Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1936

[p. t.o. 468]

Desiderius Erasmus
Beeldenaar van den penning gemaakt door Quinten Metsys.

[p. 469]

Inleiding tot de Erasmus-hulde
Door Dr. Jozef Muls
Bestuurder van de Koninklijke Vlaamsche Academie

Het is voor mij een bijzondere eer de zitting te mogen inleiden die gewijd is aan de herdenking van Erasmus van Rotterdam, bij de vierhonderdste verjaring van zijn dood te Bazel.

Waar op zoo vele plaatsen en in zoo veel verschillende landen deze groote Nederlander thans gevierd wordt, mocht de Koninklijke Vlaamsche Academie niet in gebreke blijven.

Deze rustelooze zwerver die om wille zijner studies, opdrachten, uitgaven van teksten en eigen geschriften, en vaak gedwongen door ongunstige omstandigheden, in zoovele cultuurcentra van West-Europa korter of langer tijd heeft vertoefd, voelde zich toch het best tehuis in de zuidelijke Nederlanden en meer bepaald in wat hij zijn geliefd Brabant noemde. Van Parijs met de scholastieke disputen en de vieze colleges heeft hij geen goede herinneringen bewaard. In Italië voelt hij zich geërgerd door de oorlogvoerende Pauzen en hij sluit zich op in een bibliotheek te Bologna, in een drukkerij te Venetië, voortdurend gebogen over folianten, drukproeven van oude schrijvers of van zijne eigene Adagia. In Engeland gaat het beter. Zijn roem is hem daar voorafgegaan. Hij heeft er hooge en groote vrienden: Thomas Morus, bisschop John Fischer, John Colet. Hij verkeert er met lords en ladys, hij rijdt er te paard met edellieden. Cambridge en Oxford, die ideale universiteitssteden, met hunne bibliotheken en tuinen scheppen rond hem de weldadige atmosfeer die hij voortdurend zocht in de bebeoefening der fraaie letteren en den omgang met de edelste geesten van den tijd.

Te Bazel aan den Rijn, in de drukkerij van zijn vriend Frobenius, is hij omringd door het puik van de duitsche humanisten. Hans Holbein schildert er zijn portret en hij geniet er de vreugde de nieuwe verbeterde en vermeerderde uitgave van

[p. 470]

zijn Colloquia onder zijn oogen op de eerbiedwaardige persen te zien drukken, maar hij moet er vluchten voor de opdringerigheid der rumoerige hervormden, die met alle geweld beslag op hem willen leggen.

Telkens als het hem niet wel gaat, als hij rust en stilte rond zich verlangt, vervult hem het heimwee naar het vaderland, en op al zijn tochten van Noord tot Zuid in Europa, vindt hij daar de pleisterplaatsen waar het goed is om langer te vertoeven.

Antwerpen, de wereldhaven van den tijd, de ruilplaats niet alleen van de waren, maar van de cultuurproducten van de oude en de nieuwe wereld, de stad van Quinten Matsys en van de groote drukkers en de geleerde correctors, heeft hem meer dan welk andere getrokken. Hij is er de gast van den beminnelijken humanist, zijn vriend Peter Gillis. 't Is daar dat hij zijn koffers met boeken en handschriften doet zenden, wanneer hij van Engeland naar Bazel reist. t' Is daar dat hij met zijn vriend door Quinten Matsys wordt geschilderd op het kostbaar diptiek dat aan Morus zal worden geschonken.

In Brussel is hij de gevierde gast van de Regentes, Maria van Hongarije en hij zit er aan tafel met hoflieden, gezanten en kunstenaars. Hij leest er zijn Panegyricus op Philips den Schoone. Dürer teekent er zijn portret. Het bezoek van vreemdelingen aan zijn huis houdt er nooit af. In het nabije Groenendael werkt hij in de bibliotheek.

Leuven is voor hem de woonplaats der Muzen. Hij wordt er aangehaald door den deken van Sint Pieterskerk, die later Paus Adrianus zal worden. Hij helpt er aan de stichting van het collegium trilingue. Hij is er de gevierde onder de humanisten en theologen. Hij kan er professor worden. Dirk Maertens drukt er zijne schriften. Maar in de nabijheid ligt de abdij van Park te midden van hemelspiegelende vijvers, in het bekoorlijkste landschap. Daar is ook de rijke bibliotheek waar hij met liefde werkt en de heerlijkste vondsten doet. Hier heeft hij de hand gelegd op Lorenzo Valla's ‘Annotationes’ op het Nieuw Testament. Hij voelt zich steeds het gelukkigst ‘in angello cum libello’.

Wanneer de schrifturen-oorlog rond Luther te Leuven het felst gaat woeden en ook hem in den strijd wil meesleepen, dan vlucht hij naar Anderlecht, het liefelijke dorp bij Brussel en beleeft er in het Huis de Zwane bij zijn geleerden vriend,

[p. 471]

Kanunnik Pieter Wichman, al de zoetheid van het landelijk leven, nog veredeld door het gesprek met wijze vrienden. Het worden de heerlijkste dagen van zijn leven. Hij zal er aan terugdenken wanneer hij door Koning Ferdinand naar Weenen uitgenoodigd, in een van zijn Brieven schrijft: ‘Ik zou nergens liever willen uitrusten dan in Brabant.’

Om al deze redenen mocht hij door de Vlaamsche Academie gevierd worden. Maar hij mocht het ook en in de eerste plaats omdat hij meer dan een theoloog en taalgeleerde een letterkundige en een dichter geweest is.

Wat hem een leven lang bezig hield, de uitgave van het Nieuwe Testament, heeft zelfs voor theologen nog slechts eene historische beteekenis. De eindelooze pennetwisten over kerkelijke aangelegenheden, over aflaten en kloosterleven, over dogmatiek en exegese, die het beste van zijn tijd in beslag namen en die met de grootste aandacht door de doctoren en professoren der toenmalige universiteiten werden gevolgd, kunnen ons thans onverschillig laten. Zij werden ingegeven door bekommernissen en angstvalligheden die wij niet meer kennen. Maar wat uit zijn rijke verbeelding, uit zijn immer weer als een frissche bron opborrelende fantasie werd geboren, wat zijn ruimdenkende geest en zijn groot menschelijk hart hem ingaven is, zooals het eens voor zijn tijdgenooten was, ook thans voor ons levende literatuur gebleven. Wanneer hij te paard door de grandiose landschappen van de Alpen zijn Lof der Zotheid bedenkt en op zijn Rijnvaart, komende van Straatsburg, het ontwerp gestalte en leven voelt krijgen, zoo dat hij het in veertien dagen tijds bij zijn vriend Thomas Morus te Londen kan neerschrijven, dan is hij in den vollen zin des woords een letterkundige en een dichter die uit levenservaring, uit de schoonheid en de wijsheid der eeuwen - thans niet meer als boekenbalast meegedragen maar tot vleesch en bloed geworden - zijn eigen diep menschelijk wezen uitspreekt. Zoo doet hij het in zijn onsterfelijke Brieven en Colloquia, waar eeuwig menschelijke vraagstukken van liefde en dood, van huwelijk en staatsinrichting, van oorlog en vrede, van geloofszaken en levenswandel, luchtig worden beschouwd. Het is eeuwig gangbare munt gebleven. Het is alles geestig, fijn, scherp en van een levendige verbeelding.

Doch wat de figuur van Erasmus voor ons letterkundigen boven alles lief doet zijn dat is zijn grenzelooze vereering voor

[p. 472]

wat hij noemt de ‘bonae litterae’. Want hij bedoelde daar niet alléén mee de onvergankelijke schoonheid der Grieksche en Latijnsche literatuur, maar ook wat hare kennis en beoefening aan menschelijke waardigheid voortbracht, aan verfijning van zeden en manieren, aan goede verstandhouding van de menschen onder elkaar, door dat zij in gemeenschap het eeuwige en ware en schoone vereeren.

Al de kunstenaars die ons de beeltenis van Erasmus hebben bewaard hebben hem voorgesteld als schrijver, met de pen in de hand, voor het witte blad papier. Maar geen heeft het rustige denken bij het schrijven voorgesteld als Quinten Matsys. Zijn vereering voor het geschreven woord was zoo groot dat hij het handschrift van den schrijver zelf heeft nagebootst, waar hij zijn paraphrase van den Brief van Paulus aan de Romeinen neerpent. En wanneer wij ons het beroemde diptiek in zijn oorspronkelijken toestand weer voorstellen, met aan den eenen kant Erasmus voor zijn lessenaar en aan den anderen Petrus Egidius met den juist ontvangen brief van Thomas Morus in de hand, in dezelfde rustige studiekamer met de schabben vol boeken, dan erkennen wij in de aarzelende houding van den Antwerpschen geleerde den eerbied voor het werk van den schrijver, de bewondering van een geletterde voor een Grootmeester van de literatuur. Erasmus is de eerste Nederlander die door de letterkunde een Europeeër is geworden. Daarom wordt hem in deze zitting door de Vlaamsche Academie hulde gebracht en deze hulde kon niet beter gediend dan door de twee uitstekende sprekers die hier heden optreden: Prof. Dr. Maurits Sabbe die zal handelen over Erasmus en zijn Antwerpsche vriendenkring en Prof. Pater Van Mierlo die hem zal beschouwen als humanist. Wij krijgen zoo tegelijk een intiem en een universeel beeld van den grooten doode. Aan beide collegas wordt bij voorbaat dank gezegd.

[p. t.o. 472]

Desiderius Erasmus
naar het Schilderij van Quinten Metsys.