen den voortgang der pest. Brugghe 1666 (Bi Un Amsterdam).
Pest. 1666 Anonymus. Instructie dienstigh tot het suyveren ende rooken van de door de pest geinfecteerde huysen. Brugghe 1666 (Bi Un Amsterdam).
Bloedsomloop. 1668 Anonymus. Verzameling van verscheide nieuwe waarneemingen van zeer gewichtige uitwerkselen der overstorting van 't bloet uit het een in 't ander lighaam. Amsterdam, Arentsz 1668 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Besmettingen. 1669 Anonymus. Declaratie van Burghmeesters van Brugghe betreffende huysen en mesnages gheinfecteerd van de contagieuse sieckte. Brugghe 1669 (Bi Un Amsterdam).
Anatomie. 1669 Anonymus. Catalogus van alle de principaalste rarieteyten die op de anatomiekamer binnen Leyden vertoont werden. Leyden 1669 in 4. (Bi Un Amsterdam).
Huishoudkunde. [1669 Anonymus]. De vermeerderde wyse Jaerbeschryver, of Vermaerde Hovenier, vertoonende Den Hemels-loop, een onfeylbaren Almanack, oorspronck en vaste tijdt der Heylige Dagen. Ontdeckingh van alle wonderlijcke werckingh der Natuur, Eygenschappen van Beesten en Kruyden; Plichten der Huyshoudingh, Vissery en Landbouwery; Opmerkingh voor de Gesontheyt; alles yeder dagh van yeder maendt toegepast. Door J.C. t'Amsterdam, By Cornelisjansz. Zwoll, Boeckverkooper, op den Dam, in Mercurius, Anno M. DC. LXIX. (19.8 × 15.4 cm., (14) pp. + 380 kol. Medegebonden met 1) De verstandige Huys-houder 1669, (8) + 192 pp.; 2) D'ervaren Landt-bouwer 1664 (8) + 104 pp.; en 3) De Heelkonst 1666 (8) + 96 pp., Kon Bi Brussel VH 6095).

[p. 291]

Het boek bedraagt feitelijk vier deelen waarvan het eerste, in 1669 uitgegeven, den titel zooals hooger.

Het eerste deel begint met een bladwijzer en een astrologische verhandeling. Daarna wordt per maand, in nieuwen en ouden stijl, aangeduid wat door de gewoonte, door de jaargetijden, enz. door den mensch wordt verricht. Cf 1661 Anonymus.

Het tweede deel heeft als titel:

Landbouw. [1669 Anonymus]. De verstandige huys-houder, voorschryvende De Alderwijste Wetten om profijtelijck, gemackelijck en vermakelijck te leven, so in de Stadt als op 't Landt. In 't Bestieren der Hof-steden, Lant-huysen, Boomgaerden, Hoven, Tuynen, Zaey- en Weylanden, als mede de Eygenschappen van alderley Boomen, Aert-vruchten, Kruyden, Bloemen, Gewassen en Zaden. Den Aert, Eygenschap, Voort-teelingh en Opvoedingh van allerley Vee, Wilde en Tamme Dieren, Vogelen, en Visschen, de Jacht, Vogel-vangst, Visschery, en de bequaemheyt der Paerden, als mede de Hoofsche Pastey Backer, Kock en Confituer Maecker. Den Laetsten Druck, vermeerdert en verbetert, door J.C. t'Amsterdam, By Cornelis Jansz., Boeckverkooper op den Dam in Mercurius 1669. (19.8 × 15.4 cm., (8) + 184 pp. + pp. 177 tot 192, Kon Bi Brussel VH 6095).

Een handboek over brouwen, landbouwen, bakken, malen, kweeken van dieren en boomen, zuivel, jacht, confijten, vruchten, plichten van ouders en kinderen. Op een foutieve pagineering krijgt men De Hoofsche Pasteybacker (pp. 177-192) met een aantal inlichtingen over meel- en suikergoed. Cf 1661 Anonymus.

Het derde deel is:

Landbouw. [1664 Anonymus]. D'ervaren Landt-bouwer, Voorschrijvende De rechte Regeering der Kooren-Ackers en Wynbergen, om 't Kooren behoorlijck te zaeyen, maeyen, suyveren en op te leggen: De Wynen wel te bewaren en te verbeteren. d'Ordonnantie en Werckingh der Byen: Heylsame vonden tegens alderley soorten van Ongedierten, soo in huys als op het veldt: 't Voortplanten van Bosschen, Heggen of Grof Hout-Gewas, en alles voorders 't geen tot voordeel en bevorderingh der Landbouw noodigh is. Door d'overleden Heer J.C. t'Amsterdam, By Cornelis Jansz. Boeck-verkooper aen de Nieuwe Kerck 1664. (19.8 × 15.4 cm., (8) + 104 pp., Kon Bi Brussel VH 6095).

Het werk bedraagt 7 hoofdstukken: de landbouw in het algemeen, het zaaien, het bestrijden van ongedierte, de bijenteelt, de wijnbouw, het onderhoud van bosschen, de huisapotheek. Cf 1661 Anonymus.

[p. 292]

Het 4^e en laatste deel is een verhandeling over heelkunde:

Heelkunde. [1666 Anonymus]. 't Vierde deel der Wyse Jaer-beschryver: of Wonderlyke Heelkonst van allerlei ziekten, Wonden en Gebreeken: 't recht gebruik der Kruiden, Zaeden, Wortelen en Olien: een Nieuwe Disteleer-konst. Door d'Overleden Heer J.C. t'Amsterdam, By Cornelis Jansz. Boekverkooper op den Dam 1666. (19.8 × 15.4 cm., (8) + 96 pp., Kon Bi Brussel VH 6095).

Het boek wordt aldus verdeeld: de ervaren geneesmeester (pp. 1-39), de pestilentie (pp. 40-58), het boek der vrouwen en kinderen (pp. 58-96). De pagineering is op verscheidene plaatsen gebrekkig. Cf 1661 Anonymus.

Sociale ziekten. [1672 Anonymus]. Genees-middelen voor Hollantsqualen. Vertoonende De quade regeringe der Loevesteinse Factie. Discite Justitiam moniti, et non temnore Divos. Gedruckt tot Antwerpen in 't Jaer dat Willem Hendrik wort herstelt. (20,1 × 16.2 cm., 27 pp., Bi Un Gent Ti 6280).

Het jaar van uitgave wordt bepaald door den tekst van de laatste regel: VVILLeM henDr.Ik VVort hersteLt; de som der Romeinsche cijfers is 1672.

Handelt over politieke toestanden van den tijd en over het heelen van sociale kwalen.

Vuurwerken. 1672 Anonymus. Pyrotechnica of konstige vuurwerken. Rotterdam 1672. (Bi Utrecht, van 't Hoff Labor.).
Geneeskunde. 1673 Anonymus. De afkomst, naem, enz. van de wijdtberoemde ende vermaerde joffrouw Podagra. Hoorn 1673 in 4 (Bi Un Amsterdam).
Anatomie. [1675 Anonymus]. Catalogus Van alle de principaelste Rarieteyten Die op de Anatomie-kamer Binnen de Stadt Leyden Vertoont worden. Gestelt in Ordre volgens de Plaetsen daer de selve staen. Tot Leyden, Gedruckt by de Weduwe van Daniel vander Boxe, woonende in de Klock-steeg, in de Gekroonde-druck-pars. Anno 1675. (19 × 14.8 cm., 12 pp., Bi Un Gent HN 15926).

[p. 293]

De catalogus begint met het volgend gedicht:

Sonnet

Op de Schouw-plaets van de

Anatomie

tot

Leyden.

O Kykers! die by 't oog van dese Wonderheden

Uyt levens aerd, en konst wel eer ons voortgebracht,

U kleyn vermogen siet, in Scheppers wyde macht,
(Een open blad voorwaer in 't Leer-bouk van de Reden)
Ey kom! en wilt uw' tijd met aendacht hier besteden,

In 't geen Eurôp' ons gaf, en yder Aerdrijcks-deel;

Uyt Mensch of dom Gediert; een stukjen, of 't geheel,

't Sy been, of ingewand, of huyt en and're leden.

Geen Schou plaets ook soo rijk van eenig vremd gedrogt,

Van kleed, of bruyk-gewaed met arbeyd nae-gesogt

Als 't Leyts-theater van de School anatomijen;

Een sin-lijk toon çieraet, voor Letterkundig-breyn!

En waerdig Tijdt-gebruyk van herssens in 't gemeyn!

Doch heerlijck voor de Konst van Lichaems-artzenijen.

P. Angillius, M.D.

Op de laatste bladzijde twee stukjes, van 8 en 6 verzen geteekend resp. H. Cramer en J.Z. Baron.

Geneeskunde. [1675 Anonymus]. Kort en Oprecht Verhael, Van seecker onlanghs voor-gevallen Geschil; Ter oorsake van een Lijckschouwinge aengevangen, tusschen eenige respective ordinaris Stads Doctoren en Mrs. Chirurgijns, En d'Heer Johan Stalpert vander Wiel der Medicijnen Doctor alhier in 's Graven-hage. Dienende tot bericht, van alle onzydige en nieuwsgierige Liefhebbers der selver beyde konsten. En ten dien eynde door den Druck gemeen gemaeckt, op goet vinden en kosten van de meest Geinteresseerde. In 's Gravenhage, By Pieter Tongerloo, Boeckverkooper, woonende in de Veenstraet, in de Geleerde Man. 1675. (14.1 × 8.5 cm., 48 pp. Bi Un Gent Me 3422).

Polemiek onder arsten.

Geneeskunde. [1675 Anonymus]. Antwoordt By forme van Tegen-Berigt, Op seecker calumnieus Boeckje, geintituleert, Kort ende oprecht

[p. 294]

Verhael van seecker Geschil, onlanghs voor-gevallen ter oorsaecke van een Lijckschouwinge. Opgestelt by de Heeren Willem Liebergen, Diderick Liebergen en Arent Bosch, respective Doctoren der Medecynen, midtsgaders Paulus Terhaer ende N. Wintercamp, Meesters Chirurgijns, ten dien eynde door den Druck gemeen ghemaeckt, op 't goedt-vinden ende kosten (soo sy spreecken) van de meest-geinteresseerde. Dienende tot beter onderrechtinge voor alle onzydige ende waerheydt beminnende Liefhebbers van beyde die konsten. In 's Graven-Hage, By Leendert Scheltus, Boeckverkooper woonende in de Veenstraet, in de History-Schryver. 1675. (14.1 × 8.5 cm., 66 pp., Bi Un Gent me 3422¹).

Polemiek onder artsen.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Den aftocht Ter eeren van de Krankkeelende Doctoren en Chirurgijns van Amsterdam, Over het verschil tusschen den H^r Doctor Bonaventura van Dortmont, En den Vraet-Doctor Fredericus Ruysch, Met zijn Vroet-Meester Andries Boeckelman, Geblasen Door Mr. Paulus Pyl, Chirurgijn, Gaende voor Onder-Chirurgijn Generael van de Vloot ten dienste van sijne Majesteit van Denemarcken. t'Amsterdam, Gedruckt voor den Autheur, 1677. (14.8 × 8.9 cm., 24 pp., Bi Un Gent me 983 B).

Het boekje, geteekend Paulus Pyl, Chirurgijn van Amsterdam is van strijdenden aard onder artsen.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Consideratien en Motiven Dienende Ter Decisie ende ten voordeele van Dr. Joh: Baptista van Lamzweerde, Tegens de Heer Hooft-Officier Hendrick Roeters. Anno 1677. (14.8 × 9.3 cm., 14 pp., Bi Un Gent me 983^o).

Strijdschrift onder artsen. Het stukje is geteekend Joh. Bapt. van Lamzweerde.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Dorsch-Vlegel, Anders Knuppel uit de sak, Aan Doctor Jan Baptista van Lamsweerde Toegeëigend. Cave, cave: namque in malos asperrimut Parata tollo cornua. Gedrukt By Goliath de Reus, In de Hollandsche grijpvang; Daar de groote Nars-neus, Word gekramd met een nijptang. 1677. (14.6 × 9.2, 12 pp., Bi Un Gent me 983 E).

Polemiek onder artsen, geteekend Roskammer.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Luyelack, Of t'Samen-spraeck tusschen Wit en Swart; Anders genaemt Antwoort Aen den Auteur van den Aftocht: Ter eeren de Krakkelende Doctoren en Chirurgijns van Amster-

[p. 295]

dam. Valschelijk uytgegeven op de Naem van Mr. Paulus Pyl, Chirurgyn. Tot Amsterdam gedruckt, Voor yder een die se betaelt. 1677. (14.9 × 9.4 cm., 65 pp., Bi Un Gent me 983 J, Bi Un Amsterdam).

Polemiek onder artsen, onder den vorm van een samenspraak.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Horrel in de wacht: Ofte samenspraeck Tusschen een professor van Leyden, en een doctor van Amsterdam. Te Leyden, Gedruckt by Jan de Koussenaer, op de Hoogwoerd in de Kemphaentjes, 1677 (14.7 × 9.4 cm., 22 pp., Bi Un Gent 983 M, Bi Un Amsterdam).

Polemiek onder artsen, onder den vorm van een samenspraak.

Geneeskunde. [1677 Anonymus]. Aanmerkingen Op de Staatkundige Bedenking, Rakende het verschil tusschen den Heer Dr. Bonaventura Dortmont, Doctor van 't Gasthuys; En den Heer Dr. Fredericus Ruysch, Vroed-Doctor; Mitsgaders Mr. Andries Boekelman, Vroed- en Breuk-Meester. Hooghnoodigh soo wel van de Heeren van de Regeeringh als van alle Kunstkundige en curieusheyd beminnende Liefhebbers in acht genomen te worden. t'Amsterdam, By Anthony Lescailje, Boekverkooper, in de Gasthuys-Molen-steegh. 1677. (14.8 × 9.2 cm., 23 pp., Bi Un Gent 983 Q).

Polemiek onder artsen, over een verlossing.

Geneeskunde. 1677 Anonymus. Remedie voor den desolaten boedel der medicijne deses tijds; uytgesproken van Doctor over het pesthuis en Apotheker in het gasthuis. Amsterdam, Piet. Schijn 1677 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Vuurwerken. 1678 Anonymus. Het nieuw tooneel der vuurwerken, Amsterdam, ten Hoorn 1678 in 8.
Pharmacie. 1680 Anonymus. Medicina pharmaceutica, oft drogh'-bereydende ghenees-konste. Brussel 1680 in f^o.
Pharmacie. 1681 Anonymus. Medicina pharmaceutica, oft Drôghbereydende Ghenees-Konste; met besondere Aenmerckinghen op verscheyde misbruycken, die soo wel in de Medecyne als Chymie zyn voor-vallende: Seer nut ende dienstigh, niet alleen voor de Medecyns, Apothekers, ende Chirurgyns, maer oock voor alle deghene, die de Gheneesmiddelen moeten tot hunne ghesontheydt ghebruycken. Tot Brussel, By François Foppens, Boeck-verkooper, in de Gasthuys-straet. 1681 (31.1 × 20.3 cm., (22) + 1144 pp., Bi Apoth. Matthys).

Dit exemplaar, waaraan de 42 pp. alphabetische tafel aan

[p. 296]

het einde ontbreken, gelijkt volledig op het exemplaar 1682 van de Stadsbibliotheek van Antwerpen. Alleen is het jaar van uitgave verschillend, 1681 in plaats van 1682. Er zou ook een uitgave zijn in 1680.

Pharmacie. [1682 Anonymus]. Medicina pharmaceutica, oft Drôghbereydende Gheneeskonste; met besondere Aenmerckingen op verscheyde misbruycken, die soo wel in de Medecyne als Chymie zyn voor-vallende: Seer nut ende dienstigh, niet alleen voor de Medecyns, Apothekers, ende Chirurgyns, maer oock voor alle de ghene, die de Gheneesmiddelen moeten tot hunne ghesontheydt ghebruycken. Tot Brussel, By François Foppens, Boeck-verkooper, in de Gasthuys-straet. 1682 (32.4 × 20 cm., (22) + 1144 + (42) pp., Bi Stad Antw. n^o 6012).

Na een lange voorrede tot den lezer, een tafel der hoofdstukken, een lijst der drukfouten, komt het privilegie in naam van Carel den II, Koning ‘van Castilien, van Leon, van Arragon, van beyde de Sicilien, van Hierusalem, van Navarre, &’ door Loyens te Brussel geteekend op 10 Juli 1680, en door Rob. de Farvacques te Brussel op 12 Juli 1681.

Het werk bedraagt 5 boeken: de beginselen der pharmacie en de krachten der simplicia, de bereiding der simplicia, de bereiding der composita, het gereedschap in de apotheek, de beschrijving van de winkelbereidingen.

Het boek is een rijke bron van technische woorden op de gebieden chemie, plantkunde en pharmacie.

Op het einde een zeer uitgebreide alphabetische tafel op 42 ongenummerde pp.

Pharmacie. 1683 Anonymus. Pharmacopoea Amstelredamensis, of d'Amsterdammer Apotheek. 2^e druk Amsterdam, ten Hoorn 1683 in 12 (Bi Un Amsterdam).

De Bibliotheek van Amsterdam bezit de volgende uitgaven, alle te Amsterdam verschenen: 3^e druk 1686, 4^e druk 1690, 5^e druk 1698, 6^e druk 1706, 7^e druk 1714, 8^e druk 1723, 9^e druk 1736, 10^e druk 1741, 11^e druk 1756.

Geneeskunde. 1683 Anonymus. De ontdekte doorwaasseming of de leidstar der geneesheeren. Uit het Latijn van Sanct. Sanctorius. Amsterdam, Jan Rienwertsz 1683 in 12 (Bi Un Amsterdam).

[p. 297]

Geslachtsziekten. 1687 Anonymus. Venus' minsieke gasthuis, door J.V.E. Med. Doctor. Amsterdam by Tim. ten Hoorn 1687 in 8. (Bi Un Amsterdam).

De bibliotheek van Amsterdam bezit nog de volgende uitgaven, alle van Amsterdam: 3^e druk ten Hoorn 1688 in 8, 6^e druk ten Hoorn 1701 in 8, 7^e druk Verbeek 1715 in 8, 9^e druk 1765 in 8, 11^e druk 1781 in 8. Een 4^e druk in 1695 in 8 (Zie Anon 1695).

Verloskunde. [1690 Anonymus]. Der vroed-vrouwen Verre-Kyker. Waarin getoond werd, Verscheyde Ongehoorde seltzame Dragten der Kinderen en Wan-Schepsels in 's Menschen Lichaam. En der selver wonderlijke Verlossingen. Voorgevallen, op verscheyde plaatsen, in Duytsland, Nederland, Vrankrijk, &. Seer nut en dienstig, voor alle Mediçijns, Chyrurgijns, en Vroed-Vrouwen. t'Amsterdam, By Jan Ten Hoorn, Boekverkooper over 't Oude Heere-Logement, 1690 (12.6 × 6.9 cm., 72 pp., Bi Un Gent me 2685, Bi Un Amsterdam).

Na een rede tot den lezer, geteekend N.N. komt de opsomming der bijzondere gevallen, ten getalle van 28, ieder onder den titel van historie.

Geneeskunde. 1690 Anonymus. Het Midicinale Collegie over de Practyk der Medicinen, behelsende d'oorsaken van alle de voorname innerlijke en eenige uiterlijke siektens. Amsterdam J. ten Hoorn 1690 kl in 8 (Bi Un Amsterdam).
Geneeskunde. 1690 Anonymus. Het gasthuis der zieken, door S.B. Amsterdam 1690 in 8. (Bi Un Amsterdam).
Pharmacie. 1692 Anonymus. De correcte Leeuwarder apotheek. 4^e druk Leyden F. Haaring 1692 in 12.
Krijgsheelkunde. [1693 Anonymus]. Chirurgyns Leger-Kist, Voorsien met In- en Uytwendige Medicamenten, Sodanigh als nootsaaklijk is om daar mede te Veldt te trekken, en tot sulks, als in 't Leeger ordinaar voorvalt, voorsien te wesen. t'Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkoper, over het oude Heere Logement 1693. (15.8 × 9.2 cm., 16 pp., Bi Un Gent me 2963).

Na een voorrede aan den lezer wordt de lijst gegeven van geneesmiddelen en werktuigen.

[p. 298]

Pharmacie. 1693 Anonymus. Verbeterde Haarlemmer Apotheek. Amsterdam J. ten Hoorn 1693 kl in 8; 4^e druk Amsterdam 1735 in 12.
Thee, Koffie, 1692 Anonymus. Klaar en naakt bewijs van het groot misbruyk van de vreemdelantse en uytheemsche thee en coffy. 's Gravenhage 1695 in 12. (Bi Un Amsterdam).
Geneeskunde. 1694 Anonymus. Het Doolhof der medicynen doordoolt. En al doolende verdoolt, door de doolingen van den aardsdoolder. Gedaan door R.H. 2^e druk. Amsterdam 1694 in 8 (Bi Un Amsterdam).
1694 Anonymus. Catalogus van een seer curieus Kabinet, nagelaten van J. van Kretschmar. Delft 1694 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Natuurkunde. [1694 Anonymus]. Wonderen der natuyr, of een Beschryvingh Van de wonderlijke geschapenheyt der Natuyr, des Hemelsche Firmaments, Sterren, Planeten en Cometen; als mede van dese sichtbare Wereldt en der Zee. Mitsgaders Van veele opmerkelijke Wonderen, en wondergevallen, in en ontrent Bronnen, Rivieren, Meeren, Poelen, Moerassen, als op en in de Zee; Item, op, aan, en in Bergen, Rotsen, Eylanden, & als mede van veele wonderlijke Dieren, Vogelen, Visschen, Boomen, Vruchten, Planten en Kruyden. Uyt veele geloofwaardige Schryvers by een vergadert en t'samen-gestelt door J.H.S.M.F. En met veele schoone kopere Platen voorsien. In 's Gravenhage, by Meyndert Uytwerf, Boekverkooper in de Halstraat 1694. (19.4 × 14.9 cm., (48) + 463 + (21) pp., Kon Bi Brussel VH 7213).

Titelplaat verbeeldende een standbeeld van de natuur onder den vorm van een vrouw. Het beeld is omringd door allerlei merkwaardige hemellichamen, dieren en planten. De zeer lange voorrede in een godsdienstig kader gewaagt van den microcosmus.

Het boek bedraagt vijf deelen: de geschapenheid van de natuur ten opzichte van hemel, aarde en zee; wonderbronnen, beken, rivieren en zeeën; bergen, steenen, rotsen en aarden; zeemonsters, visschen, dieren, vogelen en gewormten; boomen, vruchten en gewassen.

Een aantal schetsen waarin de verbeelding heelemaal niet is uitgesloten. Op het einde een bladwijzer in alphabetische orde.

[p. 299]

Geslachtsziekten. 1695 Anonymus. Venus minsieke gasthuis waer in beschreven worden de bedryven der liefde in den staet des houwelyks. Met de natuurlyke eygenschappen der mannen en vrouwen, hare siekten, oirsaken en genesingen, door J.V.E. 4^e dr. Amsterdam 1695 in 8; 6^e druk Amsterdam 1701 in 8. (Zie Anon 1687).
Pharmacie. [1696 Anonymus]. Defensio medica ofte den doctor Van de nieuwe Mode Schoon, Naakt vertoont, nevens Syne Kueren, Tot desselfs verdedigingh, tegens de frivole snapperyen der plamoters: Wegens Syn E. weergalooze Tractaat, geintituleert. Den Apotheeker in 't Hembd. Door een Beminnaar der Waarheyt en rechtzinnige Geneeskunde. In 's Gravenhage, gedrukt by Gillis Van Limburg, 1696. (14.8 × 8.9 cm., 40 pp., Kon Bi Brussel VH 7299, Bi Un Gent me 3423).

Antwoord op den aanval betreffende de overlevering, gedaan door Schoon in het zelfde jaar. Cf dus 1696 Schoon. Hierop reageerde nu doctor Eug. Eyben; zie 1696 Eyben.

Vuurwerken. [1696 Anonymus]. Het Nieuw tooneel der Vuer-werken. Waar in getoont werd, het maken van alderhande soorten van Vuer-werken, als Kasteelen, Slagswaerden, Draeken, Starren, Vuer-ballen, Raderen, Water-ballen, Vuer pijlen, Voet-soekers, en veel meer andere Vuerwerken, die de Liefhebbers in het vervolgende sien konnen. Samen gestelt door een Liefhebber der selve konst. Den 2den druk vermeerdert en verbetert. t'Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boek-verkooper over 't Oude Heere Logement. 1696. (14.5 × 8.6 cm., 120 pp., Kon Bi Brussel VH 9843).

Technisch overzicht in 56 hoofdstukken, waaruit blijkt dat reeds vóór 1700 de kunst van vuurwerken goed gevorderd was. Eenige platen als toelichting.

Pharmacie. 1696 Anonymus. De Leeuwarder Apotheek. Amsterdam, 2^e druk J. ten Hoorn 1696 in 12. Een 7^e druk te Leeuwarden 1774 in 12.
Hygiene. 1697 Anonymus. Oeconomia animalis of huishouding des menschelyken lichaams. Amsterdam Jac. van Hardenberg 1697 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Lijken. 1698 Anonymus. Schriftuurlyke, en met de natuure overeenkomende aanmerkingen, over 't begraven der dooden in de kerken. Amsterdam, van Nieuweveen 1698 in 8 (Bi Un Amsterdam).
Pharmacie. 1699 Anonymus. Elck zijn eijgen doctor. Nevens cata-

[p. 300]

logus van verscheijde huijsmedicijnen. Bijgevoegd sententien van J.B. Helmont. Amsterdam 1699. (Cf Anon 1707).
Mineraal water. 1699 Anonymus. Kort onderricht ontrent de krachten ende het gebruik van de Lang-Swalbachcher medicinaale wateren. Amsterdam, Dibbetz 1699 kl in 8. (Bi Un Amsterdam).
Geneeskunde. 1700 Anonymus. Voorschrift voor lijders aan vallende ziekte. Leuven 1700 (Bi Un Amsterdam).
Pharmacie. 1700 Anonymus. Nieu Ligt der Apotekers, aanwijsende de onkennis omtrent de kragt der geneesmiddelen. Amsterdam 1700. (Bi van 't Hoff Labor. Utrecht).
Geneeskunde. [1700 Anonymus]. Klagt der Genees-Konst Over haare mishandeling, Door de Naam-Doctoren, Chyrurgyns, Apothekers, Chymisten en minder soort van Konst-Dienaars; als ook de Lyderen zelfs; Aanwysende een gevoegelyke wyse, waar door de Genees-Konst weder zoude konne herstelt werden. t'Amsterdam, By Nicolaas ten Hoorn, Boekverkoper over 't oude Heere Logement 1700. (15.5 × 9.2 cm., 67 pp., Bi Un Gent me 3359).

Paedagogisch overzicht.

Museum. [1700 Anonymus]. Catalogus Van alle de Voornaemste Rariteyten, Die op de Rariteyt En Konst-Kamer Binnen de Stad 's Hertogen-Bosch, verthoont worden. Gestelt in Ordre volgens de Plaetsen daer de zelve staen. Den Vyffden Druck, waer in te zien is, dat dese Kamer nu Onlangs met veele seer Ongemeene, en Dierbare Rariteyten is vermeerdert, en verbeetert. Tot 's Hertogen-Bossche, By Johan van Turnhout, woonende in de Hintemer-straet, Anno 1700. (13.9 × 8.5 cm., 24 pp., Kon Bi Brussel VH 7226).

Het boekje begint met deze 4 verzen gericht aan de bezoekers:

‘Heeren, Dames, Jonck of Oudt,

Wild met Zien u vry Vermaken;

Maar dat Niemant sig verstout,

Yets met Handen aan te raken.’

Daarna komt een bericht van Johan van Turnhout bij wien een almanak, vervaardigd in tin, kan worden verkregen met inlichtingen over de maan, de dagen van vasten, feesten, enz.; en ook een rekenspiegel in koper voor kooplieden.

[p. 301]

Vóór de beschrijving van het museum komt een gedicht (2 pp.) van J. van Turnhout die zich mathematicus noemt. Op het einde twee gedichten van J. van Roosmalen, aan de nauwkeurige bezoekers gericht.

Het museum bevat een beneden- en een bovenkamer.