Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1935

[p. 265]

Nieuw ontdekt Werk van Pieter Bruegel den Oudere
Door Prof. Leo van Puyvelde
Werkend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie

Bij een adellijke Belgische familie hing sedert onheuglijken tijd een oude schilderij, waaraan men geen aandacht verleende. Ze hing boven een kast, als wanddecoratie. Zij was gedeeltelijk overschilderd, en bovendien met lagen bruin vernis bedekt. Onlangs viel ze van den wand, en brak in tweeën. Men ging er toe over de schilderij te laten schoonmaken. Onder de overschilderingen en het vuil was ze goed bewaard gebleven: er verscheen een prachtig werk, een Bekoring van sint Antonius voorgesteld in een landschap (Hout, 59 × 85,5 cm.).

Bij het onderzoek van deze schilderij bleek het mij, dat wij te doen hadden met een heerlijk werk van Bruegel den Oudere.

Een bekoring van den heiligen Antonius, en dan nog in een uiterst verzorgd landschap, zou dit van Bruegel den Oudere kunnen zijn?

Ik weet wel dat men zich een bepaald denkbeeld vormt van het werk van Bruegel. Men kent hem haast uitsluitend als den schilder van godsdienstige en historische onderwerpen en van genretafereelen, waarop een groot aantal figuren, behandeld in breede plannen van lokale kleur, verspreid zijn over het vlak van de schilderij. Men denkt er niet genoeg aan dat deze kunstenaar ook drollige onderwerpen, fantastische voorstellingen moet geschilderd hebben in den trant van gravuren, die hij maakte naar de composities van Hieronymus Bosch. Er is een tekst in het ‘Schilderboeck’ van Carel van Mander (1604), waarop ik de bijzondere aandacht vestig, en die uitdrukkelijk spreekt van fantastische schilderijen van Bruegel. Deze tekst luidt als volgt:

[p. 266]

‘hij maeckte oock veel soodane spoockerijen en drollen, waerom hy van velen werdt geheeten Pier den Drol’... ‘T'waer qualijck te verhalen wat hij al gemaeckt heeft van tooverijen, Hellen, boerige gheschiedenissen en anders’ (f^o 233 r^o en v^o).

Meer dan één schilderij van dezen aard, die nog onder den naam van Bosch of van een van zijn volgelingen staat, of die nog onbekend is, zal aan Bruegel den Oudere moeten toegeschreven worden, wanneer de stijl het toelaat.

In deze teruggevonden schilderij nu spookt de geest van het kwade in velerlei fantastische gestalten rondom de ingetogen figuur van den heiligen Antonius. Bij trossen komen de duivels op den eremijt af. Op het voorplan rukt een duivel in een zwarten kazuifel op tot het voltrekken van een zwarte mis. Op het tweede plan ziet men een heele vloot, uitgerust met duiveltjes, gereed tot den aanval. Hier en daar in het landschap merkt men figuren van wangedrochten bereid om den heilige te ‘tempteeren’. Een groep duivels hebben hem in de lucht opgenomen en zijn op het punt hem neer te storten op de aarde. Doch in zijn hut zit de heilige kalm en ingetogen te bidden, terwijl het rondom hem spookt en terwijl zijn kerk in vlam en smook opgaat. Lucifer in hoogst eigen persoon schouwt het alles aan, met een dof oog, van onder het deksel van een grooten aarden pot, die hem tot versterking dient.

De nieuwsgierige en de zoeker zullen er genoegen in vinden al de onderscheiden vormen te ontdekken, waaronder de helsche geesten den heilige belagen.

De kunstkenner zal liever overgaan tot het aanschouwen van de uitstekende opvatting en uitvoering van dit werk.

Bij nauwkeurige ontleding en aanvoeling zal hij, met ons, ertoe besluiten, dat dit een meesterwerk van Bruegel is.

Om verschillende redenen schrijven wij dit werk toe aan den grooten meester. Wij zien er niet alleen zijn geest in, maar ook zijn werkwijze.

Hij alléén kon in de 16^e eeuw, waaruit dit werk dagteekent, zóó schilderen. De schilderwijze getuigt van een meesterlijke vastheid. Het neerpenseelen gebeurt hier met een nerveuse hand. Op het voorplan zijn de vormen aangeduid met korte en vaste likjes van het penseel in een zeer vloeibare materie. Steviger toetsen vormen de bonkige korst der boomen. Bij het onderzoeken van het boschgedeelte van de schilderij zal men - wanneer

[p. *3]

PIETER BRUEGEL DE OUDERE Detail van De Bekoring van Sint Antonius

[p. *4]

PIETER BRUEGEL DE OUDERE De Bekoring van Sint Antonius

[p. 267]

men het onderzoek alleen op een afbeelding doet - allicht denken aan de verzorgde factuur van Jan Bruegel. Maar bij nader toezicht zal men wel vaststellen dat hier de vastere uitvoering te vinden is van iemand, die minder verwijfd is als Jan Bruegel, van iemand, die met eiverf uiterst nauwkeurig en zeker zijn vormen vastzet. Men zal opmerken dat de ruwe boomschors aangeduid wordt, als bij Pieter Bruegel den Oudere, door donkerbruine en groene toetsen op een bruinen ondergrond, en dat het vlakke gebladerte neergepenseeld is met lange likken, die men bij Jan Bruegel niet terugvindt, doch wel in werken van Pieter Bruegel den Oudere: in den Sint Michiel van de collectie van Dr. Bloch, te Berlijn, in de Ekster op de Galg van Darmstadt, in de Stroommonding van de verzameling Stuyck del Bruyère, te Antwerpen.

Bepaald van Pieter Bruegel den Oudere is ook de vaste materialiteit der dingen, als de denkbeeldige gevormde rots, het potaarden bolwerk van Lucifer; eveneens het klare vergezicht, dat doet denken aan dit van den Val van Icarus.

En dan is daar nog de juistheid van de kleurenwaarden, waardoor elk ding op zijn plaats staat in het geheel, en verder de gedurfdheid van enkele lokaaltonen als het groene lichtvlak in het bosch rechts, het rood in den brand, het geel in een huisgevel, het rosse in het water van het achterplan: dit is al te gedurfd voor Jan Bruegel; alleen Pieter Bruegel de Oudere waagt zoo iets, en slaagt erin.

Alle twijfel omtrent de toeschrijving aan Pieter Bruegel verzwindt, wanneer men deze schilderij vergelijkt bij de Ekster op de Galg uit het Hessische Landesmuseum van Darmstadt. Het zou ongedaan werk zijn de schilderij van Darmstadt aan den ouden Bruegel te ontnemen. Ze is genaamteekend en gedateerd 1568, jaar van het overlijden van den meester; bovendien merkt men in deze schilderij, een zóó diepe echt-Bruegelsche opvatting - de spot met de wisselvalligheden van het leven - een zóó vaste zekerheid van uitvoering en een zóó juist koloriet, dat alléén Bruegel ze kan uitgevoerd hebben in den tijd, waaruit ze voortkomt.

Welnu, de uitvoering van de Bekoring van sint Antonius vertoont zooveel overeenkomst met deze van de Ekster op de Galg dat het voorplan van de eene schilderij als de voortzetting

[p. 268]

lijkt van het voorplan van de andere. De algemeene kleurverwerking is dezelfde. Eenzelfde opvatting van de kleurwaarden schept in beide werken de algemeene atmosfeer, en in beide schilderijen ziet men de bruine, groene en blauwe tonen van de drie traditioneele plannen samenloopen in het tweede plan en alles tot een kleurige eenheid verbinden. In beide werken getuigt de uitvoering van dezelfde zekerheid van oog en vastheid van hand, van dezelfde wijze om te toetsen en te strijken met het penseel.

De Bekoring van Sint Antonius moet tegenover De Ekster op de Galg alleen onderdoen door een minder vaste synthese in de samenstelling: de compositie bestaat uit twee al te onderscheiden deelen, een lichtere en een donkerder, en de verbindende kleurschakeeringen kunnen niet verhinderen dat deze tweeledigheid zichtbaar blijft.

Dit gebrek aan eenheid in de compositie en de ietwat trage uitvoering geven ons aanleiding om de uitvoering van deze schilderij niet te plaatsen op het einde van de loopbaan van den kunstenaar, als dit het geval is met de schilderij van Darmstadt, maar een tiental jaren vóór het einde van het leven van den meester.

Wij zouden onderstellen dat zij vervaardigd werd omtrent 1555. Dit is de tijd waarin Bruegel teekeningen maakte, die denzelfden stijl vertoonen, onder meer het Landschap uit het Prentenkabinet van Berlijn (n^o 1202), gedateerd 1554, waar de blik een zelfde uitzicht heeft over een breeden vloed en waar de boomstammen en het gebladerte op dezelfde wijze behandeld zijn.

En om te sluiten zouden wij de onderstelling willen uiten dat wij hier misschien te doen hebben met het landschap met een brand, in temperaschildering, van den ouden Bruegel, landschap, dat in de ‘Staatsmasse’ van Rubens' sterfhuis wordt vermeld onder n^o 213.

_* * _*

Wij hadden de gelegenheid een ander werk van Pieter Bruegel den Oudere te onderzoeken, dat dezer dagen werd ontdaan van een aantal overschilderingen: de Stroommonding, die men beter zou noemen: de Zaaier, en waarvan de heer Stuyck del Bruyère,

[p. 269]

te Antwerpen, de gelukkige bezitter is (Hout, 74 × 102 cm.). Het schoonmaken van de schilderij veroorloofde ons, met vaste zekerheid, de handteekening Bruegel te lezen en ook den datum 1557.

Geen kenner zal aarzelen deze schilderij te beschouwen als een werk van den grooten Vlaamschen Meester van de 16^e eeuw, hoewel men er alweer niet de groote lokale kleurvlakken in ziet, die men zoo licht als een kenmerk van Bruegel's kunst wil laten doorgaan.

Het werk is doordrongen van den geest van Bruegel. Deze meester is niet iemand, die er slechts op verslingerd is de landlieden boertig voor te stellen in hun vermaken, in hun bezigheden, in hun gebruiken en met hun zegswijzen. Hij is een denker. Gaarne toont hij aan dat de mensch zich nutteloos afmat, dat zijn ondernemingen beheerscht worden door machten, waartegen hij niets vermag: de macht van den sterkste in de samenleving, de macht van de elementen in de natuur. Deze gedachte ligt alweer ten grondslag aan deze schilderij. Links ziet men een landbouwer het zaad uitwerpen, maar dadelijk zijn de vogels erbij om het op te pikken. ‘In vanum laboravit’: de mensch arbeidt vruchteloos.

Bruegel's geest openbaart zich hier verder in de stoute opvatting: deze kunstenaar durft het aan hier naast de monding van de Schelde bergen voor te stellen, die hij in de Alpen had gezien.

Van hem is vooral de compositie en de uitvoering. De compositie is zooals men ze meermalen bij hem ziet: een bruine voorgrond, die dienst doet als scherm, waarachter onze blik aangetrokken wordt door een met licht bestraald landschap, dat tegelijk vertrouwelijk en grootsch aandoet en dat weg wijkt naar heldere verten.

De uitvoering heeft veel van deze van de Bekoring van sint Antonius. Op enkele plaatsen heeft echter de ruimere opstelling aanleiding gegeven tot een breeder en gedurfder penseelen. Maar de kleurigheid is niet zoo rijk als in de Bekoring van sint Antonius: misschien is dit te wijten aan den ondergrond, die met pleister en lijm is aangemaakt, doch hier niet bedekt werd met een laag loodwit als in andere schilderijen van Bruegel; mettertijd kan de pleister ingewerkt hebben op de kleuren. In elk geval merkt

[p. 270]

men hier dat het blauw van het gebergte niet gaaf gebleven is en krijterige tonen laat zien, die Bruegel nooit aanwendde.

Voor het overige is deze schilderij, die de vroegste dateering draagt van al de gedagteekende schilderijen van Breugel, een werk van waarde: het landschap heeft de schilderachtige hoedanigheden van dat van de Bekoring van sint Antonius en van de latere landschappen van Bruegel den Oudere.

[p. *5]

PIETER BRUEGEL DE OUDERE De Stroommonding