Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1935

[p. 31]

Het roelantslied
Met Inleiding en Aanteekeningen van Dr. J. van Mierlo. S.J.

Woord Vooraf.

Deze uitgave was door mij reeds in 1933 voor den druk klaargemaakt. Ik was toen door de Hoofdakte⁽¹⁾ uitgenoodigd geworden, om den geringen voorraad van middelnederlandsche teksten voor het eindexamen met een nieuwen aan te vullen, waartoe de fragmenten van het Roelantslied⁽²⁾, meende men, uitstekend konden dienen. Ik had aanvankelijk geweigerd, omdat me zulk eene uitgave te zeer van mijn gewone studiën zou verwijderd houden; ook omdat ik vreesde, dat onze middelnederlandsche bewerking van het meesterstuk der Fransche chansons de geste al te zeer bij haar voorbeeld ten achter stond, om voldoende belangstelling gaande te maken.

Maar, zooals dit gewoonlijk gebeurt, het verzoek was voor mij aanleiding om, wat er ons van die bewerking bewaard is, van wat dichter bij te onderzoeken dan ik totnogtoe gedaan had. Al spoedig begreep ik, dat er toch wel iets van te maken viel, zonder dat mijn arbeid een afschrift zou worden van Bormans of Kalff.

Zoo had ik dan ten slotte aangenomen. Doch allerlei omstandigheden hebben eerst den druk doen uitstellen. Toen kwam de crisis in het uitgeversbedrijf en de bedreiging met de nieuwe spelling. Ik heb dan mijn handschrift teruggevraagd, doch den tekst zoo goed als ongewijzigd gelaten: alleen heb ik nu kunnen gebruik maken van wat sedert 1933 over de chanson de Roland verschenen is, om vooral in mijn hoofdstuk over het ontstaan van het heldenepos hier en daar wat aan te vullen.

Het doel der serie waarvoor deze uitgave bestemd was heeft er den aard en de inrichting van bepaald.

(1) Reeks van uitgaven voor het examen voor de hoofdakte, onder leiding van M.J. Leendertse, bij J. Muusses, Purmerend.

(2) Ik schrijf Roelant wanneer onze dietsche bewerking bedoeld is; Roland wanneer in 't algemeen de chanson de Roland bedoeld is.

[p. 32]

Inleiding

I. De overlevering

De fragmenten.

Van een Middelnederlandsche bewerking van het Roelantslied werden totnogtoe vier fragmenten ontdekt.

Fragment B, ontdekt te Brussel, door K. Ruelens, in 1851 voor het eerst uitgegeven door K. Stallaert in Algemeene Konst en Letterbode (1851); een strook, r^o a en v^o b, van een blad perkament op twee kolommen beschreven, elk van 40 verzen: tusschen r^o a en v^o b bestaat dus eene leemte, r^o b en v^o a, van gelijke lengte als het bewaarde. Het geschrift werd geschat uit de XIV^e eeuw.

Fr. H., van den Haag, door M.J.W. Holtrop in 1840 uitgegeven: twee bladen 4^o, op twee kolommen beschreven, elke van 40 tot 42 verzen; de twee bladen volgen niet op elkander: twee bladen moeten er tusschen hebben gestaan. Jonckbloet schatte het uit de XIII^e eeuw. Het verscheen voor het eerst in Algemeene Konst- en Letterbode (1840).

Fr. R., een dubbel vel perkament, door C.P. Serrure in 1835 te Rijsel ontdekt en afgeschreven, maar zoek geraakt, vóór het in 1858 in Vaderlandsch Museum naar het er van gemaakte afschrift werd uitgegeven. Samen acht kolommen van ongeveer 46 verzen elk: nog al sterk gehavend, en misschien ook wel dikwijls foutief afgeschreven.

Fr. L., in het archief der collegiale kerk te Loon, door kan. J. Daris ontdekt en door hem aan M.J.H. Bormans ter uitgave afgestaan: negen vellen perkament, op één kolom van 30 regels beschreven: de bladen volgen echter niet op elkander: tusschen 3 en 4, 4 en 5 ontbreken er. Ook sterk gehavend, dikwijls onleesbaar, en Oostmiddelnederlandsch gekleurd.

Het Volksboek.

Ook het verheven Rolandslied is bij de volksboeken terecht gekomen. Van twee drukken zijn nog exemplaren bewaard: van een eersten, door Willem Vorsterman, te Antwerpen, in het begin der 16^e eeuw; van een tweeden, door Jan van Ghelen,

[p. 33]

te Antwerpen, in 1576. Deze heeft een approbatie van 20 November 1552, door meester Adam Swingedau, officieel van Brugge; wat nog een uitgave uit dit jaar laat vermoeden. De uitgave van Van Ghelen was alleen bekend aan C.P. Serrure, die er het poëtische gedeelte van liet verschijnen in Vaderlandsch Museum, II (1858), 61-95. Bormans en G. Kalff hebben geen andere gekend. Dr. G.J. Boekenoogen gaf het volledige volksboek uit, volgens den oudsten druk⁽¹⁾.

De inhoud der beide bekende drukken is dezelfde. De verschillen betreffen de schrijfwijze en enkele afwijkingen, zonder belang. De tekst van Vorsterman is echter bepaald beter; het heeft ook een viertal in den anderen tekst ontbrekende verzen meer. Overigens hebben beide teksten gemeenzame fouten; ook is de latere geen herdruk van den eersten: er staan enkele andere lezingen en een vers meer in. Beide schijnen nog een ouderen druk te veronderstellen.

De man die het Rolandslied voor een volksboek verwerkte schijnt als volgt te zijn te werk gegaan:

Zijn tekst is ingedeeld in hoofdstukken: bij ieder wordt de korte inhoud, als dikwijls in volksboeken, vooropgezet; waarop de uiteenzetting volgt. Deze nu is meermaals in proza; dan weer in verzen. Het prozaverhaal nu gaat uit van geheel andere gegevens dan het poëtische gedeelte. Daar vertrekt de keizer, in een droom door den hl. Jacob gewaarschuwd, met zijn leger naar Spanje, om dit land en het graf van den Apostel uit de macht der Saraceensche heidenen te verlossen⁽²⁾. Guweloen is een in 't hart reeds afgevallen christen, die vroeger bij de weduwe van den soudaen Synagoen twee kinderen heeft gehad, Marcelys en Baligant, die thans aan het hoofd der Saracenen staan.

Op grond van deze gegevens biedt dan het proza-verhaal een gansch andere voorstelling dan de Chanson de Roland. Maar bij de schildering van den strijd zelf wordt herhaaldelijk onze Mnl. bewerking zoo goed als 't ging

(1) Den droeflijken strijt die opten berch van Ronceuale in Hispanien gheschiede, enz. - Leiden, 1902. Men zie daar de beschrijving der twee uitgaven. Van den druk van J. van Ghelen was slechts een exemplaar bekend, dat zich bevindt in de bibliotheek van den Hertog van Arenberg, te Brussel. Collega en vriend Mr. L. Willems laat mij weten, dat hij in het bezit is van een tweede exemplaar.

(2) Zoo begint ook de bekende Turpini Historia Karoli Magni et Rotholandi (1^e c.) waarin dan verder Karel's tochten naar Spanje worden verhaald. Na de derde (XI-XXVII c.) komt (c. XXI-XXVII: de aftocht, Ganelon's verraad, Roland's dood) wat aan den inhoud van de Chanson de Roland beantwoordt.

[p. 34]

te pas gebracht; terwijl daardoorheen het proza-verhaal met zijn eigenaardige motieven andere episoden vermengt. Tusschen beide voorstellingen bestaat meermaals tegenspraak. Onze bewerker trachtte die wel eenigszins uit den weg te gaan, zonder dat hem dit lukte. Volgens zijn proza-verhaal b.v. nam bisschop Tulpijn geen deel aan 't gevecht. In het poëtisch gedeelte speelt hij echter een voorname rol: maar zijn naam wordt er verzwegen en ‘die bisschop was Tulpijn niet!’ verklaart hij dan. In 't proza-verhaal overschaduwt b.v. Ogier van Denemarken bijna de heldendaden van Rolant, terwijl hij in 't poëtische gedeelte niet voorkomt.

Onze bewerker heeft dus eenvoudig een phantastisch prozaverhaal over den Slag bij Roncevale, met lange passages uit een Mnl. bewerking in verzen van de Chanson de Roland gestoffeerd. Zoo heeft hij ons toch een aanzienlijk gedeelte dier poëtische bewerking bewaard, zij het ook dat de verzen klaarblijkelijk verlengd zijn geworden, door allerlei stopwoorden en overbodige gezegden, om er den omvang aan te geven, dien de latere poëtiek vereischte.

Vroegere uitgaven.

C.J. Serrure had te zamen met zijn fragment R. en het poëtische gedeelte van het Volksboek, de vóór hem bekende fragmenten B. en H. uitgegeven. In 1864 gaf Bormans dit alles nog eens samen met fragment L. in het licht, en liet het geheel voorafgaan door een alleszins merkwaardige Introduction⁽¹⁾.

Eindelijk heeft Dr. G. Kalff, in zijn Middelnederlandsche Epische fragmenten⁽²⁾, nog eens alles opgenomen, behalve het poëtische gedeelte van het Volksboek. In zijne inleiding doet hij hulde aan het werk van Bormans: ‘hij was de eerste, die onze Mnl. fragmenten aan een nauwgezet onderzoek onderwierp; hij heeft de teksten, zooveel hem mogelijk was, gezuiverd en hersteld, en eindelijk heeft hij door de vergelijking der fragmenten onderling en met den Oxfordschen tekst den weg aangewezen, die gevolgd moest worden.’ Aan Bormans is dan ook Dr. G. Kalff heel wat verschuldigd geweest. Dat mag wel eens gezegd; voornamelijk daar Dr. G. Kalff nog al den draak steekt met een door Bormans verondersteld prototype thiois, waarin hij, naar het mij voorkomt, niet geheel rechtvaardig was.

(1) La Chanson de Roncevaux. Fragments d'anciennes rédactions thioises, avec une introduction et des remarques, par J.H. Bormans, Bruxelles, 1864. Feitelijk een ‘Mémoire présenté à l'Académie, le 9 Nov. 1863’.

(2) Middelnederlandsche Epische Fragmenten, met aanteekeningen. Leiden, A.W. Sijthoff (z.j.; 1886), blz. 33-98.

[p. 35]

II. Verhouding van fragmenten en volksboek tot chanson de roland

Bij een oppervlakkige lezing van de fragmenten en van het Volksboek (Vb.) treft al dadelijk, dat de tekst niet altijd logisch samenhangt, dat plaatsen uit hun verband schijnen gerukt, dat er, ook in wat zij bieden, leemten en omstellingen voorkomen; dat bij parallelplaatsen het eene meer, het andere minder heeft, enz. Zoo rijzen allerlei vragen op: hebben we te doen met verschillende bewerkingen? In welke volgorde zal moeten gelezen worden? Kunnen of moeten de verschillende teksten met elkander verbonden? Kan er daaruit eventueel eene oorspronkelijke of althans samenhangende redactie worden opgemaakt? In welk verband, dan verder, staat onze Dietsche redactie tot de Chanson de Roland, enz...

Wel hadden Bormans eerst en Kalff op zijn voorbeeld een doorloopende vergelijking ingesteld van de fragmenten en het Volksboek met de Chanson de Roland. Zij gingen daarbij van de fragmenten en het Vb. uit en zochten in de Ch. de R. de plaatsen, de verzen, aan te wijzen, waarmee die overeenkwamen: gewoonlijk alleen door een opgave van de numerotatie der verzen, zonder meer. Maar dit gaf geen inzicht in den samenhang, de leemten, den logischen bouw, het begrip, van onze redactie. Men constateerde wat er was, niet wat er ontbrak, waar en hoe en waarom; niet eens of wat er was zoo wel samenhoorde, en hoe het in zijn verband diende geplaatst.

Ik meende te moeten uitgaan van den Franschen tekst zelf. Dit kon, zonder daarom eenig vooroordeel te scheppen omtrent de onderlinge verhoudingen van beide redacties. Ik ben niet gebleven bij een eenvoudig vermelden van de volgnummers der verzen naast elkaar; maar heb inhoud met inhoud vergeleken. Op die wijze zou blijken: in hoeverre onze fragmenten en Vb. met den Franschen tekst samengaan; wat er in het Fransch voorkomt en in het Dietsch ontbreekt, en omgekeerd; of en waar we met leemten in het Dietsch te doen hebben; of eventueele omstellingen noodzakelijk zijn; hoe onze fragmenten en het Vb. in elkander passen, hoe ze dienen geschikt in hun onderdeelen, hoe ze tot een samenhangend verhaal kunnen of moeten verbonden worden. Tevens zou de geest van onze Dietsche re-

[p. 36]

dactie en hare beteekenis in letterkundig opzicht ook ten duidelijkste uitkomen.

Eerst met vers 848 van den Oxfordschen tekst (= O) der chanson de Roland⁽¹⁾ begint onze Middelnederlandsche overlevering. Van al wat voorafgaat bezitten wij niets. O verhaalt hierin als volgt:

Karel heeft in zeven jaren geheel Spanje onderworpen, met uitzondering van Saragossa, waar koning Marsilies nog stand houdt. Blancandrin geeft dezen den raad onderwerping en bekeering te veinzen, zoo Karel uit Spanje vertrekken wil. Aan het hoofd van een gezantschap trekt Blancandrin naar 's keizers kamp te Cordres (Cordova?), welke stad juist gevallen is. Karel roept zijn raad, meer dan duizend, bijeen. Roland doorziet de list; anderen, Naime, Ganelon in 't bijzonder, willen op de vredesvoorwaarden ingaan. Karel zal een gezant naar Marsilies afvaardigen, om den vrede te bespreken. Vele baronnen, Naime, aartsbisschop Turpin, Roland, bieden zich aan voor de gevaarlijke taak. Als Karel hen om verschillende redenen afwijst, stelt Roland voor, dat Ganelon zou gezonden worden, als de dapperste en de voorzichtigste. Maar Ganelon beeldt zich in, dat Roland hem slechts heeft aanbevolen, in de hoop dat de trouwelooze Marsilies hem om het leven zal brengen. Hij vertrekt. Onderweg maakt Blancandrin behendig gebruik van Ganelon's gemoedstoestand, om hem tot verraad te verleiden. Ganelon kwijt zich eerst moedig van zijn opdracht; waarbij zijn mondelinge mededeeling geheel anders klinkt dan de brief dien hij vanwegen Karel overhandigt. Marsilies is woedend; maar Blancandrin vertrouwt hem de overeenkomst toe, die hij onderweg met den gezant getroffen had. Zoo onderhandelen Marsilies en Ganelon over het verraad: in de bergengten van Roncevaux valle Marsilies de achterhoede aan van het terugtrekkende leger. Bij zijne terugkomst met de geveinsde vredesvoorwaarden van Marsilies, zonder echter den Algalife, dien Karel als gijzelaar geëischt had, weet Ganelon aan Roland het bevel over de achterhoede te laten overdragen. Wel doorziet Roland het verraad. Maar zijn eer verbiedt hem zich daaraan te storen. Zoo zal dan Karel's leger uit Spanje aftrekken.

Vol bange voorgevoelens over Ganelon's verraad en Roland's lot trekt de keizer met zijn leger naar Frankrijk. De twaalf genooten, twintigduizend Franschen met aan hun hoofd Roland, vormen de achterhoede.

Hier nu valt eerst het Vb. in.

(1) Ik volg de uitg. van T. Atkinson Jenkins, La ch. de R.D.c. Heath and Company; uitg. van 1929. Doch deze geeft alleen den tekst van het Oxford-manuscript. De ontbrekende laisses uit andere redacties neem ik uit de uitg. van L. Gautier en duidt ze aan door het rangcijfer in romeinsche hoofdletters.

[p. 37]

De opmarsch der Saracenen.

De twaalf Saraceensche genooten; hun snoeverijen.
849-859. - Marsilies heeft in drie dagen 400.000 man vergaderd, die tegen de Fransche achterhoede optrekken. Een twaalftal pairs bieden zich achtereenvolgens aan, om tegen R. (= Roland) en O. (= Olivier) en hunne genooten den strijd aan te binden: snoevend, smalend, uitdagend, verschillend toch in geaardheid en bewoording, doen zij hun aanbod.	Vb. Na inleiding (1-8). 9-18; hier: in twee dagen 200.000 man. 19-28; hier: gaan ze de Franschen te gemoet.
860-873. - De neef van Marsilies: op ezel, dien hij met een stok aandrijft. Marsilies biedt hem den handschoen.	Vb. 29-56; hier: alleen stok in de hand; breedsprakiger.
874-884. - Falsarun, Marsilies' broeder.	Vb. 57-72. Franseroen; slot in B (1-4).
885-893. - Koning Corsablis, van Barbarie: lage ziel. Malprimis de Brigel: die sneller loopt dan een paard.	Vb. 73-76: Cursael; B 5-12. Vb. 141-150: Hector van Biergale; B 13-22: Esloer van Burgan (... dan een Spaansch paard).
894-903. - Een amirafle van Balaguer: ware hij christen, hij ware een echt baron.	Vb. ontbreekt; B 23-36.
909-915. - Een almaçor uit Morenland: geen verraderlijker in Spanje.	Vb. 151-162: amirael van Bouwaengien; B amirael van Buraniën 37-40; daarna leemte.
916-930. - Torgis van Tortelose.	Vb. Torgijs van Tortelose. 162-170 verbonden met 80-88.
930-939. - Escremiz van Valterne.	Vb. ontbreekt.
940-954. - Estorgant en gezel Estramaris: valschaards.	Vb. 89-104: Astromarijs en Astromoch.
955-974. - Margaris van Sibilië, bekoorlijk, geen heiden zulk ridder.	Vb. 113-140: Margarijs.
975-990. - Chernubles de Val-Noire, wiens haar tot den grond reikt; zeer sterk.	Vb. 105-112: Tarters; B 41-46 alleen 't slot^(1).
990-1016. - De heidenen wapenen zich: 100.000 zijn met de twaalf genooten. De Franschen hooren hen komen. O.: ‘Wij zullen slag hebben!’ R.: ‘Onze plicht eischt dat we hier voor onzen koning standhouden.	B 47-80 (einde van B): slechts 4000; breedsprakige beschrijving van toebereidselen bij de heidenen. - Vb. 171-200: besnoeit die beschrijving. O.: ‘Ons zal strijd komen. R.: Wij moeten God dienen’

(1) Zooals men kan zien: B beloofde O (Oxford-tekst) te volgen; Vb. haspelt Cursael en Torgijs dooreen; Chernobles heet bij hem Tarters en komt veel vroeger; twee ontbreken. De eigennamen worden tamelijk geradbraakt.

[p. 38]

De eerste Slag.

Rolant weigert den hoorn te blazen.
1017-1049. - O. van uit een hoogte ziet de Saracenen. ‘Dat is Ganelon's werk!’ roept hij. ‘Zwijg, hij is mijn zwager!’ zegt R. - O. beschrijft welk machtig leger hij ziet naderen. ‘Wee hem, die vlucht!’ roepen de Franschen.	Ontbreekt toevallig. Fr. L valt in bij 't einde: twee verzen, die aan niets in 't Fransch beantwoorden.
1049-1092. - In dien nood dringt O. bij R. tot driemaal toe aan den hoorn te blazen. R. weigert, uit eergevoel voor zichzelven, voor Frankrijk, voor den keizer.	Fr. L 1-36: schijnt erg in de war; de kopiist is van 't laatste vers van O.'s eersten oproep op 't laatste van den tweeden gevallen. Het Vb. begint opnieuw, en vult de leemte aan. Bij R.'s tweede antwoord valt ook fr. H in: 1-11.
1093-1109. - O. verwijt R. den hoorn niet te hebben willen blazen: geheel de achterhoede zal vergaan. R.: ‘Spreek zoo dwaas niet! Wij zullen standhouden!’	L 37-64; H 12-64; Vb. 251-274: volgens zelfden tekst, vrij, breedsprakig; met volgende laisse verbonden.
1110-1123. - R. wekt de Franschen op: voor zijn keizer moet men alles kunnen verduren.	L 65-74; H. 40-46; Vb. 275-284: zelfde tekst; anders dan in 't Fr.: de Franschen zweren liever te sterven. O. en R. ordenen de scharen.
1124-1138. - Turpin houdt een sermoen: ‘Zoo gij sterft, zijt gij martelaren!’ Hij absolveert hen; als boete ‘Slaat de heidenen!’	L. 75-112; H 47-76; Vb. 285-312: omslachtiger. Tulpijn houdt een echt kruisvaartsermoen. Over die penitencie wordt behaaglijk uitgeweid.
1139-1151. - De Franschen staan gereed. R. tot O.: ‘Ganelon heeft ons verraden!’	Ontbreekt.
1152-1169. - R. op Veillantif rijdt voorop; hem volgt O.R. ziet de Saracenen woest aan; de Franschen met zachtheid: ‘Rijdt zachtjes! De heidenen komen hier groot martelaarschap zoeken!’	L. 113-144, H. 77-102; Vb. 313-350: maar uitvoeriger; toch op gelijke wijze.
1170-1187. - O.: ‘Spreek zoo niet! Gij wildet den hoorn niet blazen! Maar nu, vooruit! Onder de leuze van Karel ‘Monjoie!’	Ontbreekt.
De Twaalf Saraceensche genooten tegen de twaalf Fransche.
1189-1212. - Marsilies' neef, Aelroth, daagt de Franschen uit; gedood door Roland; die hem hoont, en de Franschen	L. 145-164: waarna leemte: de kopiist heeft overgeslagen, valt in 't tweegevecht met Tulpijn.

[p. 39]

opwekt. Telkens bij ieder gevecht volgt smalend antwoord voor den gesneuvelden Saraceen; en opwekking tot de Franschen.	H. 103-138; Vb. 351-399: veel breedsprakiger. Onze drie teksten laten in 't begin een bode tot den strijd uitdagen; niet in 't Fr.
1213-1234. - Falsaron gedood door Olivier.	L. ontbr.; H. 139-162; Vb. 400-419.
	H. schijnt wat te broddelen: hij laat Franceroen eerst O. treffen: niet in 't Fr. noch in Vb. Verwarring met 1311-1319: Marcelijs zoo; zie Vb. 488-493.
1235-1260. - Corsablis gedood door Turpin: ‘Slaat toe, Franschen, Monjoie!’	L. 171-174 heeft het slot. H. 163-168 waarna H. afbreekt; Vb. 420-449 (Courabel hier!).
1269-1310. - Volgen, telkens in één laisse: Malprimis gedood door Gerin; de Amurafle door Gesier; de almaçor door Samson; Torgis van Tortelose door Anseis; Escremiz van Valtierra door Engelier, Estorgant door Othon; Estramaris door Berengier.	L. 171-186 heeft Malaprise door Eggherijn; Almorise door Sampsoen; Torgise door Antorine: waarna L. afbreekt. Vb. 450-483: slaat ook de amurafle over; de aumaçor heet Ancrise; Inghel doodt hier Astromarijs (= Escremiz) van Panthiere; Estorgant ontbr.; Straelberengier te voet! (niet in 't fransch) doodt ook een Astromarijs.
1311-1319. - Margaris treft O. zonder hem te kwetsen, trekt af.	Vb. 484-500.
1320-1337. - In den strijd heeft R. zijn lans gebroken; hij grijpt Durendal en doodt er Chernobles mee.	Vb. 501-527: Dicht vrij wat algemeenheden bij over den slag. Hier doodt R. Turzabelin (die vroeger in Vb. Tarters was).
1338-1350. - R.O. de twaalven, allen slaan dapper toe, onder den kreet Monjoie!	Ontbr.
1351-1366.- O. doodt Mausseron, Torgis, Estorgoris. Zijn lans in stukken. ‘Grijp Hauteclaire!’ roept R. ‘Geen tijd’ antwoordt O.	Vb. 528-532: hier is 't R.; te verbinden met 613-620: buiten verband.
1367-1378. - O. trekt zijn zwaard, doodt Justin de Val-Ferrée, ‘Bravo! zulke slagen doen ons door den keizer beminnen!’ roept R. ‘Monjoie!’	Vb. 621-636: in plaats van Justin, hier Walbrune, door verwarring met 687 vlg.
1379-1395. - Afzonderlijke gevechten van verschillende ridders en van Turpin.	Ontbr.
1396-1411. - Algemeene strijd. Ook vele Franschen vallen! door Ganelon's verraad. De keizer zal hem eens te Aix met zijn dertig verwanten radbraken.	Ontbr.

[p. 40]

(CXVI-CXVIII: Gautier, die de pashoogten moest bewaken, door Almorijs verdreven).	(niets hiervan).
1412-1422. - De strijd gaat voort, met O.R. Turpin de twaalf. De heidenen vallen met honderden en duizenden. Doch ook vele Franschen.	Vb. 637-648.
1423-1437. - Wonderbare storm in Frankrijk: ‘C'est le grand deuil pour la mort de Roland!’	Vb. 659-660: ‘om der vangaerden doot.’
CXX-CXXII: uitbreiding van dien storm.	Niets hiervan.
1438-1448. - De Franschen slaan nog toe: de Saracenen vallen: op 100.000 geen twee die overblijven. ‘De dapperen!’ zoo staat het in de Geste Francor. Maar dra komt Marsilies!	Vb. 661-673: wat afgekoeld.
CXXIV-CXXV. Margaris, gewond, komt bij Marsilies en zet hem aan op te rukken.	Vb. 674-687: korter.

Tweede Slag.

Marsilies rukt op.
1449-1466. - Marsilies' opmarsch in 20 kolommen. 7000 klaroenen ten aanval! R. wekt O. op, dapper te strijden.	Ontbr.
1467-1482. - De Franschen roepen R. en O. ter hulp... Turpin's toespraak: ‘het Paradijs staat voor u open!’	Vb. 533-544.
CXXVIII: Marsilies' toespraak: ‘Wij willen R. driemaal slag leveren! 10 kolommen trekken op onder Grandonies, 10 blijven met mij.’	Vb. 545-560: hier 4 scharen tegen de christenen, 8 blijven bij Marsilijs.
CXXIX: De Franschen, ontzet, roepen uit: ‘God, wat zullen wij doen!’ (laisse CXXX herhaalt hetzelfde met andere woorden: moeilijk te zeggen welke door Vb. gevolgd werd).	Vb. 561-568: korter (of bij 1467-1482).
	Vb. 569-574: algemeenheid over den strijd.

[p. 41]

De strijd met Grandonies' afdeeling: De meeste genooten gedood.
1483-1502. - Climborin van Saragosse doodt Engelier van Gascogne.	Vb. 575-590: Borijn doodt Ingelen van Aschoengië.
1503-1518. - O. doodt Climborin; dan nog Alphaien, Escababi, zeven Araben: ‘Mijn gezel is gram!’ roept R. ‘zulke slagen doen ons door den keizer beminnen!’	Vb. 591-612.
1519-1536. - Valdabron op Gramimont doodt Samson.	Vb. 687-700: zonder Walbrune's geschiedenis; op Gardemont; hier weert zich Sampsoen.
1537-1549. - R. klieft Valdabron in twee tot in den rug van 't paard. ‘Wat een slag voor ons!’ roepen de heidenen. ‘Neen, de uwen kan ik niet beminnen!’ verklaart R.	Vb. 701-720: hier doodt R. nog Amboren (verkeerde vert. van Ambor occit, nl. den ridder en zijn paard beiden).
1550-1561. - Malquidans doodt Anseis.	niets hiervan.
1561-1569. - Wordt gedood door Turpin.	niets hiervan.
1570-1585. - Grandonies, op Marmorie, doodt Gerin, Gerier, Bérengier, Guion, Austorie.	niets hiervan.
1586-1592. - R. spoedt tegen Grandonies.	niets hiervan.
1593-1609. - Grandonies erkent dadelijk R., wil vluchten, te vergeefs; R. doodt hem op zijn paard.	niets hiervan.
1610-1619. - Algemeen gevecht. De Saracenen roepen op Marsilies.	niets hiervan.
1620-1627. - Slachting. De Saracenen moeten vluchten.	niets hiervan.
Marsilies' leger in den slag.
1628-1647. - Marsilies' leger trekt op. Vooruit de standaarddrager Abismes.
1648-1670. - Turpin vangt aan, doodt Abisme ‘Monjoie!’	Vb. 721-722: juist het einde.
1671-1674. - R. en O. snellen Turpin ter hulp. De Franschen herbeginnen den strijd.

[p. 42]

CXLVI: De Franschen zijn nog 300. Marsilies roept Mahomet aan: ‘Wat Karel al veroverd heeft! Maar eerder sterven dan vluchten! Zoo R. maar dood ware! Dan was 't uit met Karel's macht.’	Vb. 723-760: weidt uit over den strijd der Franschen. Hier is 't niet Marsilies, maar de Saracenen, die spreken.
CXLVII-CXLVIII: De Saracenen richten een groot bloedbad aan. R. met grooten rouw in 't hart, houdt niet op, en doodt honderden heidenen.
CXLIX: O. vecht met Hauteclaire.R. bewondert zijn gezel. ‘Vandaag eindigt onze vriendschap! Nooit zal er zulk een rouw zijn in Frankrijk!’ O. roept hem toe: ‘Wij willen samen sterven!’	Vb. 761-802: maar hier vecht omgekeerd R.; en O. bewondert hem. Bij de laatste verzen valt fr. R. in 1-6.
1680-1690. - R. en O. met hun zwaarden; Turpin met zijn lans, strijden voort. Zij doodden er, zegt de geste, 4000. Bij de eerste vier aanvallen ging alles goed. De vijfde werd noodlottig voor de Franschen. Nog 60 over: zij zullen hun leven toch duur verkoopen!	R. 7-14: daarna leemte. Vb. 803-821.
Roelant blaast den hoorn.
1691-1701. - Roland toont Olivier de verwoesting. Wat gedaan om Karel te waarschuwen? ‘'k Weet niet, antwoordt O., maar liever de dood dan schande!’	R. 15-30, Vb. 822-837: dat v. 830 terecht Roelant behoudt.
1702-1712. - ‘Ik zal den hoorn blazen!’ ‘Dit ware groote oneer!’	Vb. 838-851: ontbreekt in R.
1713-1721. - Een tweede maal stelt R. voor te blazen. - ‘Neen, hadt gij 't vroeger gedaan, zou de keizer hier zijn. Ontkom ik nog, nooit krijgt gij Aude, mijne zuster!’	Vb. 852-865; ontbreekt in R.
1722-1736: ‘Waarom boos zijn?’ vraagt R. ‘Uw schuld is 't! Uw dwaze moed, zonder overleg, dat wij verslagen zijn, den keizer niet meer zullen dienen, dat gij zult sterven! Voor den avond, zijn wij gescheiden!’ antwoordt O.	Vb. 866-893: uitvoerig; R: 31-42; maar weer met weglating van vele verzen, die zeker oorspronkelijk zijn.
1737-1752. - Turpin verzoent hen: R. zal blazen, dat de keizer hen wreke en goed begrave. R.: ‘Gij spreekt wel!’	Vb. 894-927; R. 43-70, met leemten; Vb. heeft begrafenis in kerken, als O (moutiers); R. in die erde.

[p. 43]

1753-1760. - R. blaast den hoorn. Karel hoort het: ‘Onze mannen hebben slag!’ ‘Van een anderen ware 't een leugen,’ antwoordt Ganeloen.	R. 71-86; + 181-184 die hier passen. Vb. niets.
1761-1784. - R. blaast. ‘'t Is Roland's hoorn!’ ‘Gij kent toch R.'s overmoed!’ antwoordt Ganeloen.	R. 90-120; + 87 -88 ingeschoven;
1785-1795. - Roland blaast een derde maal. ‘Ce cor a longue haleine!’ - ‘R., zegt Naimes, is in nood! verraden!’	R. 121-139.
1796-1806; 1807-1815. - De horens klinken. De Franschen wapenen zich! ‘Konden we R. nog zien!’ Helaas, te laat! Vertrek in bedrukte stemming om R.
1816-1829. - Ganelon gevangen en gesmaad.	R. 140-150.
1830-1841. - Opmarsch.	R. 159-168: met onbelangrijke omstelling. Doch hier: bede om verlenging van dag.
1842-1850. - ‘Zou R., zouden er, nog leven!’ - Wat dappere 60 er nog met hem zijn!	R. 169-176.
CLXIV: Karel's smart en woede om Ganelon's verraad. Voor zij aankwamen, zou R. Marsilies en de zijnen hebben verdreven.	R. 177-192 waarna leemte; dit staat in 't Vb. buiten alle verband, v. 1172-1205 (volgen nog 4 vv. die hier niet passen.)
Voortzetting van den aanval door Marsilies' leger.
1851-1868. - R. overziet het slagveld, klaagt over en bidt voor de zijnen; verwijt zich zelven de ramp; trekt met O. terug in den strijd.	Alleen in Vb. 928-945.
CLXVI. - R. ziet de scharen der heidenen. ‘Hier moeten wij met de onzen sterven!’ zegt hij tot O., roept Monjoie! spoort Veillantif aan.	Vb. 946-973: doch van 946-959 staat er zoo goed als niets in 't fransch.
1869-1885. - R. doodt Faudron du Puy; vier en twintig anderen. ‘Zoo strijdt een ridder’ roept Turpin. ‘Anders moet men er maar een monnik van maken.’ ‘Slaat toe!’ roept R. De christenen lijden daar zware verliezen.	Vb. 974-1007: met Franseroene = Faudron; en lange kruisvaartpreek van Tulpijn.

[p. 44]

1886-1912. - Daar verschijnt koning Marsilies, doodt Bevon, Ivoerie, Ivon, Gerart de Rossillon; maar hem houwt R. de rechter vuist, doodt Jorfaleu, zijn zoon. Honderd duizenden Saracenen slaan op de vlucht.	Vb. 1008-1047. Hier doodt Marcelijs: Straelberrengier (Voorne, enz...). R. houwt hem den arm af. Slechts drie duizend vluchten.
CLXIX. - Marsilies vlucht ook, twintig duizend met hem: ‘Karel's neef heeft ons overwonnen!’	Vb. 1048-1057: van Karel's neef niets = R. en O.

Laatste Slag.

Marsilies' oom valt aan.
1913-1931. - Marsilies' oom valt aan, met zijn 50000 Ethiopiers. ‘Hier moeten wij sneven!’ roept R. ‘Slaat dapper! Dat de keizer ons zegene!’	Vb. 1058-1068. Hier begint weer R. 193-212 (verbonden met volgende laisse). De kalief, li Algalifes, heet hier Galiver. Hier slechts 20.000.
1932-1939. - R. ziet hen naderen. R. en O. wekken de hunnen op.	R. 213-216. - Vb. 1066-1069.
Olivier's dood.
1940-1951. - De Saracenen juichen bij 't klein getal der Franschen, honen den keizer. De Kalief stoot O. in den rug.	R. 217-233; Vb. 1070-1080 (in 't begin verkort).
1952-1964. - O. doodt den kalief; hoont hem, roept op R.	R. 234-244. Vb. 1081-1093.
1965-1978. - O. woedt nog met zijn zwaard. ‘Monjoie!’ en tot R.: ‘Gezel, kom! Vandaag moeten we scheiden!’ Beiden weenen.	R. 245-262. Vb. 1094-1119: met andere bijzonderheden. R. tot O.: ‘Wijs mij wie u dit deed!’ - ‘Onnoodig! 'k heb hem tot de tanden geslagen’. - Beiden woeden rondom.
	Ook nu weer H. 169-178.
1978-1988. - R. aanschouwt O., klaagt over hem, over Frankrijk, den keizer die zulk een man verliezen moet. R. valt in onmacht.	H. 179-195; R. 263-282: in beide vreest R. van zijn paard te stijgen (niet in 't fr.); ook Vb. 1120-1142.
1989-2008. - O. woedt voort, blind van 't bloed. R. snelt hem ter hulp, wordt zelf door hem gekwetst; verzoening.	H. 197-222; R. 283-304; Vb. 1143-1171: wiens tekst dichter bij R., doch met verzen die in R. ontbreken en in H. staan.
2009-2023. - O. daalt van zijn paard, doet zijn mea culpa, bidt God voor zich, voor Karel, voor Frankrijk, vooral voor R. - Sterft.	H. 223-241; R. 305-323; Vb. (na onderbreking) 1210-1222; 't begin ontbreekt;

[p. 45]

2024-2034. - R. klaagt over O. en valt opnieuw in bezwijming.	H. 241-248; R. 314-334; niet meer in Vb.
2035-2055. - R. ziet de neerlaag. Gautier De Hum en de bisschop blijven nog over: Gautier is uit de hoogten verdreven en komt om hulp. R. herkent hem.	H. 249-262; R. 335-352.
CLXXX. - G. verhaalt van den strijd boven.	H. 263-274: einde ontbr., R. 353-369.
2056-2065. - R. doodt nog 25, Gautier 6, de bisschop 5 vijanden. ‘Wat mannen! Dat ze niet ontsnappen!’	H. 275-290. R. 370-379: breedsprakiger.
Karel's leger op komst.
2067-2083. - De drie woeden voort tegen 1000 vijanden te voet, 40000 te paard. Gautier gedood. Turpin zwaar gewond.	H. 291-301; zonder getallen.
2084-2098. - T. geeft zich niet gewonnen; hij slaat nog duizend slagen. Zoo getuigde de keizer en de Geste van baron St. Gilles, die op 't slagveld was.	H. 302. - onderbreking. Tegen het einde begint hier weer L. 191-194.
2099-2114. - R. blaast, ten einde, den hoorn. Karel begrijpt .60.000 trompetten weerklinken. ‘Karel komt!’ roepen de Saracenen ontzet.	L. 195-220; H. 307-332; waarna H. eindigt; zonder getallen.
2115-2123: 400 der besten willen R. dooden, vóór Karel komt.	L. 221-228.
2124-2133. - R. en T. vallen opnieuw aan. De Saracenen, ontzet, willen vluchten.	L. 229-234.
2134-2145. - R. wil bij T. blijven, die te voet vecht. Ze zullen sterven. Maar Karel komt!	L. 235-244 (R.'s woorden wat anders?) + 245-248.
Turpin's laatste zegen; zijn dood.
2146-2199. - De Saracenen wagen het alleen nog hen van verre aan te vallen. Roland's paard gedood. De heidenen vluchten vóór Karel's aankomst. R. gaat T.'s wonden verzorgen; zoekt de lijken zijner genooten op: Ivon, Ivoire, Garier, Gerin, Engelier, Bérenger, Othon, Anseïs, Samson, en legt ze neer vóór Turpin: dat de aartsbisschop hun een laatsten zegen geve.	Van dit roerend tafereel is in 't Mnl. niets bewaard. R. gaat nog op zoek en vindt Olivier.

[p. 46]

2200-2214. - R. vindt O., legt hem neer voor T., klaagt over O.: ‘nooit was beter ridder!’	L. 249-261.
2214-2221; 2222-2232. - R. valt van droefheid in bezwijming. T. wil water gaan halen in den hoorn. Bezwijkt.	L. 262-272: eenigszins anders: hier komt T. terug met water.
2233-2245. - R. komt weer bij; ziet T., die sterft.	L. 273-277: zeer nuchter.
2246-2258. - R. bidt over hem.	L. 278-283.
Roland's dood.
2259-2270. - R. bidt voor allen; neemt Durendal en olifant, gaat naar Spanje toe, op een heuvel, waar onder twee boomen vier marmeren puien. Valt van afmatting.	L. 284-298.
2271-2283. - Een Saraceen, op de loer, veinst zich dood, wacht even, springt toe, om Durendal voor zich te grijpen.	L. 299-309.
2284-2296. - R. voelt het, slaat met den olifant op zijn hoofd en doodt hem.	L. 310-325.
2297-2311. - R. wil Durendal op de rots slaan. Onmogelijk! Lof van Durendal.	L. 326-345: alles kort; slechts één lofrede van Duerendale, aansluitende bij de derde in 't Fr. Niets van de veroveringen, met Durendal behaald.
2312-2337. - R. slaat een tweede maal; vruchteloos: ‘Hoe hij Durendal verkreeg en wat hij er mee voor Karel gewonnen heeft! Dat zij nooit valle in heidensche handen!’
2338-2354. - R. slaat een derde maal. Vruchteloos! Derde lof van Durandal.
2355-2365. - R. gaat liggen onder een dennenboom, met onder zich zijn zwaard en zijn hoorn, 't gezicht naar Spanje gekeerd.	L. 348-357, slechts enkele verzen; het Vb. vult hier aan 1224-1247. Hier legt zich R. ‘rugghelinghe’, naar Spanje gekeerd; in 't Fr.: legt hij zich met het aangezicht naar de aarde, naar Spanje gekeerd.
2366-2374. - R. bidt om vergiffenis en biedt in zijn rechter zijn handschoen naar God.
2375-2396. - Herinneringen komen in hem op. Hij bidt om vergiffenis: reikt zijn handschoen aan God. Gabriel neemt hem aan; hl. Raphael, hl. Michel du Péril, hl. Gabriel nemen zijn ziel op ten paradijze.

[p. 47]

De Weerwraak.

1. De achtervolging der Saracenen. 2397-2495. L. 358-447.

Karel komt op 't slagveld; jammert om de gesneuvelden. Naimes wil dadelijk de achtervolging beginnen. Voor Karel verlengt God het daglicht. De Saracenen worden teruggedrongen naar Saragossa, komen grootendeels om in den Ebro. De Franschen slaan hun kamp op.

2. Karel's droomen. 2496-2569. - L. 448-491.

Gewapend, met Joyeuse aan zijn zijde, rust de keizer, en slaapt eindelijk van vermoeienis in. De hl. Gabriel houdt wake bij hem; en zendt hem een eersten droom: van een hevigen veldslag, met allerlei wilde dieren, 30.000 griffoenen, tot een leeuw den keizer aangrijpt. Wie wint? - Een tweeden droom: Karel is te Aix, houdt een beer met dubbel keten; uit 't Ardennenwoud komen dertig anderen, die hem hun verwante terugeischen. Maar een hazewind uit 't paleis werpt zich op die beren. Wie wint? - L. heeft in den eersten droom nog al gebroddeld. Van R. is daar natuurlijk geen spraak.

3. Marsilies' vlucht tot Saragossa. 2570-2608; L. 492-558.

Marsilies is tot Saragossa gevlucht. Zijn vrouw Bramimonde en 20.000 man vervloeken Karel, en honen hun goden. Bramimonde stelt al haar hoop nog op den Emir. L. weidt uit over 't honen der goden. Marcelijs' vrouw jammert, dat zoo de amiraal niet komt, Karel heel het land zal veroveren. Want de Franschen sterven liever dan te wijken. Karel de Groote vlucht nooit!

Doch hiermee is de Chanson de Roland niet ten einde. Met v. 2609-10

Li emperedre par sa grant podestet
.VII. anz toz pleins at en Espaigne estet.

die een nieuw, een derde, deel aankondigen, begint de zoogenaamde Baligant-episode: Baligant, emir van Caïro, die door Marsilies bij het begin van den oorlog om hulp was gevraagd, is nu juist met zijn leger aangekomen. En nu volgt de strijd van Karel tegen Baligant, waarin de keizer met Gods hulp, den emir in tweegevecht doodt en het Saraceensche leger tot Saragossa achtervolgt. Met het strafgericht over Ganelon te Aken eindigt het epos.

[p. 48]

III. Kritische vragen

Ter verontschuldiging voor deze uitvoerige vergelijking diene, dat hiermee de taak van deze inleiding zoo goed als voltooid is. We moeten er nog slechts de klaarblijkelijke conclusies uit afleiden.

De orde in onze fragmenten.

De wanorde in onze fragmenten en in het Vb. blijkt nu inderdaad wanorde, geen orde, te zijn. Naast den Franschen tekst ziet men duidelijk, dat onze fragmenten leemten en omstellingen vertoonen; worden die eenmaal erkend, dan verdwijnt ook alle duisterheid in den anders onlogischen samenhang. Hetzelfde geldt, nog meer voor Vb. dat allerlei passages dooreengehaspeld heeft, zóó echter, dat men nog wel, in het licht van het Fransch, uitmaken kan, waar ze oorspronkelijk pasten. Dan weer hangt alles samen; al heeft het Vb. ook opzettelijk weggelaten, wat uit zijn methode om in zijn prozaverhaal gedeelten van een poëtisch verhaal te pas te brengen, verklaard moet worden.

Alle fragmenten, behalve B, dat echter zeer kort is, zijn vrije en slordige kopieën: alle schijnen opzettelijk, ieder op zijn manier, hier en daar wat te willen snoeien; maar ook alle slaan over: door onachtzaamheid. Bij parallelplaatsen tusschen de fragmenten blijkt ook dat, bij gewis gelijken grondtekst, weinig verzen geheel dezelfde zijn.

Hoeveel Middelnederlandsche bewerkingen?

Onze fragmenten, met het Vb., behooren alle tot eenzelfde eerste bewerking. Onnoodig dit in alle bijzonderheden aan te toonen. Dit kan reeds voldoende blijken bij de parallelplaatsen, waar onze recensies wel denzelfden grondtekst vertoonen, denzelfden inhoud hebben, zelfs bij afwijking van het Fransch; evenals uit bijzonderheden die niet in het Fr. voorkomen, wel in twee of meer onzer teksten: b.v. vv. 1189-1212: de bode, die de uitdaging brengt; 1913-31: Galifer in R.H. Vb. in plaats van Algalifes = de kalief; 1965-1978: in R. en Vb. vraagt R. aan O. wie hem gekwetst heeft, dat hij hem wreke; onnoodig, antwoordt O., ik heb hem tot de tanden geslagen, wat niet in

[p. 49]

't Fr. staat; 1978-88: in H.R. Vb. vreest R. van zijn paard af te stijgen; ook niet in het Fransch.

Bormans meende tot verschillende bewerkingen te mogen besluiten. Toch nam ook hij een oorspronkelijke redactie aan: wat de verschillende teksten gemeens hebben zou uit die eerste bewerking komen; datgene waarin zij verschillen zou van verschillende bewerkers zijn.

In deze opvatting ligt gewis een kern van waarheid. In het Fransch b.v. mag men, met zeker recht, beweren, dat er niet ééne chanson de Roland bestaat, maar zoo vele als er handschriften zijn. Ieder jongleur, of beter gezegd, ieder dichter-bewerker, heeft er aan gewijzigd, af- en bijgedaan naar eigen inzicht en voor eigen doel. Een eerste gedicht is aldus voortdurend omen bijgewerkt, geassonnanceerd en berijmd, verarmd of verrijkt, beter of slechter gemaakt geworden. Voor velen is de tekst van het Oxford-hs. O de beste redactie; voor anderen die van het Venetiaansche V⁴. Iets dergelijks kan ook van onze bewerkingen gezegd worden; en dat is het wat Bormans bedoelde. Daarbij dient echter opgemerkt, dat onze fragmenten feitelijk vooral verschillen door slordigheden en vrijheden bij het afschrijven, door besnoeiïngen, evenals door aanpassing bij het versrythme van hun tijd, eerder dan door eenige eigene trekken of episoden, toevoegsels of wijzigingen. Alleen het Vb. zou een nieuwe bewerking kunnen heeten in den zin van Bormans; de andere fragmenten slechts in zoo ver zij den grondtekst vrij afschrijven.

Hoeveel handschriften?

Hoogst waarschijnlijk behooren onze vier fragmenten tot vier verschillende handschriften. Twijfel kan alleen bestaan voor B en H: en dan nog zeer geringe twijfel. Het Vb. heeft nog een ander hs. gevolgd: het komt gewoonlijk best overeen met R: b.v. bij de vv. 1285-1360, waar H en R parallel loopen, vertoont Vb. gewoonlijk den tekst van R; ook de verzen die in R. ontbreken, ontbreken in Vb; maar dit heeft toch 1334-1335, die in R. niet staan; bij O., 1737-52 spreekt Vb. van begrafenis in kerken, als O; R in die erde; het heeft dus nog een ander hs. dan R of H gekend. Van invloed van het Limburgsche L is niets te bespeuren. Ook B heeft het Vb. niet gekend: dit werpt de orde van B geheel dooreen.

[p. 50]

Er kunnen dus zoo goed als zeker vijf handschriften van onze Mnlandsche bewerking nagewezen worden.

Er bestaat in 't Mnlandsch nog een andere bewerking van den Slag bij Roncevaux, nl. door V. Maerlant, in zijn Spieghel Historiael; maar die is geheel gebouwd op de soms echt burleske voorstelling van de Pseudo-Turpijnsche kroniek.

Is geheel de Chanson de Roland bewerkt geworden?

Onze vier fragmenten, evenals het Volksboek, behooren uitsluitend tot het middengedeelte der ch. de Roland. Is dit louter toeval?⁽¹⁾.

Merkwaardig althans is, dat zoowel het eerste deel, met voornamelijk de Blancandrin-episode, evenals het derde, de Baligant-episode, door vele geleerden vóór Bédier en nog na hem als latere toevoegsels worden beschouwd.

Wel is waar zinspelen onze fragmenten op het verraad van Ganelon, waaruit zou volgen, dat onze bewerking ook het eerste deel heeft gekend. Maar zij doen dit op een zonderlinge wijze: als Karel en de zijnen, met Naime, den noodhoorn van Roelant hooren en hem ter hulp willen snellen, wekt de zonderlinge houding van Ganelon bij hen de gedachte op van verraad. Van Ganelon's zending tot Marsilies wordt echter nergens, ook dan niet, gewag gemaakt; alleen: ‘Ganelon behoort tot een verraderlijk geslacht.’ - Zoodra Olivier en Roland zich aangevallen zien, vermoeden zij, volgens de ch. de R., dadelijk verraad van wegen Ganelon. Op dit verraad wordt door hen en door den dichter nog herhaaldelijk gezinspeeld: zoo in de laisses 1017-1079; 1139-1151; 1396-1411. Bij de eerste plaats weten wij niet of ze in onze bewerking voorkwam, daar de fragmenten hier ontbreken; maar de tweede kon in fr. L voorkomen, ontbreekt er echter geheel; de derde kon ten minste in Vb. staan, wordt er echter ook geheel gemist.

(1) Toch wijs ik er op dat fr. B reeds bij vers 71 van het Vb. invalt. Laat ons zeggen, dat dan 70-80 verzen in B ontbreken: samen slechts 2 kolommen (B heeft 40 verzen per kolom); daar nu B op vier kolommen geschreven is, moet in dit hs. het gedicht op het verso van een blad zijn begonnen. Dit is wel niet onwaarschijnlijk, daar het toch treft dat, met de plaats voor den titel en misschien een andere proloog, in B juist twee kolommen konden beschreven zijn.

[p. 51]

Daaruit volgt dat onze Mnlandsche bewerking hoogst waarschijnlijk het eerste deel van de Ch. de R., met Ganelon's gezantschap tot Marsilies en zijn verraad, niet heeft behandeld.

Onmiddellijk na de plaats waarbij het verst-gaande onzer fragmenten, L, ophoudt, volgt in de Ch. de R. het derde deel, met de Baligant-episode en Ganelon's terechtstelling te Aken. Heeft onze bewerking dit deel gekend? Men zou het kunnen meenen, daar er op schijnt gezinspeeld te worden: Karel's tweede droom kondigt de terechtstelling van Ganelon aan; en Braymonde's beroep op den emir, dien zij een lafaard scheldt, zoo hij hen niet ter hulp komt, leidt de Baligant-episode in. Wat er ook van zij: Van geheel dit derde deel is in onze bewerking geen spoor te ontdekken. En hier weten we positief, dat L niet verder is gegaan: de kopiist heeft zijn afschrift met een gebed besloten.

Zoo volgt ook daaruit dat onze Mnlandsche bewerking evenmin het derde deel der Ch. de R. heeft behandeld.

Heeft onze redactie geheel de Chanson de Roland gekend?

Men zou kunnen meenen, dat onze bewerking, om vermelde redenen, het eerste en het derde deel der Ch. de R. toch wel zal gekend hebben, maar dan opzettelijk heeft weggelaten.

Ik meen van neen; onze bewerking heeft het eerste en het derde deel der Ch. de R. niet gekend. De plaatsen, die wij zooeven aanhaalden, en waarin op het eerste en derde deel schijnt gezinspeeld te worden, bewijzen niet, dat ook die beide deelen in het voorbeeld van onze bewerking voorkwamen. Wij zegden, dat er daar op Ganelon's verraad gezinspeeld wordt, maar niet op zijn zending tot koning Marsilies, nog minder op zijn verstandhouding met Blancandrin. Maar van den beginne af, in de vroegste Roland-legende, heeft het motief van het verraad gelegen: dat Roland en de achterhoede door verraad waren omgekomen kon wel niet anders. En in die vroegste Roland-legende zal dit verraad wel zijn aangegeven juist op de wijze waarop dit in onze bewerking gebeurt: als nl. Karel en Naime Roland's noodhoorn hooren, vermoeden zij verraad en verdenken zij dadelijk Ganelon. Een later dichter kan in dit motief aanleiding hebben gevonden, om een nieuw deel te dichten, waarin de wijze en de

[p. 52]

oorzaken van dit verraad werden behandeld. Dit schijnt zelfs in twee maal te zijn gebeurd: een eerste maal alleen door Ganelon's gezantschap, een tweede maal door de tusschenkomst van Blancandrin in dit gezantschap, zooals in de huidige Chanson de Roland. Karel's klacht in onze bewerking over Ganelon's verraderlijk geslacht kan uit een oudere redactie komen. En het moet wel treffen, dat ook in de Oxford-recensie, Naime noch Karel bij het hooren van Roland's hoorn, op Ganelon's gezantschap zinspelen, niet eens door een uitroep als: ‘dat heeft hij met Marsilies beraamd!’ Integendeel, ze schijnen ook in 't Fransch op deze plaats dit gezantschap niet te kennen. Ze verdenken Ganelon van verraad om zijne houding. Als dan de Keizer met het leger terugkeert en onderweg over dit verraad weeklaagt, in eene laisse waarin hij als naar een grond voor zijn vermoeden schijnt te zoeken, weidt hij uit over Ganelon's verraderlijk geslacht, doch vergeet al weer het gezantschap. Die laisse staat niet in O; onze bewerking heeft er den inhoud van bewaard. Waarom mag ze in O ontbreken? Zou het niet zijn, omdat O, die het eerste deel, Ganelon's gezantschap, behandelt, beseft heeft, hoe de kennis bij Charlemagne van Ganelon's verraderlijk geslacht in volslagen tegenstelling stond met het vertrouwen dat hij hem betoond had, door hem als zijn afgezant bij Marsilies af te vaardigen? Zoo heeft O Karel's klacht weggelaten; maar vergeten een reden aan te geven waarom Naime en Karel dadelijk zoo van Ganelon's verraad zeker waren, dat ze hem ter plaatse lieten aanhouden, en aan den kok en zijn gezellen overleveren. Zoodat we in deze laisse en in onze bewerking nog de oorspronkelijke voorstelling zouden hebben, waarin Ganelon's gezantschap niet voorkwam.

Wat nu de plaatsen betreft, die schijnen te zinspelen op het derde deel: Karel's tweede droom heeft wel is waar betrekking op Ganelon's bestraffing te Aken; maar daarom moet deze nog niet in een oudere redactie der Ch.d.R. zijn verhaald geworden. Tot zedelijke voldoening zijner hoorders of lezers, die verwachtten dat den verrader de gepaste straf zal treffen, heeft de dichter hun deze willen voorspellen, wat hij door een droom van den keizer doet.

En Braymonde's beroep op den emir, wiens naam niet eens vermeld wordt, beteekent niet meer dan de algeheele vernietiging van Marsilies' macht door Karel, zonder eenige hoop nog

[p. 53]

op herstel, indien niet eindelijk de suzerein zelf, de emir, ter hulp snelt.

Een latere dichter, of dichters, kunnen dan die aanwijzingen hebben gebruikt, om aan de kern van het verhaal de Baligant-episode en Ganelon's terechtstelling toe te voegen.

Op grond van deze beschouwingen meen ik te mogen besluiten, dat onze bewerking niet alleen het eerste en het derde deel niet behandeld heeft, maar ze ook niet heeft gekend; zij volgde eene redactie, die het eerste en derde deel nog niet had⁽¹⁾.

(1) Apodictisch laat zich deze conclusie natuurlijk niet bewijzen: onze Nederlandsche redactie kan opzettelijk gesnoeid en gewijzigd hebben. Wij kunnen alleen zeggen: onze Nederlandsche redactie heeft het eerste en derde deel niet behandeld en is zóó ingericht, dat ze die deelen ook niet schijnt gekend te hebben. Deze conclusie zal des te meer treffen, als men overweegt dat wij voor onze bewerking toch over fragmenten beschikken uit vijf handschriften; dat geen er van iets van het eerste of derde deel heeft, hoewel het Vb. toch een geheel uitmaakt, en een der fragmenten het slot van het handschrift bevat; dat ook geen der vijf iets over de wijze of oorzaken van het verraad behouden heeft.

Moet dan een oudere redactie dan O aangenomen worden?

Ook de pseudo-Turpijnsche kroniek⁽²⁾, die de Ch. de R., benevens reeds een heele reeks epische gedichten, verwerkt, nog wel naar 't schijnt volgens O, althans met kennis van O, kent wel is waar Ganelon's gezantschap, niet de Blancandrin-, noch de Baligant-episoden. Hier is Baligant, Bellvigandus, de broeder van Marsire, die met dezen ten strijde trekt en daar vlucht. Ook een Carmen de prodicione Guenonis, waarschijnlijk nog uit de 12^o eeuw, kent de Blancandrin- en de Baligant-episoden niet. Wat er reeds op wijst, dat een oorspronkelijk gedicht over den strijd in Roncevaux, door latere toevoegsels tot het overgeleverde Chanson de Roland is gegroeid⁽³⁾.

(2) Geschreven omstreeks 1150; ze is feitelijk het vierde boek van den Gids der beevaarders naar S. Jacob van Compostella. In de hoofdstukken XXI-XXIX wordt de slag bij Roncevaux verhaald. Uitgegeven door F. Castets, Turpini Historia Karoli Magni et Rotholandi, Montpellier, 1880.

(3) De ch. de R. werd, behalve in het Duitsch, nog bewerkt in het Noorsch en opgenomen in de Karlamagnussaga (± 1230-1250). Al sluit zich deze bewerking bij O aan, toch wijkt ze er dikwijls in vele belangrijke zaken van af. J. Bédier geeft toe, dat ze een archaischen vorm vertegenwoordigt, al meent hij ‘concurrente de celle d'Oxford’.

[p. 54]

Onze bewerking zelf levert nog andere bewijzen voor een oudere redactie. Ik wil vooreerst wijzen op den naam Tulpijn en vragen hoe het komt, dat deze naam in onze bewerking aldus gespeld wordt, welke spelling toch de oorspronkelijk goede is, terwijl het Fransch steeds heeft Turpin?

In het bijzonder wijs ik op de getallen der strijdenden. Deze zijn in onze bewerking steeds aanzienlijk geringer dan in O. Zoo, O zegt: Marsilies heeft in drie dagen een leger van 400.000 man vergaderd; onze bewerking: in twee dagen 200.000. O: de almaçor van Moriane brengt 20.000 man mee (vv. 909-915); de amiraal van Buraniën slechts 20 hondert (v. 113). O: 100.000 man blijven met de twaalf Saraceensche genooten (vv. 990-1016); fr. B heeft slechts 4.000. Tien kolommen trekken op onder Grandones, tien blijven bij Marsilies (laisse CXXVIII); in Vb. trekken vier scharen tegen de christenen, acht blijven bij Marcelijs. O v. 1911 vluchten 100.000 Saracenen; de volgende laisse, niet in O, maar in V⁴, heeft echter slechts 20.000; onze bewerking: 3.000! O (1913-1931): Marsilies' oom valt aan met 50.000 Ethiopiërs; onze bewerking: met 20.000.

Onze bewerking heeft dus een redactie gevolgd, waarin de verhoudingen tusschen de strijdenden niet zoo grootsch waren als in het klassieke Ch.d.R.

Zonder op alle kleinere afwijkingen of verschillen bijzonder de aandacht te willen vestigen, moet ik er toch nog enkele vermelden, waaruit misschien nog één en ander kan afgeleid worden.

vv. 1189-1212. Als de twaalf Saraceensche genooten tegen de twaalf Franschen optrekken, laten de drie teksten, fr. L, fr. H. en Vb. bij het begin van den strijd een bode optreden, die de Franschen komt uitdagen.

vv. 1830-1841. Als Karel met de zijnen R. ter hulp snelt, laat fr. R dat deze plaats heeft de Franschen bidden om verlenging van den dag: welk wonder wel later in O gebeurt, maar zonder dat er hier de Franschen om gebeden hebben.

vv. 1886-1913. Roland houwt Marsilies de rechter vuist af; in fr. R den achterarm; zoo ook de Duitsche bewerking.

vv. 1978-1988. Als Olivier zwaar gewond is en R. over hem weeklaagt, laten onze teksten dezen de vrees uitdrukken van zijn paard te stijgen; hij zou er niet meer op geraken!

vv. 2146-2199. Van geheel het grootsche tafereel, als R.

[p. 55]

de lijken zijner genooten gaat opzoeken om ze voor Turpin neer te leggen, die hun een laatsten zegen moet geven, hebben onze fragmenten niets. Toch kan deze leemte toevallig zijn. Fr. L heeft hier een onderbreking, en gaat voort met het opzoeken door Rolant van Olivier.

vv. 2222-2232 wordt de dood van Tulpijn eenigszins anders verhaald: Tulpijn gaat hier water halen voor Roelant en keert er mee terug; na R. gelaafd te hebben, sterft hij.

In het verhaal van Roelants dood heeft ons fr. L slechts ééne lofrede op Duerendale, in plaats van drie; daarin ontbreekt geheel de plaats met de opsomming der veroveringen met Durendal behaald.

Verder ontbreken de meeste afzonderlijke gevechten, als uit het overzicht kan blijken.

En in 't algemeen, terwijl hier en daar de Fransche tekst vrij uitvoerig wordt bewerkt, is elders de inhoud van gansche laisses slechts even aangeduid, juist genoeg om den gang van het verhaal weer te geven. Bijzonder treffend in dit opzicht is wel het verhaal van den dood der drie helden: Olivier, Tulpijn en Roelant; dat niets van de grootschheid heeft van het Fransch.

Zou dit alles moeten verklaard worden door de onmacht van onzen bewerker? Of door zijn verlangen om te verkorten? Ik zou kunnen opmerken dat het soms plaatsen betreft, die onze meer op het godsdienstige gezette bewerker alle belang had juist niet te verkorten. Maar in verband met wat we reeds ontdekten, zal niet moeten gezegd worden, dat het voorbeeld van onze middelnederlandsche bewerking nog niets van de grootsche verhoudingen had, die wij in de Chanson de Roland bewonderen, nog weinig afstond van een eenigszins uitvoerige epische ballade?

Onze bewerking in verband met de zoogenaamde remaniements.

Van de Chanson de Roland bestaan:

1.	Een redactie, bewaard te Oxford (O), in de Bodleian Library, geschreven omstreeks 1170, door een Anglo-normandischen kopiist: 3998 verzen; waartoe door alle uitgevers nog vier worden toegevoegd, die er in werden overgeslagen, dus samen 4002 vv.

[p. 56]

2.

Een redactie in sterk-geitalianiseerd fransch, uit de XIV^o eeuw, bewaard in de S. Marcus-bibliotheek te Venetië (V^4): in geassonanceerde laisses, met tienlettergrepige verzen, als O, waarbij ze dicht aansluit; maar na v. 3846 tot v. 4417 bij Karel's aankomst te Narbonne, wordt een belegering van Narbonne ingeschoven; waarna (vv. 4418-6012) een berijmde bewerking gevolgd wordt, over den dood der schoone Aude en over Ganelon's bestraffing.

3.

Omstreeks 1170 werd de Ch. de R. op rijm gezet, omgewerkt, door een dichter, die er, vooral bij het einde, nieuwe episoden aan toevoegde. Van deze berijmde bewerking bestaan handschriften te Venetië (V^7), te Châteauroux (C); een andere vorm nog is vertegenwoordigd in handschriften te Parijs (P), te Lyon (L), te Cambridge, Trinity-College (T). Verder nog enkele fragmenten. Deze handschriften bevatten de zoogenaamde remaniements.

Onze middelnederlandsche redactie heeft den tekst van O niet gevolgd: het heeft laisses en plaatsen bewerkt, die daar niet in voorkwamen; wel gewoonlijk in V⁴. misschien ook een enkele maal in P. Zullen we dan zeggen, dat onze recensie toch naar een jonger voorbeeld dan O heeft gewerkt? Neen; oorspronkelijke bijzonderheden, zelfs geheele laisses, kunnen heel goed in latere, zelfs berijmde, versies zijn behouden en uit den tekst van O verdwenen. Hierboven gaven wij een voorbeeld van een laisse (Karel's klacht over Ganelon's verraderlijk geslacht), die door O opzettelijk schijnt weggelaten te zijn.

In de O-versie worden de vv. 1628-1670: over Marsilies' leger dat oprukt, met Abismes voorop, die door Turpin gedood wordt, onmiddellijk geplaatst na de vv. 1449-1466: het Saraceensche leger rukt op; Roelant zet Olivier aan om dapper toe te slaan. De meeste uitgevers hebben de orde volgens de andere versies hersteld: wat ook beter schijnt te passen, daar de vv. 1671-1678 waarin Roland en Olivier Turpin ter hulp snellen, in O buiten alle verband schijnen te staan, doch door de omstelling zich rechtstreeks aansluiten bij het gevecht van Turpin met Abismes. Zie overzicht. Alleen het Vb. heeft dit deel bewaard, en ook hier ontbreekt juist zeer veel. Doch genoeg is over, om te laten besluiten dat het de O-versie niet heeft gevolgd: vv. 721-722 zijn het einde van Turpin's gevecht met Abismes, als uit het juist voorafgaande proza-verhaal blijkt, waar de standaarddrager

[p. 57]

niet Abismes, maar Albuna heet. Welnu, het verhaal van den dood der twaalf genooten, dat in O volgt op den dood van Abismes, is in het Vb. reeds vroeger voorafgegaan, als in de gewone orde der uitgevers en der zoogenaamde remaniements. Ons Vb. ten minste bevestigt dus deze orde, niet die van O. Ook is de orde als in O, naar het mij voorkomt, moeilijk te verdedigen, al is dit door allen die in O zoo goed als het origineel zelf der Ch. de R. willen zien, herhaaldelijk beproefd geworden.⁽¹⁾

De vraag is juist, of O wel den eersten, oorspronkelijken tekst heeft; en of geen oudere, primitiever, redacties moeten aangenomen worden. Uit het onderzoek van onze fragmenten, zal nu wel voldoende gebleken zijn, meenen we, dat er vóór de Oxford-redactie reeds bewe kingen der legende hebben bestaan, die alleen de kern, het tweede deel, behandelden. De Oxfordredactie heeft dit in de groote lijnen vaststaande deel gevolgd en naar eigen inzicht, in verband met de bijgedichte eerste en derde deelen, grootscher omgewerkt. Ook de redactie in de Karlamagnussage heeft, volgens Bédier zelf, een archaïscher vorm dan O.

Zoo kan uit afwijkingen van den tekst van O en overeenstemmingen met de zoogenaamde remaniements, niets afgeleid worden tegen onze stelling: dat de redactie door onze bewerking gevolgd heel wat ouder en primitiever moet geweest zijn dan O.

(1) Fr. Bl. Luquiens, Reconstruction of the original Ch. de R. in Transactions of the Connecticut Academy of Arts and Sciences, 1909; blz. 134-135. Ook J. Bedier, Les légendes épiques, III, blz. 460-477. Cf. Atk Jenkins, blz. 113 nota bij v. 1467 vlg. Vgl. ook M.K. Pope, The order of the battles in ch. de R. in Medium Aevum, Oxford, 1932, blz. 81-86.

Ouderdom der Oxford-redactie.

Men zegt gewoonlijk dat de Chanson de Ro'and - en men bedoelt daarmee dan de Oxford-redactie - moet bestaan hebben vóór omstreeks 1130, omdat kort daarna Pfaffe Chuonrat het geheele gedicht in het Duitsch verwerkte. Deze terminus ad quem staat echter weinig vast; omdat de vroegere dateering van Chuonrat's bewerking verre van zeker is. Tegenwoordig zijn Duitsche geleerden steeds meer geneigd haar tot omstreeks 1170-1180 op

[p. 58]

te schuiven⁽¹⁾. Zoodat 1130 als uiterste tijdsgrens voor de Ch. de R. wegvalt.

Tegen L. Gautier en G. Paris verdedigen vele Fransche geleerden nu de meening, dat de klassieke Ch. de R., O, moet ontstaan zijn na den eersten kruistocht, dus na 1100. Sommigen zien dan in den naam Turoldus, die eenigszins op geheimzinnige wijze, in het laatste vers van O vermeld wordt:

Ci falt la geste que Turoldus declinet.

d.i. waarschijnlijk, zong op een dalenden toon van melopee, den naam, niet van den afschrijver, maar van den dichter, daarom niet van de geheele Ch. de R., maar misschien alleen van het laatste deel. Deze Turold wordt dan vrij algemeen vereenzelvigd met een zekeren Thoroldus van Envermeu, die in 1097 bisschop werd van Bayeux, doch, na zeven jaar, monnik in de abdij van Le Bec (bij Evreux en Rouen), een der meest beroemde abdijen uit dien tijd⁽²⁾.

Doch over de juiste dateering van O tasten we nu, door het wegvallen van den terminus ad quem, nog meer in het duister dan vroeger. In alle geval bestond er reeds bij het begin der eeuw een Chanson de Roland. En niet alleen zoo laat; maar er zijn historische aanwijzingen genoeg, dat over Roland al heel wat vroeger nog gezongen werd. Zelfs zou, volgens het getuigenis van Willem van Malmesbury (omstreeks 1125) bij het begin van den slag bij Hastings (1066) de cantilena Rollandi zijn aangeheven geworden, opdat het krijgshaftig voorbeeld dier helden de strijdenden zou opwekken. Hetzelfde verhaalt de Anglo-Normandische dichter Wace in zijn Roman de Rou. (± 1160) die den naam van den zanger, Taillefer, meedeelt. Deze Taillefer + Incisorferri wordt reeds vermeld in een beroemde latijnsche kroniek van Guy van Ponthieu, die nog vóór 1075 schreef en die ooggetuige was geweest van den slag: die ons echter niet zegt wat

(1) Vgl. G. Ehrismann, Geschichte der Deutschen Literatur bis zum Ausgang des Mittelalters, II, 1, München, 1922; die wel is waar de vroege dateering verdedigt; in nota echter, blz. 258, de redenen aangeeft voor de latere; deze wordt sedert M. Lintzel, Zeitschrift f.d. Philol. 51, blz. 13 en C. Wesle, in zijn uitg. blz. XI, steeds meer aangenomen. De latere dateering werd verdedigd door Grimm en ook Bormans kleefde haar aan.

(2) Aldus door W. Tavernier, in Turoldus, Zeitsch. für fr. Sprache und Lit. 1911, 103-124; 1912, 117-135; 1912, 133-159; 1913, 49-101. Zie Atk. Jenkins' uitg., blz. XLVI, vlg.

[p. 59]

Taillefer juist gezongen heeft. Toch kan het getuigenis van den monnik van Malmesbury en van Wace niet eenvoudig van kant worden geschoven door een ‘te laat’. Het gebeurde wel meer dat vóór den slag een zanger een strijdlied aanhief⁽¹⁾: waarschijnlijk slechts enkele strophen, in ons geval genoeg om de herinnering aan Roland tot bewustzijn te brengen. Willem had nog overlevenden van Hastings gekend; en Wace's vader had te Hastings gestreden. Ze schreven beiden voor dikwijls nog het eerste of tweede nageslacht van de volgelingen van den Veroveraar. En in alle geval was in 1127 een chanson de Roland in dit Anglo-Normandisch midden zoo populair en gold die er reeds als zoo oud, dat een geschiedschrijver kon getuigen, voor hen die het nog weten konden, dat ze bij den aanvang van den slag bij Hastings was gezongen geworden.⁽²⁾

Zoo vroeg als 1050 bestonden er liederen in de volkstaal over Carlemagne en de zijnen. Althans een kopiist van de Vita Karoli-van Eginhard verwijst in eene door hem toegevoegde nota naar ea quae in carminibus vulgo canuntur de eo.⁽³⁾

Wanneer dan ook de Oxford-redactie, O, moge ontstaan zijn, kort na 1100 of zelfs later, door Turold als dichter van het laatste deel alleen, of als bewerker van het geheel, of door welken machtigen dichter ook, lang reeds vóór dien tijd werd over Roland gezongen; lang reeds hadden oudere, eenvoudiger redacties het eenig-grootsche epos voorbereid. Ook laten zelfs J. Bédier en andere geleerden, die het ontstaan van het heldenepos uit andere gedichten in de volkstaal loochenen, de mogelijkheid open

(1) Zoo verhaalt Rodulfus Tortarius (± 1100) in zijn Miracula Si. Benedicti, van een bende roofridders en -soldaten, die zich deden voorafgaan door een scurrus ut scurrum se praecedere facerent, qui musico instrumento res fortiter gestas et priorum bella praecineret. (Recueil des histoires des Gaules et de la France, XI, 489). Men heeft tegen Guy de Ponthieu doen gelden dat hij van den Histrio Incisorferri alleen zegt: Hortatur Gallos verbis: hij zou alleen een redevoering hebben gehouden. Een histrio zal wel geen redevoering hebben gehouden! Hij kon de ridders alleen hebben aangemoedigd door zijn lied.

(2) Ik ontleen deze bijzonderheden aan T. Atkinson Jenkins' uitgave der Ch. de Roland (2^e uitg. 1929), I, XLIII; en aan het nieuwe werk van R. Fawtier, La ch. de Rol., Paris, E. De Boccard, 1933, blz. 76-81. Cf. A. Molinier, Sources de l'hist. de France, n. 1975, wat Wace's vader betreft.

(3) Aldus in hs. der Nat. Bibl. te Parijs, Latijn, n. 5354, fol. 61 v^e. Vgl. R. Fawtier, La ch. de Rol., blz. 81 nota.

[p. 60]

voor oudere redacties der Ch. de R. dan die van O, al blijkt weinig, hoe ze dit juist opvatten, en hoe oud ze die vroegere redacties laten zijn, noch in welke taal ze waren gesteld.⁽¹⁾

O is slechts de, of een, uiteindelijke vorm van de Rolandepiek.

(1) Die theorieën verbieden eigenlijke gedichten vroeger te laten ontstaan dan ± 1100, omdat anders de gedichten wel ouder zouden blijken te zijn dan de relikwieën, locale herinneringen, enz. waaruit ze heeten ontstaan te zijn. Zoo wordt de archaïsche vorm der Karlamagnussaga door Bédier toch nog genoemd ‘concurrente de celle d'Oxford’. In de XI^e eeuw zou eerst de vroegste vorming der legenden opgekomen zijn.

Hoe oud is onze Middelnederlandsche bewerking?

Omdat ik nu meen, dat onze bewerking nog zou teruggaan op een oudere, eenvoudiger, redactie der Chanson de Roland dan ons bewaard is, wil ik daarmee niet bewezen hebben, dat ze al even oud of nog ouder zou zijn; hoewel het mij onwaarschijnlijk voorkomt, dat, wanneer eenmaal de Ch. de R. in de klassieke redactie bestond, deze bij ons onbekend zou zijn gebleven en onze bewerker dan niet deze maar een oudere, zou hebben gevolgd.

Wat er ook van zij, toch meen ik te mogen betoogen, dat onze bewerking nog zeer oud is, misschien nog wel tot de twaalfde eeuw opklimt.

Hoe het Vb. de verzen verlengd heeft, door allerlei nuttelooze toevoegsels en stoplappen, erkent eenieder dadelijk: men kan er zich in oefenen, hoe ieder vers oorspronkelijk mag geluid hebben. Doch ook onze fragmenten hebben aan dit verlengen en verwateren reeds meegedaan. Zoodra we voor plaatsen komen te staan, die nog als geheel oorspronkelijk aandoen, treffen al dadelijk de vele korte verzen, met vier heffingen wel is waar, doch waartusschen de onbeklemtoonde lettergrepen, de dalingen, soms geheel ontbreken; met dus schijnbaar soms slechts drie heffingen, waarbij dan de laatste lettergreep steeds beklemtoond is, ook al draagt ze van nature geen klemtoon, waaruit de verzen met slepende rijmen zich ontwikkelen. Dit is nog, dunkt mij, de verstechniek, zooals die zich uit de oudste Germaansche rijmende poëzie kon vormen:

[p. 61]

 

Lúdowìg der snéllò

 

Dés wisduómes fóllò.

Zooals wij die nog veel bij Veldeke aantreffen, of in den ‘Bere Wisselau’. Ook in onze fragmenten hebben we nog dikwijls genoeg verzen als:

Dat mén van óns ghewághè
Van nú tot doémsdághè (308-309).

Doen spráken sy gheméinè
Beíde groét ende cleínè
Tot Roélande énde seidèn
Dát si óp der héydèn (816-319).

Biddet Góde ghenádè
Dátti ú berádè (349-350)

zoo fr. H; waar L reeds heeft

Ende roept op Gode ghenade
Dat sy ons allen berade

verder:

Vloén dàt si móchtèn...
Ute háren móndè
Men sloéchse áls hóndè
Op Mamét si ríepèn
Als Kaérle sách, te wárèn,

enz., enz.,

Deze verstechniek is ouder dan de 13^e eeuw: zij is niet meer die van Maerlant. Zij is die van Veldeke. Daarom houd ik het er voor, dat onze bewerking ook reeds vóór de 13^o eeuw is ontstaan. Onze fragmenten zijn er, ja, de hoeveelste afschriften reeds van?⁽¹⁾

(1) Veldeke kende reeds de ch. de R. vóór 1174: hij gewaagt in zijn Eneit, v. 5696 van Haltecleir en Durendart, Olivier's en Roland's zwaarden. Hij kende die waarschijnlijk niet uit Chuonrat, wiens bewerking, zooals we zagen, eerst uit 1175-1180 schijnt te zijn.

[p. 62]

Daarin ligt ook de beteekenis van deze uitgave voor de geschiedenis van onze Middelnederlandsche literatuur: oude, populaire gedichten zijn door de afschrijvers, in verschillende tijden, onherkennelijk-vrij be- of mishandeld geworden. Ieder nieuwe kopiist werkt ze wat om of bij, volgens eigen inzicht en doel, naar den smaak en den geest van den tijd. Wel kunnen wij er dan nog op wijzen, dat die kopieën een oud oorspronkelijk gedicht veronderstellen; wij moeten er ons echter voor wachten, dit te willen dateeren naar den tijdgeest die er uit spreekt; hadden we b.v. alleen 't gedicht van het Vb., we zouden dit niet vroeger dan de 16^e, einde 15^e eeuw mogen dateeren. Nog minder mogen wij uit dien geest tot den geest van het oorspronkelijke besluiten. Men passe dit toe op andere middelnederlandsche gedichten, op b.v. een zoo populair gedicht als Van den Levene ons Heren.

Zoo hebben wij ook de verschillende fragmenten van ons Roelantslied met het Volksboek tot één doorloopend verhaal verbonden, maar aan ieder zijn eigen physionomie gelaten: men heeft in die fragmenten te doen met teksten uit de 14^e, misschien nog uit de 13^e eeuw. Den oorspronkelijken tekst hebben wij op die wijze allerminst hersteld: zoo iets is ondoenlijk en ware louter phantasie.

IV. - Het ontstaan der chanson de geste.

Het resultaat, dat wij door de vergelijking van de Middelnederlandsche fragmenten van het Roelantslied met de Chanson de Roland hebben bereikt: als zou onze bewerking teruggaan op een oudere, eenvoudiger, redactie dan die van den tekst van Oxford, in welke redactie alleen het middengedeelte, de strijd in Roncevaux, was behandeld, terwijl het eerste deel, de omstandigheden van Ganelon's verraad, zoowel als het derde, de strijd van Carlemagne zelf tegen Baligant met de terechtstelling van Ganelon, ontbraken, heeft er vanzelf toe gevoerd, om in dit verband de nieuwere theorieën die over het ontstaan van de chanson de geste, in het bijzonder door J. Bédier en zijn school, worden vooruitgezet, even ter sprake te brengen.

_**_*

[p. 63]

Deze theorieën kunnen in de volgende, algemeene stellingen samengevat worden:

De chansons de geste zijn ontstaan gelijk ze zijn, in de XII^e eeuw, na een epische fermentatie in de XI^e. Zoo is de Chanson de Roland b.v. niet het uiteindelijk resultaat van een eeuwenlange ontwikkeling; maar een episch gedicht, dat in het begin der XII^e eeuw werd vervaardigd zooals wij het nog bezitten. Wat daarom nog niet uitsluit, dat er reeds vroeger, misschien nog in de XI^e, een eenvoudiger, archaïscher vorm van kan hebben bestaan. Maar ook die vorm was het werk van één dichter-kunstenaar.

De chansons de geste immers zijn het werk, niet van het dichtende volk, maar van echte dichters-kunstenaars.

Zij haalden hun stof, niet uit oudere liederen, cantilenen, of gedichten van welken aard ook, maar uit Latijnsche kronieken en uit locale herinneringen: verbonden met topographische eigenaardigheden, met relikwieën in kerken langs de groote beevaartwegen. Uit den mond van monniken en klerken vingen de jongleurs deze herinneringen op, en verwerkten ze, met de eigen scheppende verbeelding, tot de grootsche, epische gedichten, die wij nu nog bewonderen kunnen.

Zoo zou de Chanson de Roland ontstaan zijn uit een bladzijde in het leven van Karel den Groote door Eginhard, waarin deze verhaalt, hoe de achterhoede van Karel's leger, bij een terugtocht uit Spanje, door de Basken in de pasengten der Pyreneeën overvallen werd, waarbij ‘Eggihardus, regiae mensae praepositus, Anshelmus, comes palatii et Hruodlandus Britannici limitis praefectus’ met vele anderen omkwamen⁽¹⁾. Deze plaats werd nu verbonden met allerlei herinneringen langs de wegen, die van Frankrijk naar Pampelune leiden, te Bordeaux, Sorde, Dax, Saint Jean-Pied-de-Port, Blaye, Ronceveaux. Voor de langs die wegen heentrekkende legers en beevaarders - het is de weg naar St. Jacob van Compostella - zou de Chanson de Roland zijn gedicht.⁽²⁾

Deze theorie laat volle recht wedervaren aan den individueelen kunstenaar; en hiermede kunnen wij het volkomen eens zijn.

(1) Eginhard, Vita Caroli c. 9; ed. b.v. L. Halphen, Paris 1923. De ramp gebeurde den 15^e Augustus, 778.

(2) Men kan deze theorie best samengevat vinden door J. Bédier zelf in Histoire de la Nation Française, t. XII Histoire des Lettres, 1^e vol. Paris; 39^e édition (1921), Deuxième partie, p. 177 vlg.

[p. 64]

Hoe de chansons de geste ook mogen ontstaan zijn, ze zijn wel geen ‘chapelet de cantilènes’ in welken zin ook.

Maar voor de verklaring van de bronnen, waaruit die individueele dichters zouden geput hebben, is Bédier's verklaring, naar onze vaste overtuiging, volstrekt ontoereikend. Ook dit wordt steeds beter ingezien. Men begint dan ook veel meer den nadruk te leggen op helden en gebeurtenissen uit de XI^e en XII^e eeuwen, die de verbeelding van de dichters hebben beïnvloed en hun modellen konden aan de hand doen.⁽¹⁾

Doch daarmee wordt de vraag naar den oorsprong der chansons de geste zelf niet opgelost, niet eens aangeraakt. Vele geleerden zien er dan ook van af, en stellen er zich mee tevreden de heldengedichten te verklaren uit hun tijd; waarbij ze dan de hypothese van oudere, zeer oude, epische, of andere, gedichten liefst onaangeroerd laten.

Naar onze meening kan men er niet buiten, zulke oudere gedichten als voornaamste bron voor de latere chansons de geste aan te nemen: niet uit kronieken, niet uit locale herinneringen, niet uit gelijktijdige gebeurtenissen en helden alleen kunnen de chansons de geste of, nauwkeuriger, kan de dichtsoort chanson de geste, kan in het bijzonder de Chanson de Roland worden verklaard: de stof er van werd ontleend aan aloude, tot dicht bij de gebeurtenissen zelf opklimmende gedichten.

Het kan mijn bedoeling niet zijn, deze theorieën uitvoerig te bespreken. Doch, ten einde de verhouding onzer Middelnederlandsche bewerking tot de Chanson de Roland nauwkeuriger te bepalen, hebben wij gemeend ten minste in het algemeen de redenen te moeten aangeven, waarom wij ons met Bédier's opvattingen niet verzoenen kunnen, waarom ook andere gedichten, als bronnen der chansons de geste, dienen aangenomen te worden. Misschien zal dan blijken, dat ook onze fragmenten eenig licht over het ontstaan der heldengedichten verspreiden.

_**_*

(1) Samengevat in Jenkins' uitgave der chanson de Roland. Deze uitgever steunt vooral op het werk van Boissonade, Du nouveau sur la chanson de Roland, Paris, 1923; waarin deze, een overtuigd aanhanger van Bédier's theorie, juist door te veel te willen bewijzen, feitelijk het betoog van zijn meester sterk ondermijnd, en er al de zwakheid van doen aanvoelen heeft.

[p. 65]

Een eerste reden is, dat de kronieken, waaruit monniken of klerken voor de jongleurs zouden hebben geput, over de behandelde gebeurtenis zelf, dikwijls meer bevatten of anders verhalen, dan in de chanson de geste: wat dichters met historische pretenties die uit kronieken putten, voorzeker niet zouden verwaarloosd hebben.

Zoo b.v.: had de dichter der Chanson de Roland geput uit de Vita Karoli, hoe zou hij Roland, die laatst van allen wordt genoemd, die in tegenstelling met Eggihardus en Anshelmus, geen hoveling, geen aulicus was, maar iemand van lageren rang, tot held van zijn epos hebben uitgekozen, met voorbijgaan van de twee voornaamste gesneuvelden? En dezen worden niet eens in zijn epos vermeld, hoewel zij hem toch namen voor ten minste twee helden hadden bezorgd? met nog andere geschiedkundige bijzonderheden, die een naar geschiedkundige waarheid strevenden dichter uiterst welkom waren geweest⁽¹⁾. Ik vind dit argument op zichzelf reeds zóó sterk, dat de plaats uit de Vita Karoli onmogelijk de bron of de aanleiding tot de Chanson de Roland kan zijn geweest⁽²⁾.

_**_*

Een tweede voorname reden tegen Bédier's theorie is: dat de relikwieën, die in sommige kerken of abdijen vereerd werden, en waaraan deze geleerde zulk buitengewoon belang hecht,

(1) Zoo kent de ch. de R. uit deze geheele plaats niets dan juist den naam. Dat die Roland ‘britannici limitis praefectus’ was, blijkt zelfs nergens. Niet eens zooveel werd door den dichter gebruikt.

(2) Zijn de voorstanders van Bédier's theorie zich dit bewust geworden? In alle geval, Edm. Faral, in zijn pas verschenen werk La Chanson de Roland, Étude et analyse, Paris, Mellottée (zonder jaartal) heeft de kronieken gansch uitgeschakeld bij de behandeling van het ontstaan van het epos. Hij wil de chanson de Roland geheel verklaren uit den tijdgeest, en uit locale herinneringen; wat, zooals we verder zullen aantoonen, volstrekt onmogelijk is. J. Bédier heeft dit ten minste duidelijk beseft, dat hij ter verklaring van die late herinneringen, die zoo plots opduiken, kronieken noodig had. Anderen, die ook de moeilijkheid voelen, willen de opwerping uit den weg gaan, door het voor te stellen, dat de Middeleeuwsche dichter zal gemeend hebben, dat de twee eersten, Egghihardus en Anshelmus, bij de voorhoede, bij Carlemagne, waren gebleven, terwijl Roland over de achterhoede was gesteld! Maar Egghihardus en Anshelmus sneuvelden toch beiden zoo wel als Rolandus en waren dus ook in het gevecht!

[p. 66]

als zouden zich daarom bijzonder de herinneringen over de gebeurtenissen hebben gecristaliseerd, klaarblijkelijk genoeg slechts epische relikwieën zijn: relikwieën van epische helden, van helden uit epische gedichten, waarmee poëtische, geen louter legendarische of folkloristische, herinneringen verbonden waren. Niet de kloosters en abdijen zijn het uitgangspunt geweest der chansons de geste; maar de epische gedichten zelf werden door de kloosters gebruikt, om beslag op de epische helden te leggen. Dit is trouwens een van oudsher zóó bekend feit, dat het klaarblijkelijk verband van vele chansons de geste met kerken of abdijen door zulke relikwieën, hoewel reeds vóór Bédier algemeen ingezien, toch nooit iemand er toe had aangezet, om daaruit de chanson de geste te verklaren. Dit gebeurde nog de gansche middeleeuwen door: kerken en abdijen langs de wegen of de plaatsen waar epische gedichten speelden, gingen relikwieën van die epische helden vertoonen; gelijk eveneens van helden van beroemde legenden of mirakelen: men denke slechts aan de localisaties en de relikwieën van Beatrijs. Zoo ook werden van oudsher in valsche oorkonden epische helden als getuigen vermeld.

Deze piae fraudes waren in de middeleeuwen zóó gewoon, dat wij, alvorens te kunnen aannemen dat de relikwie het epische gedicht voorafgaat, onomstootelijke bewijzen er voor willen hebben. Die bewijzen nu heeft Bédier, ten minste wat de oudste chansons de geste, de eerste van een cyclus, betreft, nooit kunnen brengen. Het gebeurt niet zelden, dat het bestaan van zulk een relikwie alleen uit de chanson de geste zelf bekend is: zoodat dit niet zonder petitio principii als argument kan gebruikt worden. Of is het bestaan zulker relikwieën ook van elders bekend, dan zal men de chanson de geste eerst daarna dateeren om die relikwieën als bronnen te laten gelden. En daarin ligt wel de voornaamste reden waarom de chanson de Roland door Bédier en zijn school eerst na 1110 of 1120 gedateerd wordt. En met de mogelijkheid, ja waarschijnlijkheid, van vroegere redacties eener chanson de geste dan de bewaarde, van oudere behandeling der epische stof, in ons geval, van de chanson de Roland, waaruit ook oudere relikwieën kunnen verklaard worden, houden Bédier en de zijnen geen rekening.

Zoodra ergens het bestaan van zulk een relikwie onafhankelijk van de Chanson de geste of van poëtische behandeling der

[p. 67]

epische stof zal bewezen zijn, zou de theorie van Bédier eenigen vasten grond kunnen krijgen; doch niet vroeger.

Ik meen zelfs positief te kunnen bewijzen, dat de relikwieën die tot het ontstaan der Chanson de Roland zouden hebben bijgedragen, louter epische relikwieën kunnen zijn: gevolg dus, niet oorzaak, van de Roland-epiek.

Ik zou er eerst op kunnen wijzen, hoe de verschillende versies van de Rolandsepiek, Karlamagnussaga, O, Ps. Turpijnsche kroniek, Carmen Guenonis, V⁴ en de verdere remaniements, alle verschillend verhalen over die relikwieën: het zwaard, den hoorn, de lijken der gesneuvelden; zoodat we hier duidelijk genoeg de Rolandsepiek aan het werk zien om relikwieën te scheppen. De meest archaische dezer redacties denkt niet eens aan relikwieën en heeft van zulke relikwieën ook nooit gehoord. Over Durendal en den hoorn heeft de saga een mooi verhaal, dat wel oorspronkelijk schijnt te zijn. Toen Karel met de zijnen te Roncevaux aankwam, vond hij Roland's lijk uitgestrekt tusschen vier heerlijke rotsen. Onder zijn hoofd lag Durendal, waarvan hij de handvest met de rechter omklemde, terwijl de linker den hoorn hield. Geen der aanwezigen kon het zwaard uit Roland's greep losmaken; alleen aan Karel stond de doode het af. Karel nu bewaarde voor zich zelf de handvest met de relikwieën die er in zaten, doch wierp het staal in een rivier, want niemand was waardig dit zwaard nog te dragen. Deze dichter wist dus nog van geen vereering van Durendal als relikwie.

O laat den hoorn in St-Seurin te Bordeaux neerleggen; maar heeft niets over het lot van Durendal. Ps. Turpin laat Carlemagne Durendal en den hoorn beide te Blaye bij het graf hangen van Roland, en beweert tegen O, dat de hoorn er gestolen werd en naar St. Seurin gebracht! Wat de lijken der gesneuvelden betreft: terwijl het Carmen de dooden nog alle te Roncevaux zelf laat begraven worden, verhaalt O hoe Roland, Olivier en Turpin in wit marmeren sarcophagen te Blaye werden bijgezet; de Saga, hoe de twaalf genooten samen met groote plechtigheid op een ander beroemd kerkhof, te Arles, werden ter aarde besteld. De remaniements verhalen hierover dan weer anders en houden Carlemagne bij nog meer plaatsen op.

Maar ik wil de aandacht vooral op het volgende vestigen. Wij constateeren namelijk, dat er in die kerken langs die beevaartwegen alleen relikwieën vertoond worden van de helden

[p. 68]

van de Chanson de Roland; doch geen enkele van de andere door Eginhard in de Vita Karoli vernoemde hooge personages. Toch waren Eggihardus en Anshelmus ongetwijfeld voornamer grooten dan Roland. Zoo zouden dan toch allereerst relikwieën van dezen moeten zijn vertoond geworden. Want Carlemagne zal dezen wel de meeste eer hebben bewezen. Zoo zou dan ook hun aandenken meest in de herinnering moeten zijn gebleven. Indien van één enkelen dan in deze gewesten een cultus is kunnen ontstaan, dan zal het voornamelijk van Eggihardus en Anshelmus zijn geweest; en weinig van b.v. Olivier, die wel een door den dichter zelf geschapen held is, of van aartsbisschop Turpin, die eerst twintig jaren later te Reims zelf overleed. Doch nooit heeft men in deze gewesten op eenig overblijfsel van vereering voor Eggihardus of Anshelmus kunnen wijzen! Alleen de helden der Chanson de Roland zouden in de herinnering en in de vereering dier kerken gebleven zijn! Laat ons zeggen, dat die kerken hunne vereering uit die Chanson zelf hebben geleerd.

En toch, merkwaardig genoeg, indien voor één der gesneuvelden in dien veldslag, door Carlemagne misschien zelf nog, een monument was opgericht, dan was het juist voor Eggihardus. Die heeft een grafmonument gehad met een sierlijk opschrift in het latijn.

Hierin wordt deze genoemd als een Frank van hooge geboorte Inclita stirpe satus, Franquorum sanguine cretus; die in den vollen bloei der jeugd gevallen is: Roscida purporeas lente lanugo genellas Cingebat: heu me, pulcra juventus obit. Hij heette Aggeardus en was: regi summus in aula. Het zwaard heeft hem van deze aarde weggemaaid in den tijd, toen Karel Spanie calcavit arenas. Hem beweenen Italus, Francus; hem Equitania en Germania te gelijk. H. Vincentius, hoogste martelaar, bid om hem den oppersten God⁽¹⁾. Hij overleed die XVIII Kalendas

(1) Hier volgen de voornaamste verzen:

Pallida sub parvo clauduntur membra sepulcro,

Ardua sed caeli spiritus astra petit.

Inclita stirpe satus, Franquorum sanguine cretus,

Hic fuerat dudum mittis in omne decus.

Roscida purporeas lente lanugo genellas

Cingebat: heu me, pulcra iuventus obit.

Aggiardus patrio nomen de nomine dictus

Hic erat et regi summus in aula fuit

Hunc rapuit ferro...
Hunc deflet Italus, contrito pectore Francus,

Plorat Equitania, Germaniaque simul.

Tu modo cocirca, Vincenti maxime martyr,

Hunc propter summum posce, beate, deum...

Zie volledigen tekst Poetae Latini Aevi Carolini, recensuit Ern. Duemmler, I, 109-110.

[p. 69]

Septembris, dat is den 15^e Augustus. Zoo ooit grafmonument stof kon bieden voor een episch gedicht, dan wel dit. Ook was dit opgericht in de kerk van St. Vincent te Dax⁽¹⁾ langs die beevaartwegen dus, waar het echter nooit aanleiding heeft gegeven tot eenigen cultus, waar geen dichter, geen jongleur, geen monnik het heeft opgemerkt, waar er zelfs geen herinnering van schijnt overgebleven te zijn.

Wat volgt daaruit weer anders, dan dat de relikwieën en grafmonumenten der helden van de chanson de Roland epische relikwieën zijn, die hun ontstaan zelf aan het episch gedicht te danken hebben?

Nu weet ik wel dat, ook volgens Bédier, die relikwieën niet echt hoeven te zijn. Tot deze opvatting wordt hij genoodzaakt door het feit, dat er tot kort vóór de jaren waarin hij b.v. de Chanson de Roland laat ontstaan, nergens van zulke relikwieën sprake is, ja dat oudere documenten volstrekt niets van zulke relikwieën afweten. Hij zal dan zeggen: ‘Je crois que les premières fictions relatives à la bataille de Roncevaux et à Roland se sont formées au XI^e siècle, dans les sanctuaires de la route qui va de Blaye et de Bordeaux à Roncevaux⁽²⁾’. Maar hij vergeet ons te verklaren, hoe die eerste ficties drie eeuwen na de gebeurtenis daar zouden zijn opgekomen. Hij meent alleen: ‘De klerken dier heiligdommen zouden de kruisvaarders naar Spanje hebben willen aanmoedigen door hen aan Carlemagne's strijd tegen de Saracenen te herinneren. Te Blaye was het echte of onechte graf van Roland; en de monniken konden Eginhard lezen’. Laat ons deze verklaring in al hare kracht willen vatten: De kruistochten en later de beevaarten naar Spanje

(1) Althans, zoo wordt verondersteld: het grafmonument werd opgericht in een aan St. Vincentius toegewijde kerk, zooals er eene te Dax was.

(2) La chanson de Roland, commentée par J. Bédier, Paris, 1927, blz. 14 vlg.

[p. 70]

hebben in de XI^e eeuw, langs die wegen langs welke ook Carlemagne in vroegere eeuwen getrokken was, allerlei herinneringen aan den grooten keizer en diens strijd met de Saracenen wakker geroepen en nieuwe ficties doen ontstaan, herinneringen en ficties die de stof voor de chanson de Roland hebben geleverd.’ In hare vage algemeenheid zou deze verklaring kunnen indruk maken. Maar zoodra Bédier eenigszins wil bepalen, om toch voor die plots opduikende herinneringen en ficties een uitgangspunt te vinden, laat de verklaring hem in den steek. De monniken konden Eginhard lezen: juist; waarom dan niet eerst en vooral herinneringen en ficties aan Egghihardus en Anshelmus? Waarom alleen aan Roland, met dan nog aan Olivier en Turpin? Te Blaye was het echte of onechte graf van Roland⁽¹⁾; juist, maar wat kan de monniken van Blaye er toe aangezet hebben om de graven te vertoonen van Roland, Olivier, Turpin, la belle Aude (want de poëtische overleveringen vermelden al die graven) en waarom niet de graven van Egghihardus of Anshelmus? En te Dax was het echte graf van Egghihardus: waarom heeft dit echte graf van den voornaamsten gesneuvelde geen aanleiding tot herinneringen en ficties, tot een cultus gegeven? En indien de verbeelding in de XI^e eeuw vrij werken kon, waarom riep ze bij voorkeur herinneringen op van een neerlaag; waarom niet vooral van zege en grootheid, om die kruisvaarders en pelgrims aan te moedigen?

‘Maar die graven, echte of onechte, die hoorn, zullen toch wel zijn vertoond geworden? Of was de dichter soms gek, dat hij zich aan onmiddellijke tegenspraak zou hebben blootgesteld?’ Zoo hoort men de verdedigers dezer theorie nog opwerpen, wanneer zij voelen, dat dit betoog uit de relikwieën hun ontsnapt⁽²⁾. Nu moet men weten, dat er te Blaye een oud Mero-

(1) Bédier zou blijkbaar liefst willen doen aannemen dat Roland's graf te Blaye echt was. Hij kan echter niets ontdekken, om de veronderstelling ook maar eenigszins waarschijnlijk te maken. En dan het geval besprekend dat dit graf alleen fictief zou zijn, zegt hij: ‘En ce cas, pour expliquer la légende de Roland, il faut supposer, et il suffit de supposer que quelqu'un au XI^e siècle a pu lire la Vita Karoli d'Eginhard. Une telle hypothèse, croyons-nous, n'est pas irrecevable’ (Légendes épiques, III, p. 374). Men ziet hier door een treffend voorbeeld hoe de theorie hem in den steek laat, waar het op het wezenlijke aankomt. In dit geval immers zou men te Blaye veeleer de graven van Egghihardus en Anshelmus hebben vertoond.

(2) Aldus b.v. nog Faral.

[p. 71]

wingisch kerkhof bestond, dat sedert de VI^e eeuw reeds overdekt was met wit marmeren sarcophagen, zonder opschrift nog wel! Daaronder kon men iedereen laten begraven liggen! Drie zulke sarcophagen in een crypte hebben vooral de verbeelding gaande gemaakt. De dichter van O laat Roland, Olivier en Turpin te Blaye begraven: die drie sarcophagen zijn hun toegeschreven geworden. Doch andere gedichten en overleveringen laten er andere onder begraven liggen: zoo de patroonheilige, St. Romain, zelf; en Roland's verloofde, de schoone Aude! En dan moesten Olivier en Turpin wijken. De Karlamagnussaga laat, zooals we zagen, de twaalf genooten begraven worden op een ander beroemd kerkhof, waar ook in een crypte drie marmeren sarcophagen waren, waarvan de middelste aan Roland werd toegeschreven⁽¹⁾. Zoodat het graf van Roland zoowel te Blaye als te Arles vertoond werd! En wat kon er te Blaye en te Arles al niet vertoond worden? Welke dichter heeft ooit gevreesd tegengesproken te worden? En wie heeft ooit iets bepaalds over die grafmonumenten vernomen? Waren de dichters zelf zoo bang voor een dichterlijke leugen? voor een beroep op monumenten, op kronieken, die niet bestonden? Of waren de hoorders zoo critisch aangelegd, dat zij alles nauwkeurig gingen onderzoeken? En wat kwam het er op aan, zoo een en ander al eens meende, dat de dichters boerden vertelden? Wat kon men hun overigens al niet toonen? Vonden ze niet wat ze zochten, werd b.v. Roland's hoorn nooit in St. Seurin vertoond, hoe gemakkelijk berustten ze dan niet bij de gedachte, dat die er toch wel zal geweest zijn?

De vraag blijft echter steeds: of die relikwieën daar vóór of na eenige redactie der Ch. de R. zijn gaan vereerd worden. Men beslist eenvoudig a priori: vóór de Ch. de R. bestond het echte of onechte graf van Roland te Blaye, bestond de Croix de Charlemagne, werd de hoorn te St. Seurin vertoond, enz. En men heeft er geen enkel bewijs voor⁽²⁾. Het ongeluk zelf

(1) J. Bédier, Lég. épiques III, blz. 360.

(2) J. Bédier, o.c., blz. 379. Gaarne zou hij willen dat het graf te Blaye echt was! Maar hij moet bekennen: Mais les documents anciens font défaut. Toch besluit hij: Retenons donc seulement que la tombe de Blaye est plus ancienne que la plus ancienne des versions conservées de la ch. de R. Maar hoe weet hij zelfs dat? Het oudste getuigenis buiten O is dat van Hugues van Fleury, wiens aanteekening hierover bij de plaats uit Eginhard misschien eerst kort vóór 1120 dateert!

[p. 72]

dezer theorie is, dat al die relikwieën, enz. eerst vermeld worden, nadat de Roland-epiek reeds zeer zeker kon bestaan.

Dat nu die relikwieën uit de epiek zelf zijn gaan vereerd worden zal uit voorgaande genoeg gebleken zijn; geen andere relikwieën worden er ook vertoond dan die van epische helden.

_**_*

Wat, ten derde, de locale herinneringen betreft, ook hier zou moeten bewezen worden, dat deze bron en aanleiding, geen gevolg, van de epische gedichten zijn geweest.

Reeds lang is er op gewezen, dat de Chanson de Roland die zou ontstaan zijn langs de beevaartwegen naar St. Jacob van Compostella, volstrekt niets weet noch van dezen heilige, wiens naam nergens, geen enkel maal zelfs, voorkomt, noch van de beevaart naar Compostella, noch van den weg, die er heen leidde.

Men heeft verband gezocht tusschen het Rolandslied en de abdij van Sainte-Foy te Conques in Rouergue, langs een van de groote beevaartwegen. In valsche oorkonden dier abdij komt de naam Rotlandus reeds voor in 959; tusschen 1094 en 1104 kwam ze in het bezit van een kerkje te Roncevaux, waarvan trouwens een vroeger bestaan niet bekend is; de vermoedelijke dichter, Thorold, zou de hl. Foy bijzonder hebben vereerd: men laat hem een kaars gaan offeren te harer eer, echter niet te Conques maar te Longueville en Caux. Jammer genoeg dat er dan van deze heilige geen enkel spoor in het Rolandslied te ontdekken is, al was ze nog zulk een populaire heilige, die door de beevaarders langs die wegen inderdaad zeer vereerd werd!

Er is meer, misschien nog erger. Er waren langs die wegen inderdaad uiterst belangrijke locale herinneringen in verband met de Roland-legende. Zoo op de hoogte van Cize een groot kruis, dat Croix de Charlemagne heette: het zou er door Karel zelf zijn geplant, geworden. Bij Roncevaux, te Ibaneta, bevond zich reeds in 1071 een kerkje, dat later werd gezegd te zijn gebouwd op de plaats waar Roland sneuvelde, op de rots, die door Roland gekloven werd, en dat in het begin der XIIë eeuw heette Chapelle de Charlemagne. Eindelijk, naar Frankrijk toe, lag de Val Carlos waar Karel zich zou bevonden hebben, toen hij Roland's noodhoorn hoorde.

[p. 73]

Welnu van geen enkel dezer zoo belangrijke he inne-ingen wordt in de Chanson de Ro and gebruik gemaakt. Onze dichter kent ze klaarblijkelijk niet. Had hij zijn gedicht langs die wegen geschreven, hoe zou hij ze hebben verwaarloosd? Wat volgt daaruit weer anders, dan dat deze locale herinneringen niet de Chanson de Roland hebben geschapen, maar door het epos geschapen werden? Ook weer klimmen deze herinneringen niet hooger op, dan tot een tijd, toen de epiek van Roland reeds kon bestaan⁽¹⁾. En nogmaals, nergens herinneringen aan Eggihardus en Anshelmus.

‘Maar toch,’ zegt men, ‘de Roland-epiek vertoont een zekere kennis van locale eigenaardigheden, van topog-arhische bijzonderheden: hoe is die, hoe zijn ook die relikwieën, telkens ter oore gekomen van verschillende dichters uit het Noorden, of uit verre gewesten?’ De opwerping, die Bédier met klem uiteenzet⁽²⁾, veronderstelt, dat de Roland-epiek in de Pyreneeën is ontstaan en gedicht werd, wat wij op zichzelf reeds gansch onwaarschijnlijk achten. Zij heeft alleen beteekenis in de veronderstelling dat er vóór de Ch. de R. geen epische of verhalende poëzie heeft bestaan; dat men in het Noorden niets weten kon over dikwijls zoo algemeen bekende dingen als de kerk van St. Seurin te Bordeaux, als de kerkhoven van Blaye en Arles; dat de dichters niet reeds heel wat konden kennen uit de literaire traditie; dat ze ook niet heel wat konden ervaren uit den mond van teruggekeerde kruistochters of beevaarders, enz., en, wat de relikwieën betreft, dat de dichters niets uitvinden mochten, maar alleen door de vertoonde relikwieën werden geïnspireerd. Wanneer men ons b.v. vraagt, welke hypothese wij verkiezen: ofwel, dat men te Blaye het graf der Belle Aude is gaan vertoonen, wat door een dichter uit het Noorden toevallig zou vernomen zijn, die daarin aanleiding vond tot een nieuwe episode; ofwel, dat een dichter uit het Noorden een nieuwe episode over de Belle Aude zou hebben gedicht, waarop men te

(1) Het mag dan ook bevreemden, dat Faral, o.c., p. 42 waar hij de ch. de R. uit locale herinneringen verklaren wil, juist deze aanhaalt, die in het epos nergens vermeld worden, en die in alle geval als getuigen van het bestaan eener Roland-legende in die streken vóór het Roland-epos niet kunnen dienen.

(2) Légendes épiques III, blz. 361 vlg.

[p. 74]

Blaye het graf der Belle Aude is gaan vertoonen en zelfs Olivier's graf naar elders overvoeren, dan mogen we aannemen welke hypothese wij verkiezen, maar zal alleen de laatste wel het geval zijn geweest. Hierin toch konden de dichters heel wat phantaseeren; zij wisten dat hun phantasieën geloof zouden vinden en uitgebaat worden. Ze konden hun verbeelding den vrijen teugel laten; ze compromitteerden zich ook zeer weinig!

Ten slotte wordt zelfs de kennis der plaatsen bij onze dichters sterk overdreven: zij is beperkt tot enkele algemeenheden; ze zou heel goed uit literaire bronnen kunnen geput zijn⁽¹⁾.

_**_*

Het doel zelf, waartoe de Chanson de geste, in het bijzonder de Chanson de Roland zou geschreven zijn, kan het ontstaan er van moeilijk verklaren. Men spreekt ons van de kruistochten naar Spanje; men laat van omstreeks het jaar 1000 af heele legers langs de Pyreneeën trekken; en inderdaad sedert den veldtocht van 1064 tegen Barbastro krijgen deze oorlogen in Spanje een heilige wijding. Men laat gansche scharen bisschoppen, priesters, monniken, deze legers vergezellen; ontelbare menigten vrome pelgrims op beevaart gaan naar St. Jacob van Compostella⁽²⁾ te midden van min of meer frissche herinneringen van strijd. Men wekt de kruisvaartstemming op, die bij het einde der elfde eeuw de ridderschap van West-Europa bezielde. En gewis kan veel, voornamelijk in de Ch. de R. uit gelijktijdige gebeurtenissen en uit dien algemeenen geest der christenheid worden verklaard.

Maar dan vraagt men b.v.: ‘Et qui donc, sur la route qu'ils suivaient en commun (militaires, religieux, pèlerins) pouvait leur proposer, pour se conduire, l'exemple le plus éclatant? Sur ces terres où ils luttaient ils avaient eu un prédecesseur,

(1) Zoo heeft juist Pauphilet, over wien verder, aangetoond, dat enkele bepaalde geographische aanduidingen in de ch. de R., die klaarblijkelijk vergissingen zijn en waarvoor de uitgevers allerlei emendaties hebben voorgesteld, eenvoudig kunnen, ja moeten verklaard worden uit het feit, dat de geographische kennis van onzen dichter uit een literaire traditie was geput, waarin hij zich vergist heeft. Zie verder.

(2) Hoewel men feitelijk weinig weet over het ontstaan van deze beevaarten.

[p. 75]

glorieux entre tous... c'était Charlemagne!’⁽¹⁾ En men beijvert zich om Carlemagne tot den hoofdheld van het epos te maken. De Ch. de R. zou moeten heeten: de Ch. de Carlemagne. Doch men vergeet, dat de inhoud, het onderwerp zelf der Ch. de R. ten slotte toch is en blijft: een diep-menschelijk tragisch gebeuren, de ondergang van den held, Roland, in eigen overmoed, door verraad. Het onderwerp is en blijft een nederlaag: poëtisch verheven in algemeen-menschelijke tragiek.

Nu zou men toch meenen, dat, om die scharen krijgers en pelgrims op te wekken en hun voor te houden hoe ze zich gedragen móesten, eerder de zegetocht van Carlemagne, de zeven jaren van veroveringen, die hij, zooals het epos zingt, in Spanje had doorgebracht, een passender voorbeeld zouden zijn geweest. Gewis komt de Baligant-episode Carlemagne verheerlijken in al de grootheid van zijn hem door God zelf geschonken macht en waardigheid. Maar we zouden dan toch liever zien, dat die episode niet den indruk maakte naderhand aan de kern zelf van het verhaal te zijn toegevoegd: alsof de dichter een reeds bestaande en door de traditie opgedrongen thema voor nieuwe doeleinden in een triomphantelijke sfeer had opgenomen. Met andere woorden: voor het doel, waartoe het epos, naar beweerd wordt, dienen moest, past die tragiek der neerlaag niet. Deze kan niet daaruit verklaard worden. Zij bestond, vóór ze tot het aangegeven doel, indien ze er ooit toe dienen moest, werd aangewend en in een zegetocht voltooid.

_**_*

Van welken aard nu waren die gedichten, die wij als voornaamste bron der chansons de geste beschouwen? Episch, in den aard van de heldenliederen der Germanen, van het Hildebrandslied? van het Ludwigslied? van de historische liederen, als die b.v. in de Angelsaksische chronicles werden opgenomen, waar die soms meer dan 900 verzen reeds tellen? Van welken omvang? Reeds echte epische gedichten, alleen van geringer lengte? Om het even; en het is niet omdat de geleerden het hierover niet eens zijn, dat men, gelijk Bédier en zijn school dit al te gemakkelijk doen, er het bestaan van loochenen moet. En indien men

(1) Aldus b.v. Edm. Faral, a.c., blz. 38.

[p. 76]

in de 11^e en 12^e eeuw epische gedichten is gaan vervaardigen, die geschreven en bewaard zijn gebleven, met helden uit den tijd van Karel den Groote, of zelfs van Karel Martel en van de Merovingers, dan was het omdat de traditie zich opdrong.

Dat de Germanen, dat de Franken, heldenliederen hadden, staat vast. Persoonlijk meen ik, dat de eerste gedichten waaruit de latere chansons de geste putten, zich daarbij hebben aangesloten. Zij waren de voortzetting, de ontwikkeling dier bij de Franken bestaande dichtsoort; die echter later door het christendom sterk is beïnvloed geworden. Doch men moet zich den opbloei ervan niet voorstellen als een aaneengroeien van verscheiden zulke gedichten. Wij weten nu, hoe in het Angelsaksisch het vroegste Germaansche epos, de Beowulf, is ontstaan: uit een paar zulke heldenliederen nl., die de stof boden, welke dan door een individueel kunstenaar episch werd behandeld, door uitvoeriger verhaal of beschrijving, door breeder uitwerking, door inlassching van nieuwe helden en nieuwe episoden, volgens de procédés der Latijnsche, epische dichtkunst⁽¹⁾. Op gelijke wijze stel ik me voor, dat de stof van andere liederen steeds meer op epische wijze door individueele dichters is gaan verwerkt worden, waarbij dan ook die stof kon ontnomen worden aan liederen in een andere taal, b.v. aan Frankische liederen door Romaansche dichters. Wanneer de eerste liederen niet meer bevielen, werden andere gemaakt, met dezelfde stof, maar met nieuwe bijzonderheden en episoden, uitvoeriger, meer den smaak en den geest van den tijd aangepast.

In dit verband wil ik de aandacht vestigen, op een, m.i. zeer belangrijke plaats uit een schrijven van de vroegste jaren der XI^e eeuw, die op het ontstaan der epische dichtkunst een helder licht werpt. Alpertus Metensis, van Metz⁽²⁾, in de opdracht van zijn werk De diversitate temporum, geschreven omstreeks 1020, nog wel te onzent, in het Utrechtsche, willende zich verdedigen tegen een opwerping, dat hij over bekende zaken schrijft, antwoordt: dat nieuwe werken over bekende zaken dikwijls meer behagen, ut fieri solet in cantilenis, quod, veteribus

(1) Zie hierover A. Heusler, Altgermanische Dichtung. Wildpark-Potsdam (z.j.), blz. 192 vlg.

(2) Zie over hem M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters II, München, 1923, blz. 278 vlg. Het citaat komt er voor blz. 282.

[p. 77]

assiduitate fastiditis, novae frequentius in dies repetitae delectabilius audiuntur. Dat Latijn moge al niet gemakkelijk te vertalen zijn; letterlijk is het: gelijk het gebeurt in cantilenen, dat, wanneer de oudere door gewoonte (= doordat men er aan is gewoon geraakt) vervelen, nieuwe, steeds veelvuldiger herhaald (= die steeds meer opkomen) met grooter genoegen aanhoord worden, meer behagen. De zin is duidelijk: wanneer de oude cantilenen beginnen te verslijten, worden er steeds nieuwe gemaakt, die meer behagen. Opdat zijn vergelijking treffe, moet verondersteld worden, dat er onder die nieuwe sommige ten minste de stof der oude weer opnemen, doch op een andere wijze behandelen. De tusschenzin: novae frequentius in dies repetitae wordt klaar, zoo men dit opvat als een feit dat hier wordt opgeteekend, dat er nl. in dien tijd steeds meer van die cantilenen ontstaan.

Ik haal dit getuigenis aan als toelichting vooral van de wijze waarop de oudere liederen ontwikkeld werden: nl. door nieuwe behandeling. Brengt men dit in verband met het getuigenis van bisschop Radbodus⁽¹⁾, door ons vroeger reeds behandeld, over den bijval dier wereldsche heldenliederen omstreeks 900, dan blijkt hieruit de continuïteit van deze dichtsoort gedurende al die eeuwen. Brengt men het in verband met andere Latijnsche kronieken, die van de X^e, XI^e eeuw of steeds meer van die cantilenae vulgares gewagen, dan zal men er uit besluiten, dat die dichtsoort sedert de X^e en XI^e eeuw steeds meer is gaan beoefend worden en de aandacht der klerken trok.

In den laatsten tijd is men weer belang gaan hechten aan enkele historische liederen in het Latijn⁽²⁾. Zoo: De Pippini regis victoria Avarica; versus de bella quae fuit acta Fontenato, door zekeren Angilbertus, die zich ooggetuige noemt; verder nog een lied over den aanslag op keizer Lodewijk II te Beneventum in 871. Men wijst daarbij op het Latijnsche Walthariuslied, om dan uit het Latijn het ontstaan der chansons de geste te verklaren. Maar deze Latijnsche liederen zijn veeleer navolgingen, naar analogie met de Germaansche, de Frankische, heldenliederen. En het Walthariuslied moge al geen vertaling

(1) Versl. en Meded. der kon. Vl. Academie, September 1927.

(2) Zoo te onzent J.J. Salverda de Grave in zijn overigens merkwaardige studie Over het ontstaan van het genre der chansons de geste, 1915.

[p. 78]

zijn van een gedicht in de volkstaal: uit zulke gedichten, als uit de bron, zal het wel geput hebben. En Ekkehardus van St. Gall heeft die epische stof in het Latijn behandeld, omdat die stof in de volkstaal zijne belangstelling had gewekt. Zelfs de eerste Latijnsche dierengedichten, de Ecbasis Captivi, en nog de Isengrinus, ondanks al hun Oostersch goed, voornamelijk in het eerste, veel minder in het tweede, verraden door hun populaire onderwerp zelf, welbehagen aan die openbaringen van den volksgeest, en wel ook van de volkskunst, waaraan zij, door de wijding van het Latijn, bijzonderen luister hebben geschonken.

In dit opzicht, als bevestiging voor deze opvatting, is het zoogenaamde Haagsche fragment uiterst leerrijk⁽¹⁾. Deze enkele bladen verhalen in Latijnsche proza van helden, gevechten, stemmingen en toestanden, die reeds gansch in den stijl zijn der latere chansons de geste en, wat den inhoud betreft, eng verwant met de Geste de Monglane, in het bijzonder met Aimeri de Narbonne.

Dit fragment nu dateert uit omstreeks de jaren 1000. Het verwarde proza is ontstaan uit hexameters; de inhoud is blijkbaar de vertaling van een gedicht in de volkstaal: dat dan ook nog tot wellicht de eerste helft der 10^e eeuw, zooniet nog tot de 9^e, opklimt. Hier reeds heeft het Latijn wijding gegeven aan die volkskunst. Zoo, om nog op een vroeg bekend en treffend voorbeeld te wijzen: tusschen 1090 en 1100 heeft Rodulfus Tortarius van Saint Benoit sur Loire reeds een verloren epos gekend over Amis et Amiles, dat hij dan zelf in een honderdtal Latijnsche disticha weergeeft. En, om dit ook te vermelden, dit epos kende reeds Roland, diens zwaard en diens verwantschap met Carlemagne, als in de Chanson de Roland. Ook schuilen in de Latijnsche kronieken, vooral sedert de X^e eeuw, wel meer verwerkingen van gedichten in de volkstaal; en de kronieken uit de 12^e en 13^e eeuwen vermelden talrijke epische gedichten, waarvan er nu enkele bewerkingen zijn bewaard, waarvan er ook nog vele zijn verloren gegaan⁽²⁾.

(1) Uitg. in M.G. SS. III, 708-710.

(2) De legende van Roland bestaat ook in een Latijnsch gedicht: Carmen de proditione Guenonis (241 disticha) en wordt in de Pseudo-Turpijnsche kroniek eveneens opgenomen (midden der 12^e eeuw); uit latijnsche kronieken van de 12^e en 13^e eeuw zijn verder, behalve nog bewaarde, ook andere, niet meer bewaarde, epische gedichten bekend.

[p. 79]

Zoodat er aanwijzingen genoeg bestaan voor de opvatting, dat al die Latijnsche gedichten analogische navolgingen, zelfs bewerkingen zijn van een dichtsoort, die in de volkstaal werd beoefend. En gelijk wij hier navolgingen en bewerkingen hebben in het Latijn, zoo kan ook de dichtsoort van het epische lied uit het Frankisch in het Romaansch zijn overgenomen en nagevolgd: uit oudere, Frankische liederen, kunnen Romaansche dichters de stof hebben geput; waardoor verklaard kan worden hoe in de chanson de geste zoo vele herinneringen, zooveel gebruiken, zeden, instellingen uit het Carolingisch, ja uit het Merovingisch tijdvak voortleven.

Trouwens de allervroegste, bewaarde, chansons de geste, zelf reeds het Haagsche fragment, verraden een vasten, gevestigden stijl, veronderstellen een gansche traditie. Al de Frankische helden worden er verondersteld bekend te zijn. De dichter moet hen zijn gehoor niet voorstellen, zooals hij wel doet bij vreemde, b.v. Saraceensche helden. Wat toch ook duidelijk genoeg op een reeds lange ontwikkeling wijst. Ook is het, sedert Pio Rajna onmogelijk de vele onbetwistbaar Germaansche elementen, motieven, gebruiken, opvattingen, enz. uit de chansons de geste, als in 't bijzonder uit de Chanson de Roland weg te cijferen. Ik vermeld slechts: het wapenbroedersschap; de gelijkheid tusschen vorst en genooten; de namen voor zwaard en paard; de snoeverijen; de opvatting der trouw; de oude raadgevers; de tweegevechten onder leiders; tot de opvatting zelf van den strijd: de vorst is het die den oorlog voert; de strijdenden zijn zijn mannen, die strijden voor hem.

Er is echter nog heel wat meer, dat op een innig verband van de chanson de geste met de Germaansche ballade, het Germaansche heldenlied, wijst⁽¹⁾: het episch-lyrisch karakter zelf reeds; de springende verhaaltrant; de dialoogvorm tot uitwerking van de psychologische conflicten⁽²⁾; de herhaling;

(1) J.J. Salverda de Grave, in La Chanson de geste et la ballade (Mélanges de philologie et d'hist. offerts à M. Antoine Thomas, Paris 1927), blz. 389-394 heeft op dit verband met de ballade in het algemeen gewezen; maar wat hij vermeldt past in het bijzonder ten volle op het Germaansche heldenlied!

(2) Dit is bijzonder treffend voor het Germaansche heldenlied. Over den dialoogvorm in de ch. de R. zie M. Wilmotte, Revue historique CXX, blz. 284: op 1000 verzen behooren er 655 tot dialogen.

[p. 80]

het onpersoonlijke en anonieme als van alle volkspoëzie. Zoodat feitelijk algemeen aangenomen wordt, dat de dichter van de Ch. de R. b.v. in steiken balladenstijl schrijft; wat men verder moge meenen over het gebruik, dat hij zou gemaakt hebben van oudere balladen⁽¹⁾. Ook in de verstechniek is heel wat Germaansch: als in het bijzonder het veelvuldig gebruik der alliteratie, nog in eigennamen, als b.v. van de twaalf genooten (Gerin: Gerier; Ivoire: Ivon; Gofreit: Jozeran)⁽²⁾. De taal zelf heeft uitdrukkingen bewaard, die op geallitereerde zegswijzen in het Frankisch teruggaan, als waar Roland zegt: dat men voor zijn vorst bereid moet zijn alles te verduren,

s'in deit hom perdre e de'l quir e de'l peil (1012)

zou men er met huid en haar mee vergaan.⁽³⁾

De Fransche geleerden houden, dunkt ons, te weinig rekening met het bestaan dezer Oud-Germaansche dichtsoort, en met de wijze waarop deze zich ontwikkeld heeft en tot epos is gegroeid. Toch zou er door analogie ook voor het ontstaan der chanson de geste heel wat te leeren zijn.

Bij Bédier spelen ook de jongleurs een buitengewoon belangrijke rol in de schepping van het epos: zij zijn het, die de beevaartwegen afgaan, de locale herinneringen verzamelen, de kronieken door de monniken en klerken besteld krijgen, het epos vervaardigen voor de voorbijtrekkende legers en beevaartgangers. En ik zie niet in, hoe zijn theorie zich zonder dergelijke werking dier omreizende lieden zou kunnen handhaven. Maar in de laatste jaren zijn we beter gaan ingelicht worden over de ware werkzaamheid dier speellieden en dier jongleurs. Hun scheppende bedrijvigheid is tot een minimum herleid geworden. De meeste dichters der chansons de geste zijn anoniem; wat trouwens geheel past bij den oorsprong uit het volk en uit de volkskunst en bij de minderwaardigheid waarin die volkskunst tot dan toe gehouden werd. Wanneer er echter nog een of ander van ontdekt wordt, dan staan we niet voor jongleurs, maar voor geleerden, voor klerken en monniken, althans men gaat hen daar zoeken. En men vindt dan een Turold b.v. bisschop van Bayeux

(1) Cf. J.J. Salverda de Grave, a.c.

(2) Zie A.H. Knappe, Alliteration in the Ch. de R. and the Carmen de prodicione Guenonis, 1921.

(3) Onze geachte secretaris Dr. Goemans heeft mij op dit vers gewezen.

[p. 81]

en monnik in Le Bec, verre van Roncevaux en van de kerken langs de beevaartwegen. Overigens, heel die werking van jongleurs, die ginder ver in de Pyreneeën een gedicht gaan vervaardigen in een taal uit het Noorden, waarschijnlijk in het dialect van l'Ile de France, voor krijgers en beevaartgangers, komt me gansch onwaarschijnlijk voor en alleen om wille van de theorie uitgedacht. Wat echter niet belet, dat jongleurs, die zoo wat overal het land afliepen waar er iets te verdienen was, een bestaande episch gedicht ginder konden voordragen. Dat die epische gedichten, dat in 't bijzonder de Chanson de Roland in de eerste plaats voor die krijgers of beevaartgangers zou geschreven zijn, wil ik aannemen, zoodra er eenig steekhoudend bewijs voor gebracht wordt.

_**_*

De meeste dezer beschouwingen heb ik reeds bondig aangegeven in mijn Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche Letterkunde (1928) en in mijn Beknopte Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche Letterkunde (1930; 2^e uitg. 1933). Ze zijn ook van dien aard, dunkt mij, dat ze zich als vanzelf opdringen. Wie eenigszins op de hoogte is van de Germaansche epiek en van de ontwikkeling er van uit het Germaansche heldenlied, moet tegen theorieën als de hier bestredene vanzelf wantrouwig staan. Hij zal zich ook dadelijk herinneren, dat die chanson de geste, met het overvloedig Germaansch goed, dat ze behouden, ontstaan zijn en gebloeid hebben in Noord-Frankrijk, bij een grootendeels Oud-Frankische bevolking.

Ook zijn deze theorieën van den beginne af bestreden geworden door juist de beste kenners der chansons de geste. Een geleerde als Pio Rajna heeft er zich nooit bij kunnen neerleggen. In Frankrijk zelf hebben de meest gezaghebbende geschiedschrijvers als A. Longnon en in het bijzonder Ferd. Lot, er zich tegen gekant. In 1927 luidde het besluit van dezen laatste: ‘J'admets que toutes les Chansons de geste de Guillaume s'expliquent par la voie Regordane, par Gellone, etc., sauf une, la plus ancienne, l'ancêtre, la chanson de Guillaume. J'admets que toutes les chansons qui placent l'action en Espagne connaissent - et admirablement - la voie qui mène à Compostelle, sauf une, la plus ancienne, la Chanson de Roland, qui ne sait rien du chemin

[p. 82]

de St. Jacques.’ (Romania, 1927, blz. 473). Andere geleerden, als Cloetta, Wendelin Foerster, Hermann Suchier, Carl Voretzch, romanisten, doch ook germanisten, in het algemeen, G. Ehrismann, Schneider enz. hebben er zich duidelijk tegen uitgesproken, de zwakke kanten verkend en de hoeksteenen aan 't wankelen gebracht. Anderen, die, als Wilhelm Tavernier, Maurice Wilmotte en te onzent Salverda de Grave, het heldenepos uit Latijnsche voorbeelden willen verklaren, bewijzen ook daardoor, dat Bédier's geleerde, met kracht van overtuiging en in een schitterenden stijl voorgedragen theorieën, ondanks al hun oogenschijnlijke klaarheid en zakelijkheid, hen toch niet overtuigen konden. In de leerboeken echter over de geschiedenis der letterkunde worden zij tegenwoordig in Frankrijk, maar ook elders, soms als de definitieve oplossing van dit cultuurprobleem, opgenomen.

Terwijl wij deze inleiding voorbereidden, verschenen in Frankrijk, bijna tegelijkertijd, een paar studiën, die de grondvesten zelf van Bédier's gebouw, naar onze overtuiging, voor goed hebben ondermijnd, een uitvoerig artikel van een leerling van Bédier zelf, A. Pauphilet, Sur la Chanson de Roland in Romania (1933, 161-198); en een werk van Robert Fawtier, professeur à la Faculté des Lettres te Bordeaux, La Chanson de Roland (Paris, E. De Boccard, 1933). Beider betoog streeft er naar in bijzonderheden aan te toonen, dat de relikwieën en locale herinneringen, waaruit de Chanson de Roland zou zijn ontstaan, slechts epische relikwieën en herinneringen kunnen zijn.

Een aandachtige vergelijking van de verschillende versies der Rolandssage voert R. Fawtier tot de volgende conclusie, die wij in verband met onze Dietsche fragmenten willen onthouden: ‘Le Roland d'Oxford est l'oeuvre d'un grand poète et d'un seul; mais ce poète travaillait sur une matière légendaire et de celle-ci seul le noyau, la partie centrale, la bataille de Roncevaux et la mort de Roland, était déjà quand il écrivait, fixée dans ses grandes lignes et dans beaucoup de ses détails. Les circonstances ayant amené la trahison et la mort du héros, les suites de cette trahison et de cette mort, n'étaient pas encore bien établies, et, sur ces points, l'imagination pouvait et devait travailler.’ (p. 62).

Met historische getuigenissen toont schr. dan aan, dat de Rolandsepiek reeds bestond in de elfde eeuw en veeleer nog vroeger. De Oxford-versie moet volgens hem bestaan hebben vóór het einde der twaalfde eeuw, waarbij dan nog wordt opge-

[p. 83]

merkt dat ‘le seul fait historique récent auquel l'auteur fasse allusion est la conquête normande de l'Angleterre, et cela dans des vers qui pourraient bien être le résultat d'une interpollation’ (p. 104). Aannemende dat de dichter een Franschman was, probablement de l'Ile de France, ou presque, vraagt hij dan, hoe deze als onderwerp van zijn gedicht de heldendaden is gaan behandelen van een ‘obscur personnage du VIII^e siècle et la mort de celui-ci dans une vallée perdue des Pyrénées? Pourquoi choisir un évènement vieux de trois cents ans et dont la scène se trouvait à l'autre bout de la France?’ (p. 107). Zoo onderzoekt hij de theorie der beevaartwegen. Beurtelings wordt dan aangetoond dat ons gedicht van de Pyreneeën en van Roncevaux feitelijk niets meer weet dan den naam; niets kent evenmin van St. Jacob en de beevaart; in een archaïschen vorm ook niets kende van de heiligdommen langs dien beevaartweg, noch van de relikwieën die er bewaard werden; uit de onderlinge vergelijking der verschillende versies van de Rolandlegende blijkt, dat deze oorspronkelijk onverschillig was voor het lot van hoorn en zwaard; dat pseudo-Turpin de Oxford-versie formeel tegenspreekt wat betreft het feit, dat Karel Rolands' hoorn te Seurin zou hebben neergelegd; dat O wel de sarcophagen kent te Blaye, maar over Durendal, die er toch ook volgens Pseudo-Turpin samen met den hoorn door den Keizer werd gehangen, niets weet; dat men volgens authentische documenten te St. Seurin geen hoorn van Roland bezat; dat, wat de begrafenis der drie helden te Blaye aangaat, de verschillende versies verschillend verhalen: zoo laat het Carmen de dooden te Roncevaux zelf begraven, de Karlamagnussage laat de twaalf genooten met Roland te Aix-en Provence ter aarde bestellen. V⁴ begraaft Olivier en Roland te Blaye, maar kent Turpin niet. En van een graf van Roland weet men alleen dat het te Blaye nog onbekend was in 1030; dat, zoo het dit in 1109 was, het bewijs moet gebracht worden, dat dit niet het gevolg is van de Rolandsepiek; dat dit einde der XII^e eeuw eerst pas schijnt ontdekt te zijn. Verder weet de Oxford-tekst ook niets van belangrijke locale herinneringen: van de Croix de Charlemagne, de chapelle de Charlemagne en de Val Carlos.

In een belangrijk hoofdstuk wordt verder aangetoond, dat de gebeurtenis bij Eginhard meer is geweest dan een overval van de achterhoede van Karel's leger, dat diens verhaal een der

[p. 84]

gevoeligste neerlagen moet verbloemen, die de keizer ooit geleden heeft. Een laatste hoofdstuk wijst op een aantal bijzonderheden, die den hoogen ouderdom van het Chanson de Roland in zijn vroegere vormen vooronderstellen. Het Frankrijk dat in het ongewederte vermeld wordt is het oude Neustrië en Austrasiè, met als hoofdstad Laon⁽¹⁾, die inderdaad de verblijfblaats was der koningen van Francia in de X^e eeuw; de boog, dien, volgens O, Karel aan Roland gaf, toen deze aangesteld werd om de achterhoede aan te voeren wordt in het verder gedicht niet meer vermeld; maar deze trek heeft een herinnering bewaard aan het wapen der Franken, dat het wapen van koningen en ridders niet meer was in de XII^e, noch in de XI^e noch in de X^e eeuw, dat uit de oude volkspoëzie moet zijn ontleend⁽²⁾. Zoo keert hij dan terug tot de theorie der oorspronkelijke balladen, door een of ander dichter uit herinneringen van oud soldaten opgesteld. Dat deze theorie ten volle overeenstemt met wat wij van elders over de Frankische heldenliederen weten, hoeft niet meer gezegd.

Onafhankelijk van Fawtier, toonde Pauphilet aan, dat er van een werken der legende vóór het gedicht nergens een spoor te ontwaren valt van Pampelune tot Bordeaux. Belangrijk is, hoe deze geleerde sommige eigenaardige geographische vergissingen van onzen dichter verklaart. Indien deze Carlemagne uit Spanje over Narbonne laat terugkeeren, wat nog al een eind buiten de door hem gevolgden weg ligt, dan is het, omdat hij uit reeds bestaande epische gedichten Narbonne kende als gelegen langs een der wegen naar Spanje; indien hij Marsilies' leger van Saragossa naar Roncevaux langs la ‘Terre Certaine’, Cerdagne, laat trekken (v. 856); indien hij Carlemagne te Carcasonne laat komen (v. 385), dan is 't weer, omdat andere wegen langs daar voeren en deze plaatsen reeds in de literatuur waren geraakt; de geographie van onzen dichter blijkt reeds uit oudere gedichten

(1) vv. 1423-1437; 2898-99; 2909-2921; 2091-2098; cf. Fawtier, o.c., p. 192 vlg.

(2) Ik weet wel dat Fawtier's werk door de aanhangers van Bédier's theorie weinig gunstig is beoordeeld geworden; zoo door Edmond Faral, in de Revue Critique, 1933, bl. 63-73; en door P. Boissonade in Bulletin Hispanique, 1934, blz. 374-377. Ik meen dat geen van beiden de ware argumenten van Fawtier heeft aan 't wankelen gebracht; ze worden niet eens besproken.

[p. 85]

te komen.⁽¹⁾ Zoo ook, naar aanleiding van de grafmonumenten te Blaye, wijst Pauphelet er op dat ‘les seuls cas de dérivation certains, indiscutables chronologiquement et logiquement, montrent les légendes locales naissant du poème’. In 't bijzonder toont hij aan dat, Olivier slechts een dichterlijke schepping is en zijn graf dus een episch gedenkteeken; terwijl Eggihardus te Dax ongebruikt bleef. Er bestaat ook geen legende van Roland: er bestaat alleen een Roland, dichterlijke schepping. Een laatste deel van deze studie is er dan op berekend, om de epische poëzie te verklaren uit de Latijnsche werken van de Carolingische Renaissance: vóór Roland bestaat alleen de legende van Carlemagne ‘un phénomène littéraire et spirituel’ geboren in de omgeving zelf van den koning. Noemt Alcuin hem David en zichzelf Flaccus, zoo heeft hij voor de verbeelding een dubbelen schat geopend en voor altijd aangewezen hoe Karel zal beschouwd worden: als theocratische koning en als romeinsch keizer.

Zoo wil Pauphilet ten slotte zijn meester J. Bédier tegemoet komen en hem helpen bij de zwenking, die zijn opvattingen doormaken naar Latijnsche bronnen. Schreef J. Bédier zelf niet reeds: j'appelle encore de mes voeux des recherches sur les sources que je crois latines de nos plus anciennes chansons de geste... On a tant d'autres raisons de croire à l'existence d'archaïques chansons du XI^e siècle, perdues pour nous!’⁽²⁾. Een kostbaar getuigenis van iemand die den grond der relikwieën en locale herinneringen onder zich bezwijken voelt, en die nu, om toch maar niet tot dien Frankischen, en dus Germaanschen, oorsprong te moeten terugkeeren, om toch maar niet dien ‘Germaanschen geest in een Romaanschen vorm’ te moeten erkennen, in Latijnsche bronnen een toevlucht zoekt.⁽³⁾

(1) Vgl. wat we hierboven aanteekenden omtrent Bédier's opvatting van de samenwerking van klerken en jongleurs. Ook vraag ik me steeds meer af, of onze dichter ooit een voet gezet heeft in de plaatsen die hij beschrijft en of hij al zijn geographische en andere kennis niet uit boeken heeft gehaald. Van die drukke samenwerking geloof ik weinig. Ook meen ik, dat een gedicht als La Chanson de Roland niet op de eerste plaats bestemd was om voorgelezen te worden langs de wegen naar Spanje voor beevaarders of, zegt men, kruisvaarders naar Spanje; wel, in de burchten voor de hooge heeren en baronnen, ‘Seigneurs barons’!

(2) La Ch. de R. commentée, blz. 60, 61.

(3) Het feit dat Fawtier en Pauphilet in hun positieve verklaring uiteengaan, neemt de waarde niet weg van beider vernietigende kritiek.

[p. 86]

Maar aan zulk een ontstaan uit Latijnsche bronnen kan o.i. weinig belang gehecht worden. Wat verstaat men door Latijnsche bronnen? Dat er vóór de chansons de geste in de volkstaal echte chansons de geste in het Latijn hebben bestaan? Dat is o.i. volstrekt onmogelijk. Immers, dat liederen, zelfs epische gedichten, in de volkstaal tot de twaalfde eeuw konden verloren gaan, laat zich nog begrijpen: zij waren gesteld in een taal, die nog de hoogere wijding miste van kunst en geleerdheid; zij kwamen uit het volk; en de literaire wereld liet er zich nog weinig aan gelegen zijn. Misschien waren ze ook nog grootendeels ongeschreven. Maar dat epische gedichten, echte chansons de geste in het Latijn, zóó gansch zouden verdwenen zijn, dat er, na het Walthariuslied, geen enkel van ooit is ontdekt geworden, wie zou dit kunnen gelooven? Integendeel: zoover dit kan nagegaan worden, zijn Latijnsche epische stukken vertalingen of bewerkingen van chansons de geste gebleken te zijn.

Verstaat men door Latijnsche bronnen Latijnsche gedichten, die invloed hebben uitgeoefend op de chanson de geste? Er zijn inderdaad eenige Latijnsche kronieken in versmaat met sterk epischen inslag: als het leven van Lodewijk den Vrome door Ernoldus Nigellus; en dichter bij de Ch. de R.: Guy de Ponthieu's De Hastingae praelio (1074), Willem van Poitier's Gesta Guillelmi Conquestoris (± 1077); Willem van Apulia's werk in vijf boeken over de Noormannen in Sicilië (1085), waarna gedichten volgen over den eersten kruistocht. Maar dit zijn in alle geval geen chansons de geste. Dat ze de techniek der chansons de geste hebben beinvloed is mogelijk. Want niemand ontkent, dat de Chanson de Roland heel wat aan de Latijnsche epische kunst, ook der Oudheid, van Virgilius mede in het bijzonder, kan te danken hebben. Ook voor het ontstaan van Beowulf, van het Walthariuslied en de Ecbasis Captiis, was dit het geval. Toch wordt die invloed dikwijls sterk overdreven, zoodat sommigen nog liever bij Homeros naar het voorbeeld van de wapenbroedersschap gaan zoeken dan in Germaansche gebruiken. De laatste bronnen van geheel deze epische kunst liggen wel in het Germaansche heldenlied. Het vers, de gang, de stijl zijn niet die van het Latijnsche epos.

Zijn dan zulke historische liederen in de volkstaal, of beter zulke heldenliederen, die de geschiedkundige gebeurtenissen opvatten in de vormen van algemeen-menschelijke tragiek, zoo iets buitengewoons of merkwaardigs, dat men er het bestaan van

[p. 87]

zoo moeilijk kan aanvaarden? Zeker niet bij de Franken, bij de Germanen, die zulke heldenliederen beoefenden. Zien we trouwens de heele Middeleeuwen door te onzent niet elke gebeurtenis van belang nog bezongen worden in historische liederen, die niet zelden ook nog de feiten tragisch omvormen? Men denke slechts aan onze oudste, nog bewaarde historische liederen: van Graef Floris, van Cortrazijn, van Mijn here van Lelidam, van den slach van Blangys; van Keizer Maximiliaan, van den Coninck van Castiliën, enz.. waarin nog gewoonlijk de verbeelding het geschiedkundig gebeuren omschept tot een stuk tragiek; waarin ook de dialoog-vorm overheerscht, het verhaal over de toppen springend heenspoedt, de vorst op vertrouwelijken voet met de zijnen omgaat, nog wel veel van de procédés der oude balladenkunst blijft voortleven. Naarmate de moderne tijden naderen en de boekdrukkunst ook zulke uitingen van de volkspoëzie kan vermenigvuldigen, zullen we nu de politieke gebeurtenissen, zelfs in de feiten van minder belang, kunnen opvolgen in het licht der verbeelding, dat de volkspoëzie er over verspreid heeft. Zal het niet steeds zoo geweest zijn, sedert de heldenliederen der Franken, onze voorouders?

Zoo zal dan ook wel een of ander scôp, niet zoo lang zelfs na het gebeuren, een heldenlied hebben gedicht op dien overval van Karel's leger in de Pyreneeën, waarin de Frank Hruodland de voornaamste held zal zijn geweest en de neerlaag door het zoo populaire motief van het verraad tot een stuk menschelijke tragiek is omgevormd geworden. Misschien zijn er meer zulke liederen ontstaan; is echter dat met Hruodland als hoofdfiguur populair gebleven.

_**_*

En hier kom ik nog even op het getuigenis van Eginhard terug. Hij vermeldt, zooals wij zagen, de namen van drie der voornaamste gesneuvelden in de bergengten der Pyreneeën. Nog elders in zijn geschiedenis deelt hij de namen mee van afzonderlijke personen, die in een krijgstocht waren omgekomen. Zoo bericht hij (c. 13) dat in den oorlog tegen de Avaren twee voorname Franken werden gedood: Ericus, hertog van Frioul, die viel in Liburnië, ook in een hinderlaag; en Gerald, praefectus van Beieren, die door een onbekende werd om 't leven gebracht. Nu weten wij van elders, dat over dien Ericus ten minste een

[p. 88]

gedicht werd gemaakt: Versus Paulini de Herico duce a. 779 occiso⁽¹⁾, wel is waar in het Latijn. Maar dit feit biedt een ernstigen grondslag voor het vermoeden, dat Eginhard, wanneer hij bijzondere vermelding maakt van afzonderlijke helden, die in een oorlog sneuvelden, dit doet, omdat die personen, toen hij schreef, beroemd waren geraakt, juist omdat, bij voorbeeld, liederen over hen in omloop waren. Zal er dan ook geen zulk heldenlied b.v. met dien Roland als held zijn gedicht geworden, door een soldaatdichter misschien, juist, omdat Roland geen hoveling was, nu in de moedertaal, waarom dit juist, niet dit over Eric, populair is geworden?

Hierbij dient gewezen op een zonderlinge omstandigheid: het treft nl. dat juist Hruodlandus in Eginhard's bericht niet oorspronkelijk schijnt te zijn: zijn naam ontbreekt in eene reeks handschriften. Toch moet hij er al zeer vroeg zijn aan toegevoegd geworden: gebeurde dit nu juist niet, omdat intusschen Roland de held van zulk een lied of gedicht geworden was?

Eginhard volgde voor zijn verhaal de Annales regiae, de koninklijke jaarboeken; hierin komen echter nog geen namen voor. Zoo hij nu eerst twee, dan drie namen bijzonder heeft vermeld, was het dan niet, omdat intusschen die namen ook bijzonder waren gevierd geraakt?

Eenige jaren na Eginhard, omstreeks 840, komt de biograaf van Lodewijk den Vrome de zoogenaamde Astronomus Limosinus, bij het begin van zijn geschiedenis op dezen overval van Karel's leger in de Pyreneeën terug. De namen der gesneuvelden, zegt hij, zal hij niet meedeelen, omdat ze algemeen bekend zijn: Quorum quia vulgata sunt nomina, dicere supersedi. Hij zegt wel is waar niet dat ze bekend zijn geraakt door liederen of gedichten. Maar hoe zou het anders gebeurd zijn? Door de sage? Door de algemeene faam? Die onthoudt gewoonlijk geen afzonderlijke namen. Er is echter meer in het verhaal van dezen Astronomus, dat, dunkt ons, bepaald op gedichten wijst, ja, de gansche Rolands-epiek reeds veronderstelt.

De krijgstocht van Karel naar Spanje om er Ibn-al-Arabi tegen Abderrahman emir van Cordova te steunen,⁽²⁾ is bij hem

(1) In de uitg. van Einhardi Vita Karoli, door O. Holder-Egger, Hannover, 1911, blz. 44. Ik zie dat G. Ehrismann, Gesch. der deutschen Lit. bis zum Ausgang des MA's, München, 1922, II, 1, blz. 261, n. 3 dezelfde opmerking maakt.

(2) Eginhard zwijgt over het eigenlijke doel dezer expeditie.

[p. 89]

een heilige oorlog geworden: statuit Pyrinaei montis superata difficultate, ad Hispaniam pergere laborantique Ecclesiae sub Saracenorum acerbissimo jugo Christo fautore suffragari: Karel wilde er de Kerk, die onder het wreede juk der Sarracenen zwaar te lijden had, ter hulp komen, met den bijstand van Christus. Karel verschijnt hier reeds als de strijder van Christus: Christo favente trekt hij voorspoedig door de bergengte; Deo nobilitante rijst zijn moed boven alle moeilijkheden. Dit is het thema, de gedachte zelf, die de Rolands-epiek heeft gedragen. En wanneer onze biograaf met enkele trekken de Pryeneeën beschrijft: Qui mons cum altitudine coelum pene contingat, asperitate cautium horreat, opacitate silvarum tenebrescat⁽¹⁾ is het dan niet, of wij reeds hier de Chanson de Roland hooren in die als een refrein doorklinkende verzen:

Halt sont li pui et li val tenebros (814)
Halt sont li pui e tenebros e grant,
Li val parfont (1829-30)
Halt sont li pui e molt halt sont li arbre (2271)

In deze voorstelling der gebeurtenis zie ik de werking der omscheppende verbeelding.

In verband nu met de slotbewerking over de gesneuvelden wier namen vulgata sunt, in verband met Eginhard en met wat diens vermelding der namen laat vermoeden, in verband met wat wij weten over de Germaansche, de Frankische, heldenpoëzie en met wat het ontstaan van het Fransche heldenepos ons dwingt aan te nemen, zal men in dit verhaal van den Astronomus niet een weerklank hooren van de vroegste ‘heldenliederen’, die de epiek der Chanson de Roland hebben gevormd? In dien tijd was de Heliand reeds gedicht; het Ludwigslied nog op komst.

Zoo vinden wij dan bij den Astronomus Limosinus reeds de kern van geheel de Rolandsepiek. Ik begrijp dan ook niet, hoe Fransche geleerden, die den Astronomus Limosinus kennen, maar om te beweren dat hij slechts Eginhardus volgt, en om zijn

(1) Vita Hludovici pii c. 2. Mon. Germ. hist. script. II; ook in Recueil des Histoires des Gaules et de la France, t. VI, uitg. van Dom Bouquet. Over den schr. zie M. Manitius Gesch. der lateinischen Lit. des M A's, I, München, 1911, blz. 655. Men kan toch werkelijk niet zeggen, dat hij hier Eginhard volgt.

[p. 90]

laatste opmerking over de vulgata nomina aan te halen, die ze dan op hunne wijze trachten te verklaren, hoe geleerden van de waarde van een Edm. Faral, in zijn pas verschenen werk La Chanson de Roland⁽¹⁾, nog kunnen beweren. dat alleen in de XI^e eeuw, en niet vroeger, zulk een voorstelling der geschiedkundige feiten mogelijk werd gemaakt, als die we in ons epos aantreffen, waar: ‘L'ennemi n'est plus le montagnard turbulent et pillard; il est maintenant le païen. Charles, le roi Charles, est Charles le Grand, l'empereur, le support de la chrétienté. La guerre qu'il mène est la guerre contre l'infidèle; c'est la guerre sainte’ (blz. 22). en uitroepen: ‘Qui donc, au lendemain des évènements, se serait avisé de transformer les Basques en Sarrasins? Qui donc au lendemain de la mort de Roland, aurait osé pousser la glorification à un tel degré?’ (blz. 23) en besluiten: ‘Cette mystique, inconnue des contemporains de Charlemagne, c'est le XI^e siècle qui l'a vu naître et s'épanouir’ (blz. 24); en op het einde van zijn werk, als samenvatting van zijn leer, nog herhalen, dat een der voornaamste redenen, waarom la Ch. de R. niet vóór de XI^e eeuw kan zijn ontstaan, is: l'esprit même de l'oeuvre, qui se présente comme un épisode d'une guerre sainte en Espagne, guerre dont la notion n'a paru dans les esprits qu'au XI^e siècle, et non pas plus tôt’ (blz. 318). Maar die idee ligt reeds ten volle in het verhaal van onzen Astronomus! En dat deze Eginhard, zonder meer, zou gevolgd hebben, kan hij alleen beweren die beider verhalen nooit met elkander vergeleken heeft. De geheel poëtische, epische voorstelling van den Astronomus verschilt daardoor zelf reeds van die van Eginhardus.

Trouwens reeds vóór het einde der IX^e eeuw verkondigde paus Johannes VIII in een brief aan de bisschoppen van Lodewijk den Stammelaar de gedachte der heilige oorlogen zooals die door Turpin wordt voorgehouden: ‘Zij die vallen voor de verdediging van Gods heilige Kerk verkrijgen den aflaat voor hunne zonden en de rust van het eeuwige leven⁽²⁾’

Zelfs zou men zich mogen afvragen, of de Ch. de R., ook nog in de Oxford-redactie, niet vóór de kruistochten naar Spanje,

(1) La Chanson de Roland, Étude et analyse, Paris, Mellottée, zonder jaartal.

(2) Luchaire in Histoire de France van Lavisse, t. II, 2 blz. 84; aangehaald door Fawtier, o.c., blz. 95.

[p. 91]

vóór den val van Barbastro, 1064, moet gesteld worden. Want wel is er spraak van een heiligen strijd tusschen christenen en Saracenen, doch weinig van een eigenlijken kruistocht. In de zeven jaar van zijn verblijf in Spanje zien we den keizer nergens bezorgd om het lot van de Christenheid in dit land; om het herstel van den eeredienst, om de inrichting van bisdommen en de aanstelling van bisschoppen, om de verdediging der christenen, om de bekeering zelfs der Saracenen. Als we nu weten, hoe immer sedert de tweede helft der XI^e eeuw monniken, bisschoppen en pauzen met iedere nieuwe verovering in Spanje dadelijk tot de inrichting van het christendom overgaan, dan begrijpt men moeilijk hoe een dichter, die Carlemagne als het blijvende voorbeeld der kruisvaarders zou hebben willen voorstellen, die in zulke tijdsomstandigheden, in die betrachtingen der christenheid leefde, den keizer niet vooral om zulke daden zou geroemd hebben. Zoodat de Ch. de R. wel de algemeene kruisvaartstemming, zooals die zich reeds sedert de 9^e eeuw kon uiten, openbaart; van die bijzondere kruisvaartstemming echter, welke sedert de kruistochten naar Spanje en den eersten kruistocht de christenheid bezielde, niets vertoont. Moet O later ontstaan zijn, dan zal die vergetelheid moeten verklaard worden uit het feit dat onze dichter, niet zoozeer een kruisvaartepos, maar eerst en vooral een mooi, verheven epos scheppen wilde, waarvan hem het thema door een traditie ouder dan de elfde eeuw, dan de kruistochten naar Spanje, gegeven was⁽¹⁾.

_**_*

In welke taal nu zal zulk een heldenlied over den Frank Hruodlandus gesteld zijn geweest: in het Romaansch, of in het Frankisch? Wie zal dit uitmaken? En waartoe? Waarschijnlijker op zichzelf is natuurlijk, dat dit was in het Frankisch: nadat dan de Franken geromaniseerd waren, konden Romaansche dichters er het thema van hebben overgenomen en opnieuw bewerkt: in rechtstreeksche aansluiting bij de Germaansche, de Frankische, epiek. Maar in Carlemagne's tijd is een oorspronkelijk lied in het Romaansch niet meer uitgesloten: geromaniseerde Franken

(1) Ik ontleende de gegevens voor dit argument aan Fawtier, o.c., blz. 95-98.

[p. 92]

kunnen rechtstreeks in hunne taal Roland's tragischen dood hebben bezongen.

Na herhaalde behandeling zal de stof in haar kern, wat de hoofdfeiten betreft, zijn vastgelegd geweest. Eindelijk kwam, misschien einde der XI^e, begin der XII^e eeuw, zoo niet reeds vroeger, vóór den val van Barbastro, (1064), vóór den slag bij Hastings (1066) een laatste, machtig kunstenaar, die de voor- en nageschiedenis met den tragischen ondergang van het puik van Karel's leger verbonden tot het eenig grootsche epos, de Chanson de Roland, heeft verwerkt: geen jongleur voor beevaartgangers, maar een dichter van het zuiverste ras die in de christelijke, heldhaftige stemming van den tijd, voor de Seigneurs barons, de heeren baronnen, een mooi epos scheppen wilde.

V. - Aesthetische beoordeeling.

Uit onze doorloopende vergelijking zal ook, meer dan dit door enkele voorbeelden geschieden kan, het verschil zijn gebleken in de bezieling tusschen het Fransche model en de Mnl. bewerking.

Doch hier dient een opmerking vooropgezet: men late in dit opzicht het Vb. buiten beschouwing. Dit heeft zijn eigen gevoel: het gevoel van de klein-burgerlijke volkskunst, der 15^e en 16^e eeuw, die nog wel smaak vond in de heldenfeiten van een Roland en een Olivier, maar toch veel meer in de draken- en feeënvertelsels, de reuzen- en alvinnengedrochten, de wonderbaarlijke geboorten en monsterachtigheden van het proza-verhaal. Zoodat wij uit het Vb. alleen niets kunnen besluiten voor den oorspronkelijken geest. En zelfs bij de fragmenten dient er rekening mee gehouden dat ze stammen uit een tijd, toen al dit ridderlijk-grootsch bedrijf had opgehouden de heusche werkelijkheid te weerspiegelen.

Toch kan alvast gezegd: van de geestdriftige, alle berekening versmadende, tot alle offervaardige liefde voor het zoete vaderland, Frankrijk, en voor den grooten keizer blijft er in ons Mnl. gedicht weinig over. Eén groote liefde en één onwankelbare trouw drijft de feodale ridders van de Fransche Chanson aan: liefde en trouw tot het zoete Frankrijk; liefde en trouw tot den alles beheerschenden keizer, die feitelijk één zelfde liefde, één zelfde trouw uitmaken: hun keizer, in den nood als in de

[p. 93]

vreugde. Maar strijdende en lijdende voor Frankrijk en voor den keizer, strijden en lijden ze ook voor God. Dat weten zij: hun strijd is ten slotte een strijd van christendom tegen heidendom. En hun liefde voor land en keizer is alleen zoo diep en zoo machtig, omdat ze één gloed en één leven is met hun liefde voor God. In land en keizer treedt die liefde tot God hun slechts nader tegemoet, krijgt ze haar concreet en tastbaar voorwerp, kan ze tot heldenmoed opgloeien in persoonlijke toewijding, openbaart ze zich in daden. Ook zij vallen als martelaars. Hoe na land en keizer hun ook aan 't hart liggen, daaróm en daaróver staat overal, zonder dat het noodig zal zijn Hem bij zijn naam te noemen, God, als een bestendige Aanwezigheid. En de diep religieuze bezieling, die geheel die ridderschap draagt, slaat in alle heerlijkheid uit, wanneer de dood hen treft: Olivier en Turpin en Roland. Wat is het dan grootsch; machtig in alle eenvoudige natuurlijkheid!

Ik leg hierop den nadruk, opdat men het verschil in de bezieling tusschen de Chanson en de Mnl. bewerking, of zelfs, de vreemde bewerkingen, niet verkeerd beoordeele. Vreemde bewerkers konden, 't spreekt van zelf, niet zoo opgaan in die geestdrift voor het land, dat ten slotte het hunne niet was, voor Frankrijk en voor zijn keizer. Zoo treedt bij hen die liefde voor land en keizer noodzakelijk op den achtergrond. en komt de religieuze idee meer op den voorgrond te staan. Wanneer men dan spreekt van een omzetting in het religieuze, dient dit wel begrepen; feitelijk komt het neer op een prijsgeven van een geheele zijde der rijke, oorspronkelijke psychologie: op verarming, die armoede blijft, zoo die niet door een krachtiger uitwerking van de dus geschapen bezieling vergoed wordt.

Onze Mnl. bewerking verzet den strijd in een uitsluitende kruisvaartstemming: daarin stond ook wel het Fransch, maar zonder dat dit herhaaldelijk moet gezegd worden. Carlemagne is het, die hier Gods strijd voert. De feodale ridders echter, Olivier, Turpin, Roland, vergeten nooit dat zij hun land en den keizer dienen: en hun trouw aan Gods strijd zal slechts des te dieper zijn, naarmate ze gaat naar het eerste voorwerp waarin zich voor hen die trouw vertoont: naar land en keizer. In onze bewerking zijn de ridders op de eerste plaats Gods ridders, meer edel kerstenen, dan seigneurs barons; hunne gedachten en gevoelens gaan eerder naar God en naar de eeuwigheid;

[p. 94]

zij sneuvelen als martelaren; zij betrouwen ten slotte meer op God dan op den keizer; zij wekken elkander op, niet slechts Turpin, die het in een geordend sermoen doet (L. 83 vlg.) maar ook de anderen, als tot een echten kruistocht. Gewis, het Vb. v. 194-200 overdrijft en is hier niet oorspronkelijk, als de aanroeping van Sint Amant al bewijzen kan. Maar ook de fragmenten (L. 52 vlg. 61 vlg., 111 vlg. welke plaatsen ook in H voorkomen; R. 212, enz.) versterken de religieuze kleur.

Maar daarom is de religieuze bezieling in onze bewerking niet verdiept. Ook in 't Fransch geven de ridders uiting genoeg, en voortdurend, aan hun godsdienstige gevoelens en verwachtingen, al gaan die bij hen meer in geheel hun oerkrachtige persoonlijkheid op. Zij handelen en spreken voortdurend als christenen en ridders te gelijk. Waar dan in 't Fransch het religieuze gevoel bijzonder machtig aangrijpt, als bij den dood van Olivier, van Turpin, niet het minst van Roland, staan wij er over verwonderd, dat er zoo weinig van in onze fragmenten bewaard bleef. De oorspronkelijke bewerker kan het beter hebben gedaan: als we met schikken en passen van verschillende fragmenten toch nog iets schappelijks kunnen opmaken.

Datzelfde dient opgemerkt, waar het er op aan komt, het feodaal ridderlijk gevoel der oorspronkelijke bewerking te bepalen: hier moeten wij niet zoozeer wijzen op wat ontbreekt, dan op wat er wel is.

Wat ontbreekt kan leemte zijn in de overlevering: het Vb. biedt hier geen waarborg; nog eens: dit staat in de gevoelssfeer der 16^e eeuw; omdat hier b.v. gevechten worden weggelaten, heeft de eerste bewerker dat niet gedaan. Zelfs onze fragmenten mogen we maar half betrouwen: zij hebben meermaals eigenmachtig, elk op zijn manier, besnoeid. Waar wij kunnen combineeren wordt de indruk bepaald gunstiger. Op zijn best zien wij onzen bewerker in een plaats als het tweede stuk van B: de beschrijving van de naderende, zich op den slag bereidende Saracenen. En men vergelijke hierbij het Vb., dat hier vv. 55-63, 65-71 eenvoudig weglaat.

En in 't algemeen gesproken: van den ridderlijken geest blijft er in ons gedicht nog genoeg over, zelfs van de trouw aan land en keizer. Ook de ridderlijke gevoelens, fierheid, eergevoel, gezellentrouw, heldenmoed en dapperheid, werden niet verzwakt door opzet, maar door mindere kunstvaardigheid Dat onze

[p. 95]

bewerker minder vreugde zou hebben beleefd aan dappere slagen en koene gevechten kunnen we moeilijk beoordeelen, daar onze fragmenten ons juist weinig beschrijvingen van gevechten hebben bewaard. Maar de enkele tweegevechten die er in voorkomen, en zelfs de gevechten, die het Vb. heeft behouden soms zonder de verzen al te zeer te verlengen, laten een gunstiger opvatting toe.

Waar is echter, dat onze bewerker meestal vrij vaag blijft, niet slechts in de schildering van gevechten, maar zoowat in al zijn beschrijvingen. Hierin ligt vooral zijn zwakheid. De Fransche dichter was thuis in 't ridderwezen en oorlog. Hij kende elk deel en onderdeel van helm en pantser, van lans en zwaard: hij noemde ieder bij zijn naam en wist hoe er mee om te gaan. Althans hij weet den indruk te wekken van de werkelijkheid. Zoo brengt hij in de beschrijving zijner gevechten bij alle eentoonigheid de passende afwisseling en de kunstvolle aanschouwelijkheid.

Dit ontbreekt bij onzen Mnl. dichter: wij krijgen zelden de sensatie van 't doorleefde en 't doorschouwde; helaas! zelfs de meest tragische tafereelen kunnen toch zoo prozaïsch besloten worden.

Turold, of wie ook die onsterfelijke Chanson de Roland geschapen heeft, was dichter: en daarin ligt ten slotte de onbetwistbare superioriteit, die hij over onzen middelnederlandschen bewerker bezit. Hij was gezegend met het teeken van het dichterlijk genie. Hij ziet de schepping van zijn verbeelding zich voortdurend voor zijn inwendigen blik ontvouwen in al hare vaste beweging, in al hare in- en uitwendige ontplooiing van elk afzonderlijk stuk en detail, als in 't machtige samenspel van 't geheel, en de onafwendbare tragiek, waarin de overmoed van Roland allen ten doeme meesleurt. Hij leeft in zijn schepping, hij gaat er in op, hij levert zich aan haar over, zonder voorbehoud, En één machtige adem van grootschheid waait onophoudelijk door de visioenen die hij oproept.

Lyrisch-episch, eerder dan zuiver episch: hij verhaalt op 't rythme van zijn bewondering, van zijn angst en vrees, van zijn afschuw of verachting, van zijn ontzetting of van zijn geestdrift. Daartoe droeg de techniek van zijn tienlettergrepige geassonanceerde laisses bij, die, in hun onbepaalde lengte, met weidschen zwaai, ieder stuk volle leven laten uitdeinen. Iedere laisse is als een afzonderlijk fresco. En waar het er op aan komt dat leven,

[p. 96]

een handeling, een stemming, een strijd, in zijn opvolgende phasen vast te houden, daar weet hij uitstekend gebruik te maken van zijn parallelle laisses, die met gelijkluidende woorden en voorstellingen de stof op behoorlijke, pakkende wijze uitbreiden, om stemming en atmosfeer te scheppen.

De techniek van het middelnederlandsch vers dwong onzen bewerker tot een zuiver epischen stijl, waarvan de kracht alleen kon liggen in de machtige, plastische uitbeelding. Tot die taak was onze man weinig opgewassen. Zijn vers mist de noodige aanschouwelijkheid. Hij heeft de epische breedte, als bij Veldeke: door ophooping van epische formules, dikwijls met stoplappen, van vage algemeenheden; men zou bijna gaan meenen dat alle concrete en schilderachtige trekken, waarnaar het Fransche model voortdurend streefde, opzettelijk werden vermeden⁽¹⁾. De stijl is zwak, veelal zonder kleur, zonder bouw, zonder verscheidenheid, paratactisch, zonder beweging zooals het Fransch die heeft, door uitroepen, vragen, rechtstreeksche toespraken, breed rythme, afwisselende bij- en onderschikking, verscheidenheid in de zinswending, enz. - Wel kan onze bewerker soms uitvoeriger zijn dan zijn voorbeeld; maar zonder er één enkelen bepaalden trek aan toe te voegen.

Meestal verkort en besnoeit hij, ook waar zijn tekst ongeveer hetzelfde getal verzen telt als het Fransch. Hij bewerkt zeer vrij, houdt zich aan het wezenlijke van het verhaal; maar kiest slechts hier en daar enkele verzen uit, die hij wat breedsprakiger weergeeft. Van gansche laisses blijft soms slechts één enkel vers over; andere ontbreken geheel. Niet zelden worden twee, vooral parallelle, laisses verbonden, waaruit dan enkele verzen zijn opgenomen. Hij verwijlt liefst bij godsdienstige opmerkingen en beschouwingen, die hij uitbreidt.

Wat de psychologie betreft, daarvan heeft hij weinig gevoeld. Hij mist de fijne schakeering in de typeering der helden, die het Fransche epos kenmerkt. De Saracenen zijn allen even verachtelijk en laf; de christenen even vroom en heldhaftig.

(1) Zeer vreemd is, dat onze oude epische dichters gewoonlijk vrij vaag en algemeen blijven, zelfs waar ze uit hunne modellen allerlei concrete, schilderachtige bijzonderheden konden overnemen. Zou het niet zijn, omdat zij stonden in een zeer oude epische traditie, die nog zoo veel dichter bij het volk bleef; terwijl de Franschen sterk den invloed der school en der klassieke kunst hadden ondergaan?

[p. 97]

Kortom: van de machtige plasticiteit der Chanson de Roland, de grootsche beweging, den epischen drang, de verrukkelijke aanschouwelijkheid⁽¹⁾, de heldhaftige gezindheid, het diepe leven, de voortdurende verheffing van taal en stijl, de onafwendbare tragiek, uit de ziel der helden zelf geboren, is er in onze bewerking weinig overgebleven. Het volstaat om het even welke episode naast zelfs de zwakke schets te leggen, die ik in het overzicht gegeven heb, om er zich van te overtuigen.

Ik beschouw de Chanson de Roland als een meesterstuk van epische poëzie aller tijden. Zelfs een hoe zwakke afschaduwing ook er van zal ons toch nog genoeg belang inboezemen, om deze uitgave te rechtvaardigen. Wel behoort wat wij hier bieden niet tot het beste van onze Mnlandsche literatuur; maar het behandelt toch een steeds aangrijpend, diep-menschelijk thema en brengt ons, zij het ook van heel verre, in aanraking met een der prachtigste literatuurmonumenten. Wil men onze bewerking gebruiken als een voorbeeld van de wijze waarop ons volk op zulke monumenten reageeren kon, dan moet ik er de vermaning aan toevoegen, niet al te voorbarig te willen veralgemeenen.

(1) Wanneer wij spreken van concreetheid, aanschouwelijkheid, schilderachtigheid, enz. van de ch. de R., begrijpe men dit niet verkeerd: het is poëtische, geen historische, aanschouwelijkheid. Onze dichter is een realist; wat niet wil zeggen dat hij dicht naar de geschiedenis of naar de positieve werkelijkheid. De pogingen tot identificatie van zijn geographische namen, enz., zijn dikwijls phantastisch; en zelfs in zijn beschrijvingen van wapenen, van gevechten, van geographische omgeving moet men geen beeld der werkelijkheid gaan zoeken. Maar hij weet den indruk te wekken van het leven.

Wijze van Uitgave.

Ik heb de fragmenten met het Volksboek tot een samenhangend geheel verbonden. Daarbij geef ik telkens aan, waaruit elke plaats ontleend is. Waar de fragmenten parallel loopen, heb ik ze naast elkander laten drukken; den tekst van het Vb. echter heb ik niet opgenomen, waar de fragmenten dien overbodig maakten.

Een dubbele numeroteering der verzen geeft aan: de buitenste, de volgorde der verzen in het algemeen verhaal, zoodat

[p. 98]

hierdoor eventueel blijke, welke verzen ik telkens daartoe opneem; de binnenste, de volgorde der verzen in de fragmenten of het Volksboek zelf: daar dit laatste in de uitgave van Boekenoogen geen numeroteering der verzen heeft, heb ik ze volgens Bormans moeten aanbrengen; wat de fragmenten betreft, hier bleef ik bij de volgorde van Bormans in zijn uitgave, zoodat ook alle omstellingen duidelijk uitkomen.

Ik heb mij niet veroorloofd, den tekst der fragmenten op groote schaal te normaliseeren gelijk Bormans en Kalff dat hebben gedaan. Ik behoud de spelling der handschriften. Alleen zij hier bij opgemerkt, dat L. een eerder oostmiddelnederlandsch handschrift, nog al regelmatig een c bij de s voegt in consonantische verbindingen: scloech b.v., ik heb gemeend die c te mogen weglaten, al wordt in het critisch apparaat op de spelling van het hs. gewezen. L. verdubbelt ook dikwijls consonanten en schrijft b.v. hertte, grotte, sutter, enz.; dat ook wordt in het critisch apparaat vermeld; evenals waar het w voor v of v voor w spelt, waarin het gewoonlijk omgekeerd te werk gaat: het spelt dikwijls w voor v, maar ook v voor w. Eindelijk laat het gewoonlijk de e weg in oe en spelt: sloch, genoch; ik heb sloech, genoech geschreven, door cursiveering der e aanduidende dat die in het hs. ontbreekt; het schrijft gewoonlijk tuwe = toe en duwe = doe.

Het critisch apparaat geeft verder de lezing der hss. aan waar ik die heb moeten wijzigen. Cursiveering beteekent: dat het gecursiveerde werd bijgevoegd of gewijzigd. Waar het critisch apparaat dan de juiste lezing der hss. niet vermeldt, beteekent dit, dat het gecursiveerde eenvoudig werd bijgevoegd, hetzij omdat het hs. daar onleesbaar was of een leemte vertoonde, hetzij omdat het toevoegen van een letter het woord herkennelijker kon maken: zoo schreef ik b.v. in L. sloech, genoech, wat wil zeggen dat het hs. sloch, genoch heeft.

Bij parallelplaatsen verbeter ik gewoonlijk den tekst van het in het algemeen verhaal niet opgenomen fragment niet: eenieder kan dit dan voor zichzelf doen, door vergelijking met den eersten tekst. Aan het Vb. waarvoor ik den oudsten druk gebruikte, heb ik geen middelnederlandsch uitzicht willen geven, zooals Bormans dit gedaan heeft. Dit ware misleidend; en om het geheele te vermiddelnederlandschen heeft het Vb. te veel om- en bijgewerkt. Ik neem het op, omdat het de fragmenten onderling verbindt en wij op die wijze toch een voorstelling kunnen krijgen

[p. 99]

van wat ons middelnederlandsch gedicht ongeveer mag geweest zijn.

Wat tusschen [ ]in de tekst staat dient uitgeworpen; wat tusschen <>, ingelascht. Onnoodig er op te wijzen dat titels, indeelingen, punctuatie van mij zijn.

Voor den tekst der Ch. de R. bediende ik mij van de uitstekende uitgave van T. Atkinson Jenkins La Chanson de Roland, Oxford version, D.C. Heath and Company, Boston, nieuwe uitg. 1929. Voor de ontbrekende laisses en ter vergelijking, van de uitg. van L. Gautier, Tours, 1888.

[p. 100]

tekstkritische noten

Wat reeds in het algemeen overzicht werd opgemerkt zal hier doorgaans niet herhaald worden.
2. die expletief, herneemt Karel; sorchelycke, jammerlijk.
3. avantgaerde, zoo in 't Vb., steeds verondersteld (vgl. v. 25-26): of ook zoo in de oorspronkelijke middelnederlandsche bewerking?
7. waende, hoopte, verwachtte: de inleiding is gebroddel van 't Vb., evenals nog wat volgt.
13. cierliken, heerlijk; ghereet, paraat, ter stond.
15. sonder saghe, zonder beuzelpraat, stoplap.
18. druyst, druust, snelheid.
19. saen, spoedig, dadelijk.
20. tamborijn, trommelslager.
21. opheffen, om te vereeren; Mameth: vele chansons de geste en vele dichters in de ME. beschouwden het Islamisme als heidendom, Mahomet was een der drie voornaamste door de Mahomedanen vereerde afgoden: met Apollin en Tervagan (?).

Het Roelantslied

Inleiding.

⁺ Kaerle, die coninck van Vrancrijcke,
Die liet bliven seer sorchelijcke
Alle sijn avantgaerde met Rolanden
In Spaengien onder Gods vianden.
⁺ Mer die valsche Guwelloen hadt al bedreven,
Also wi in die gesten vinden bescreven;
Hi waende selve keyser ende coninck te sine.
Mer quade wercken comen tot quaden fine.

+

+ 5|

De opmarsch der Saracenen.

Marcelijs' leger.

Nu hoort van Marcelijs, den wreeden Sarragoen,
⁺ Die nu hier groot wonder wilt doen.
Hi ontboot soudanen, coninghen ende ammiralen,
Hertoghen ende graven, die alle sonder falen
Cierliken ghereet tot sinen dienste quamen,
Als si sijn boetschap vernamen.
⁺ Ick wil u seggen die waerheyt al sonder saghe,
Datter binnen min dan twee daghe
Heydenen vergadert waren wel twee hondert duyst,
Die alle nae den Roncevale quamen met groter druyst.
Marcelijs die coninck dede doen saen
⁺ Alle sijn sarragoensche tamborinen slaen.
Die heydenen hieven op haren Mameth,

+ 10|

+ 15|

+ 20|

[p. 101]

 

⁺ Om dat sijs waenden varen te bet,

 

Ende si aenbaden hem alle gader,

 

Ghelijck wij doen Gode onsen vader.

25

⁺ Ten eersten doen si vernamen

 

Dat si totten Fransoysen quamen,

 

Reden si met bliden ghedochten,

 

Alsoe gheringhe als si rijden mochten.

+

+ 25|

De twaalf Saraceensche genooten. Hun snoeverijen.

Des conincx neve quam voort te hant,
⁺ Ende brachte in sijnder hant
Eenen stock, seer rijckelijck, vol hoveerden,
Als een die vechtens begheerde.
Al lachende sprack hi: ‘Coninck, edel heere,
Hoort na mi doer u eere.
⁺ Ick hebbe u ghedient menighen dach
Met alle tghene dat ick gheleesten mach,
Ende menighen strijt met u begonnen,
Ende menighen camp met u ghewonnen.
Een ghifte bidde ic u te hande:
⁺ Dat is om den dootslach van Rolande.
Ick sal hem verslaen met minen sweerde,
Dat belove ick u, coninck van hoogher weerde.
Hoort na mi, heer Marcelijs: al sonder waen,
Die felle kerstenen sullen wij wederstaen.
⁺ Ick make u vrij gheweldich heere van Spaengien,
Ende Kaerlen verdriven met groter callaengien,
Ende maken u heere van alle kerstenrijcke.
Ghelooft mi dies waerachtelijcke.
Ick make u quyt van alle desen stride,

+ 30|

+ 35|

+ 40|

+ 45|

[p. 102]

50

⁺ Dat ghi binnen uwen tijde

 

Nemmermeer dach en leeft,

 

Dat ghi Kaerlen eenighen tzijs gheeft.’

 

Die coninck Marcelijs, dat es waer,

 

Gaf hem die ghifte daer

55

⁺ Met sinen handschoe te dien tijde;

 

Des was sijn neve vroe ende blijde.

 

‘Gheminde oom,’ sprac hi, ‘lieve heere,

 

Mi hebdij ghedaen groote eere,

 

Dat ghi mi dit hebt ghegheven:

60

⁺ Ick sals u dancken alle mijn leven.

 

Nu bidde ick u noch, heer coninck vaylliant,

 

Om twalef uwer mannen te hant,

 

Dat icx u ymmermeer moet bedancken,

 

Om te vechten teghen twalef Vrancken.’

65

⁺ Doen stappans so antwoerde

 

Franseroen, als hi dat hoerde,

 

Die oeck des conincx neve was.

 

‘Oom’, seyde hi, ‘ick volghe hem das:

 

Ick ende hi wij sullen in die kerstenen varen.

70

⁺ Dies en willen wij niet ontbaren.’>

 

⁺ ‘Daer sal menech toe sien

 

Daer dese wijch sal ghescien.^2.

 

Ende wi hebbent alsoe verstaen^3.

 

Dat wise alle selen verslaen.’

5

⁺ Doen sprac Corsabels, die coninc,^5.

 

Dat was waerlike dinc:

 

‘Ic willer emmer een sijn.’

 

Noch sprac die bose barbarijn,^8.

 

Hi was groot ende starc:

+ 50|

+ 55|

+ 60|

+ 65|

+ 70|

+ B.

2. Bormans wil Maer lezen.

3. wie haddent alse.

+ 75|

5. Borsabels.

8. Doen, zoo ook Vb.

[p. 103]

10

⁺ Hine wonde niet om .C. marc

 

Ende tgoet dat ie man^11.

 

Hadde ochte ye ghewan.

 

Esloer van Burgan sprac sine rede:

 

‘Ic willer emmer een sijn mede.’

15

⁺ Hi liep seerdere te voet

 

Dan enich spaensch ors doet.

 

Voor den coninc quam hi saen

 

Ende sprac, dat ment mochte verstaen:

 

‘Vindic Roelande in Rencevale,

20

⁺ Soe wert mi te moede wale.

 

Ic salne slaen met minen swanc^21.

 

Oft het blijft ane minen danc.’^22.

 

Een amirael quam daerna voren,

 

Scone ende rike ende wel gheboren,

25

⁺ Dats hem niet en ghebrac.

 

Vorden coninc quam hi ende sprac

 

Met herde overmoedegher tale:

 

‘Vindic Roelande in Rencevale^28.

 

Ic sal sijns lives maken fijn^29.

30

⁺ Ende alle diere met hem sijn.^30.

 

Sidermeer hebben wi vrede

 

Van Kaerle ende van den anderen mede.

 

Noch selen wi hebben waerlike

 

Dat suete lant van Vrancrike.’

+ 80| B.

11. dat... onduidelijk, Bormans leest: dat ieman an; Kalff stelt voor: dat ie coman.

+ 85|

+ 90|

21. swa...

22. Oft het blijft ane minen da Kalff wijzigt swaerde Oft ic dorsteecne met minen daerde.

+ 95|

28. het hs. schijnt als v. 19 Rencevale te hebben; zoo ook steeds in O.

29. Serrure en Kalff: sinen live.

+ 100|

30. die... sijn.

[p. 104]

35

⁺ Alse hi die tale hadde gheseit

 

Dankes hem die coninc ghereit.

 

Een amirael sprac van Buranien,

 

Hen was geen feldere in Spanien.

 

Hi begonste heme vermeten:

40

⁺ Hi soude Roelande doen weten

 

 

155

⁺ Sijn teeken ende oeck sijn cracht,

 

Ende wat hi hem te doene hadde gheacht,

 

Hi hadde wel .XX. hondert manne,

 

Die al onder hem waren in sijn ghespanne.

 

⁺ Hi vermat hem den edelen grave Rolande

160

Seer te slaen met sinen brande,

 

Ende alle die ander ghenooten mede.

 

Dat was van hem een grote dorperhede,

 

Doen sprack Torgijs van Torteloose,

 

⁺ Een grave machtich fel ende boose:

165

‘Het wert den kerstenen wel in schijn

 

Dat wi hier ghecomen sijn.’

 

Hi reedt den coninck aen sijn side

 

Ende trooste hem te wesen blide.

 

⁺ Hi seyde: ‘Verhuecht u, heere, sonder waen,

170

Het moet hier al na onsen wille gaen.

81

Mameth is beter, sijt dies ghewis,

 

Dan der kerstenen ghecruyste(n) God is.

 

Siet hier mijn langhe, grote sweert,

 

⁺ Dat ick liefhebbe ende weert:

85

Ick salt noch tegen Duerendale doen clincken,

 

Oft Rolant sal mi in die aerde ontsincken.

 

Die Fransoysen sijn alle verloren,

 

Jae, comen si ons int velt te voren.’

 

 

89

⁺ Doen sprac Astromarijs met dyen:

 

Hi was oeck een fel vroem payen,

 

Daer ick u hier af vertelle,

 

Ende Astromoch, sijn gheselle.

+ 105| B.

+ 110|

+

+ 115|

+ 120|

+ 125|

+ 130|

+ 135|

[p. 105]

 

⁺ Verraders waren si, quaet ende fel.

 

⁺ Dies waren si gheproeft herde wel.

95

Tot den coninck dat si spraken

 

Ende vermaten haer hooghe saken:

 

Dat si Olivier ende Rolanden

 

Souden dootslaen met haren branden,

 

⁺ Ende alle die ander ghenooten mede,

100

Dwelc van hem was een domme rede[n],

 

Ende si souden met haren sweerde

 

Bloedich maken die groene eerde,

 

Al met kerstenen bloede.

104

⁺ Dat spraken si met hooghen moede.

113

Een ridder wel wijde bekant

 

Quam oeck voort gheloopen al te hant.

115

Margarijs hiet hi, die vrye,

 

Die heere was van Sabelye.

 

⁺ Hi was een schoon, vroem paijen,

 

Ende een volmaect ridder int strijen.

 

Doer sijn groote, wtnemende schoonheyt

120

Beminden hem die vrouwen ghereyt.

 

Hi sprac so luyde als hi woude

 

⁺ Ende vermat hem hoochlijc, dat hi soude

 

Rolande ende Oliviere slaen,

 

Dat si die doot niet en souden ontgaen.

125

Hi sprac: ‘Het is nu so verre gebrocht

 

Dat die meeste Kaerls ghenooten sijn vercocht.

 

⁺ Ick wane, haer leven onlanghe sal dueren,

 

En doet dat niet quade avontueren.

 

Coninck Kaerle met sinen grauwen baerde

130

Verliest huden die bloeme van der franscher aerde;

 

Dies hi qualiken mach ghenesen.

 

⁺ Want hi van Rolande noch van allen desen

 

Gheen battaelgie meer maken en sal,

 

Oft ons oeck meer doen eenich ongheval.

135

Ende eer een iaer, ghewarichlijcke,

 

Soe sullen wij winnen alle kerstenrijcke,

 

⁺ Ende sullen noch, naer ons avijs,

 

‘Moghen ligghen in Vrancrijck tot Parijs.’

 

Coninck Marcelijs, die wreede paijen,

+

+ 140|

+ 145|

+ 150|

+ 155|

+ 160|

+ 165|

+ 170|

+ 175|

[p. 106]

140

⁺ Bedancte hem seere van dien.

105

Noch een ander ridder wide bekant

 

⁺ Quam oeck voort gheloopen te hant.

 

Tarters hiet hi, dat was waer.

108

Totter aerden al swert sloech hem sijn hayr.>

 

 

 

⁺ Die here begonste hem vermeten:

 

Dies en woude hi niet vergheten,

 

⁺ Hine soude met sinen sweerde

 

Roelande belopen heerde.

45

Hi vermat hem, dat hi Durendale

 

Soude wederstaen met sinen stale.

+

+ 180|

+ B.

+ 185|

De Saracenen naderen.

Na deser talen waren ghereit
⁺ Die XII ghenoten, God weit,
Ende traken vort met crachte
Ende met coenen ghedachte.
Haerre was wale^51.
Vier dusent met getale.
⁺ Alsi doen vernamen
Datsi biden Fransoysen quamen,
Si scieden hem op dat slechte,
Alse die gene die wouden vechten,
Ende deden ane halsberghe diere
⁺ Van rikeliker maniere.
Si bonden helme sarragose,

+ 190|

51. Hs. heeft haere of harre.

+ 195|

+ 200|

[p. 107]

60

⁺ Ende gorden sweerde vianose.

 

Hare spere waren te Valense gemaect,

 

Ende die timprage wel geraect.

 

⁺ Si bonden standarde groot

 

Wit, groene ende root.

65

Die varuwe was goet ende diere,

 

Ende van menegher maniere.

 

Si lieten stave ende paerde

 

⁺ Ende brachten op die waerde

 

Orse groot ende starc,

70

Die weert waren meneger marc.

 

Die sonne sceen scone ende clare:

 

Doe blicte haer ghegare

 

⁺ Scone ende herde cierlike

 

Gouts ende selvers ghelike.

75

Si luden orghelen ende bosinen

 

Datsi te scoonder souden scinen.

 

Groot geluut quam daer of;

 

Si dadent dor prijs ende dor lof.

 

⁺ Die Fransoyse hoorden tghescal.^79.

80

Ende vernament overal.

 

 

 

(Einde van B.).

+ B.

+ 205|

+ 210|

+ 215|

+ 220|

79. tgascal.

Eerste slag.

Roelant weigert den hoorn te blazen.

⁺ Doen sprack die wijse ridder Olivier:

‘O Rolant, gheselle, ick meyne ons hier
⁺ Vanden Sarasinen strijt sal comen
Soe mi dunct, want ick hebse vernomen.’

+

+ 225|

[p. 108]

 

⁺ Doen sprack die grave Rolant:

 

‘Dat gonne ons God ende Sinte Amant!

 

Want wij en sijn Gode niet sculdich andersens

 

⁺ Dan een goet ghedachte ende ghepens,

 

Ende altoos te staen in sinen dienste waert.

 

Wij en dorven sekerlijc niet sijn vervaert.

 

Want, dienen wij hier ghetrouwelijc Onsen Heer,

 

Onse(n) loon gheduert hier boven ymmermeer.

 

.........................

 

.........................>

 

 

 

⁺ Dat si niet en consten voresien^1.

 

Wat hen daer na soude ghescien.^2.

 

Doen sprac te Roelande Olivier:

 

‘Wi hebben luttel hulpen hier.

5

Twine blaest ghi den horen?

 

⁺ Ons her die coninc sout horen.

 

Ende sal ons te hulpen comen,

 

‘Als hij den horen heeft vernoemen.’

 

 

207

⁺ Doen sprac die overmoedige Rolant tot Olivier:

 

Ick en blase noch heden den horen niet hier.

 

⁺ Want dede ic van blootheyt die scande Vrankrijcke,

210

So wrocht ick seer onvroedelijcke.

 

Gheselle, wi sullen nu in Gods dienste staen

 

Ende op dese heydenen grote slaghen slaen.

 

Ick wil huden mijn sweert Duerendale

 

⁺ So heerlijc beproeven in Roncevale,

215

Ende Gods passie so heerlijck wreken,

 

‘Datmen eewelijck daer af sal spreken.’

 

Doe sprac die voersienighe ridder Olivier:

 

‘Wij hebben doch so luttel menichte hier.

 

⁺ Ick bidde u nu, blaest uwen horen,

220

Op dat Kaerle, die hooch gheboren,

 

Ons mach te hulpen comen,

 

Als hi uwen horen heeft vernomen.’>

+

+ 230|

+ 235| L.

1. Aldus aangevuld door Bormans. 9. die er schijnt der te staan.

2. Aldus aangevuld door Bormans. 9. die er schijnt der te staan.

+ 240|

+

+ 245|

+ 250|

+ 255|

[p. 109]

 

⁺ Doen sprac Roelant die grave:

10

⁺ ‘In wilre nimmer lachter ave.^10.

 

Want het ware een vule dinc,

 

Dat dic dus comen den coninc.

 

Dats onse vianden niet en wisten!

 

Si soudent tien in quader liesten,

15

⁺ Wanneer sij hadden vernomen,

 

Dat my van blootheiden waer comen.

 

Eer willic vechten heerde^17.

 

Met Durendale mijnen sweerde,^18.

 

Ende salt hen doen rouwen,

20

⁺ Des moch di mij betrouwen,

 

Dat si hier comen sijn.

 

Behout mi God dat leven myn,

 

Eer willic sterven eerlike

^+ ‘Eer lachter hebbe Vranckerycke.’^24.	^+ Dan lachter had Vrancrike.
25 Doen sprac te Roelande Olivier:	Olivier sprac: ‘Roelant,
‘Ic neme den lachter op my hier	Woudi blazen den olifant,
Van ons allen hier te voren,^27.	Dat soudic gaerne sien,
Wildij blasen den horen.’	5 Mochtic u bringhen in dien.’
‘Trouwen’ seet hy, ‘nenic niet.	‘Trouwen,’ seitti, ‘neen, ghi niet.
^+ 30 Dan wille God niet, dat ghesciet	Dan wille God niet, dat ghesciet
Dat soete Vrancrike bi mi^31.	Dat zoete Vrancrike bi mi
Syn eere verliese, hets so vri.^32.^32.	Sijn eere verliese, hets so vri.
Pensen wi om die ere,^33.	10 Pensen wi om de eere:
Ende dat die coninc ons here.^34.^34.	‘Onse loon duert emmermeere.’
^+ 35 Ons omme grote slaghe sal minnen^35.^35.
Ende wi hemelrijc daer mede ghewinnen.’^36.

+ L.

+ 260|

10. niement.

+ 265|

17. harde

18. dueren daelde met.

+ 270|

+ 275|

24. hebben 26 der 1.

+ H.

27. heir.

+ 280| L.

31. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

32. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

32. sonde dy (?).

33. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

34. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

34. onsen.

+ 285|

35. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

35. grootte sclaghe.

36. Wat nog zichtbaar is meen ik aldus te moeten aanvullen.

[p. 110]

tekstkritische noten

287-288. Vertaling van: Roland is dapper (preux) maar Olivier is vroed.
289. Vreemd. O heeft: daar zij te paard en gewapend waren, stierven ze liever dan den strijd te ontwijken.
293-295. O alleen: ‘Zie! daar komen ze, en Karel is ver! Ah! waarom woudt gij den hoorn niet blazen!’
295. werdet: gij acht het niet waard.
301-304. Niets in O. were, verdediging.
306. Volgens O is 't wel R. die des antwoordt.
310. becant, kan beteekenen: zoo staan kennelijk de zaken; of: uit de ervaring weten wij. Vb. ook bekant.
311. wouden, beschikken over ons, besturen.

De Franschen bereiden zich tot den slag.

^+ Roelant was des lives goet;	H. Roelant was des lives goet,
Olivier gheradich ende vroet,^38.	Olivier gheradich ende vroet.
Niement en mochtse vervaren,^39.	Niemen en mochtse vervaren
^+ 40 Wanneer si ghewapent waren.	15 Alsi beide ghewapent waren.
Doen sprac die coene Olivier:	Doen sprac de coene Olivier:
‘Lieve gheselle, nu mochdi hier^42.	‘Gheselle Roelant, nu moghdi hier
Ghescaert een groot volc sien.	Merken enen wych ghescien.
Si comen; ic en wilse niet vlien;	Si comen ende en willen niet vlien,
^+ 45 Ende ghine werdet niet, Roelant,	20 Ende ghi en weerdicht niet, Roelant,
Te blasen den Olifant?^46.	Te blasen den Olifant!
Quam ons te hulpene die coninc,	Quame ons te hulpen die coninc
Dat waer ons een scone dinc.	Dat ware ons eene scone dinc.
Siet al omme ende nempt ware	Siet alom ende nemt ware
^+ 50 Ende merket onse scare:	25 Ende merct onse scare:
Onse menichte es cleine;^51.	Onse menichte es cleene.
Maer ic wet wel dat God alleine^52.	Maer ic weet wel, dat God alleene
Meer mach dan alle dit here:	Bat mach dan al haer heere;
Dat es ons een grote were.’^54.	Dat es ons een scone weere.
^+ 55 ‘Wi selen ons vercopen diere’^55.	30 Wi selen ons vercopen diere,’
Sprac Roelant tot Oliviere,	Sprac Olivier de fiere
‘Dat men van ons ghewaghe^57.	‘Datmen van ons ghewaghe
Van nu tote doemsdaghe.’	Van nu toten doemsdaghe’
Doen sprack die coene Roelant:	Doen sprac de coene Roelant:
^+ 60 ‘Olivier, hets soe becant:	35 ‘Olivier, hets so bewant,
God sal onser wouden;	God sal onser ghewouden
Wi willen den strijt behouden,	Wi selen den strijt behouden

+ L.

38. levens of lievens.

39. mochche verwaren.

+ 290|

42. ghesellen.

+ 295|

46. ten blossen.

+ 300|

51. was.

52. men macht dan allen di here.

54. grotte.

+ 305|

55. Laet ons v.

57. ghewaghen.

+ 310|

[p. 111]

tekstkritische noten

^+ Die plaetse ende wijchstat.^63.	^+ Die plaetse ende wijchstat.^38.
Diere vliet hebbe Gods hat.’^64.	Die vlie heb Gods hat.’
^+ 65 Doen spraken sij ghemeijne
Beide groot ende cleijne
Tot Roelande, ende seiden^67.	40 Die Fransoyse doe seiden
Dat si op der heijden	Dat si opter heiden
Liever doot souden bliven,	Liever doot souden bliven
^+ 70 Dan si hen lieten verdriven.	Dan si hem lieten verdriven.

313. wychstat, het slagveld.
314. Gods (h)at hebbe, gewone formule van verwensching: Gods haat treffe.
315-320. Van deze verklaring der Franschen, niets in éenige fr. redactie.
328. vruchtelyc, geducht.
330. willese = wilde ze, met Gode bewaren, beveiligen met God, onder Gods bescherming stellen, door een laatste absolutie.
332. seiden = zeide hun.
336. zeker dat de strijd komt.

+ L.

63. staet.

+ H.

38. Die ontbr.

64. Dire dliet hebben Gods het.

+ 315|

67. sieden.

+ 320|

Tulpijn wekt hen op en zegent hen.

Roelant ende Olivier	Roelant ende Olivier
Waren beijde coene ende fier,^72.	45 Waren coene ende fier.
Ende begonsten te scaren	Ende begonden hem te scaren
Die Fransoysen diere waren.	Ende die met hem waren.
^+ 75 Die bisscop Tulpijn was haer raet.^75.	Die bisscop Tulpijn was haer raet
Het was rechte, want sijn daet	Het was recht; sijn daet
Was goet ende godelijc	50 Was goet ende godlijc
Ende den vianden vruchtelijc.	Ende den vianden vruchtelijc.
Hi voer van scaren te scaren^79.	Hi voer van scaren te scaren
^+ 80 Ende willese met Gode bewaren.^80.	Ende woudese met God bewaren.
Hi sprac hen toe .1. sermoen^81.
Ende seiden wat si souden doen:
‘Edel Fransoysen, lieve ghesellen,	Hi seide dus: ‘Lieve ghesellen,
Hoert wat ic u sal tellen.	55 Hoort wat ic u sal tellen.
^+ 85 Ghi siet hoe dat ghescepen es:
Wi sijn allen wighes ghewes.
Nu pense elc omme Onsen Heere^87.	Pensen wi om de ere,
Ende vecht allen doer sijn ere.^88.	Onse loen duert emmermeere
Hi sal onser wouden.	Ende vecht dore onsen Here

72. bey cone.

+ 325|

75. war (?) h(aer).

79. woer.

+ 330|

80. willende.

81. spract(?).

+ 335|

87. eelc.

88. wecht.

[p. 112]

tekstkritische noten

^+ 90 ‘Wi sullen de seghe behouden.
Hi doghede door ons anxt groot	^+ ‘Hi dogede vore ons anxst groot
Ende ontfinc die bitter doot.	60 Ende vanden Joden slage groot
Dies ghedinct in desen daghe
Ende slaet grote slaghe.^94.
^+ 95 Wij moghen blidelijc sterven,	Wij mogen blidelike sterven
Want wij hemelrijc verwerven,	Ende hemelrike verwerven.
Ende ons Heeren Gods hulde.
Nu beclaghet uwe sculde^98.
Ende roept op Gode ghenade,	Biddet Gode ghenade
^+ 100 Dat sij ons allen berade	Datti u berade
Ten besten op desen dach;	65 Ten besten op desen dach
Want hijt wel doen mach.’	Want hijt wel doen mach.’
Die busscop seinese allen gader	Die bisscop seinese algader
Ende bevalse Gode onsen Vader.^104.	Ende bevalse den hemelscen Vader.
^+ 105 Ende ic segghe u waer af	Ic seggu, waar af
Hi hen die penitentie gaf:	70 Hi hem penitencie gaf:^70.
Hi hiet dat si niet en vloen,	Hie hiet hem, datsi niet en vloen,
Want sijt noede mochten doen;	Want sijt node souden doen;
Ende dat si grote slaghe^109.	Hi hiet hem grote slage
^+ 110 Souden slaen in dien daghe.^110.	Slaen in dien dage.
Dusdaenne penitentie gaf hi hem daer,	75 Ander penitencie gaf hi hem daer,^75.
Dat segghic u over waer.	Dat seggic u overwaer.

340. seghe misschien beter te lezen siele, met Bormans.
350. sij, zoo hs., onnoodig te verbeteren in Hi.
353. seinese, zegende ze.
358. noede, niet dan in uitersten nood (?); noed = niet licht.
364. zij gingen voorop.
369. goeden = goed een.

+ 340| L.

+ H.

94. sclaet grotte slaghen.

+ 345|

98. uwen.

+ 350|

104. Wader.

+ 355|

70. pennentencie.

109. groten scl.

+ 360|

110. sclaen.

75. pennentencie.

Den vijand te gemoet.

Olivier ende Roelant	Olivier ende Roelant
Hadden daer die vorderhant^114.	Hadden die overhant
^+ 115 Ende trocken voert met haren scaren,^115.	Ende trocken vort met haren scaren
Als die onversaecht waren.	80 Als die onvervaert waren.
Roelants ors hiet Valentijf:^117.	Roelants ors hiet Valentijf;
Noyt en was man nocht wijf^118.	En es niemen, man no wijf,
Die soe goeden ors sach,	Die beter ors ie sach,

114. weder h.

+ 365|

115. woert; m. grote s.

117. Roelant ors hiet wol ende stij.

118. Noet.

[p. 113]

tekstkritische noten

^+ 120 Als hi hadde op dien dach.^120.	^+ Dant sine was op dien dach.^84.
Op dat ors was hi gheseten,
Des moghedi de waerheit weten.
Sine wapene saten rickelijc,
Na eens coens ridders gelijcke.^124.
^+ 125 Die edel grave Roelant	85 Die edel grave Roelant
Voerde een witte vane in sijn hant,	Hadde een witte vane in de hant,
Die lanc was ende breet.	Die lanc was ende breet.
Fierlijc hi daer mede reet.^128.	Fierlijc hire met reet.
Ende Olivier reet oppenbaer	Olivier reet openbare
^+ 130 Talder vorst in de scaer.^130.	90 Alre vorst in de scare.
Ende die Fransoysen quamen achter,	Die Fransoise quamen achter,
Die noede eyneghen lachter	Die herde node lachter
Over hen souden laten gaen,	Over hem souden laten gaen,
Sine souden coenlijc wederstaen.	Sine soudent wederstaen.
^+ 135 Ende Roelant keerde doen ghinder,^135.^135.	95 Roelant sprac doe
Ende sprac: ‘Mijn lieve kijnder,	Den Fransoisen aldus toe:
Laet sachter allen den stap gaen,
Tes wi metten sporen slaen.^138.
Die heden niet sal ridder sijn.	‘Die heden niet ridder sal sijn
^+ 140 Hi verliest die hulde myn	Verliest die hulde mijn.
Ende den loen van Onsen Heere.	Ende den loen van Onsen Heere.
Nu pense elc om die eere.	100 Elc pense omde ere.
Die sterft die vaert in hemelrijc^143.	Die hier sterft, waerlike,
Ende wert Sinte Peters ghelijck.’^144.	Hi vart in hemelrike.’

384. Sine, dien zij niet, = maar zij zouden.
385. Roelant aldus verbeterd volgens H, Vb. en 't Fransch. ghinder, daarheen, tot de Franschen, nl. Nog eens: al blijft L dichter bij O, zijne redactie doet steeds als minder oorspronkelijk aan.
394. Niets hiervan in 't Fr.
395. Eigenaardige episode, waarvan niets in 't Fr.

+ 370| L.

120. Alst.

+ H.

84. tsine om.

124. Nae eens conic of comet ridder.

+ 375|

128. Ffierlyc.

+ 380|

130. wost.

+ 385|

135. Sine en s.

135. Olivier kerde.

138. sij; sclaen.

+ 390|

143. waert.

144. wert om-ghelijcke.

Een bode komt de Franschen uitdagen.

^+ 145 Als Roelant dat hadde gheseet,^145.	Als dit Roelant hat geseit
Quam een bode overghereet	Quam een bode over gereit
Ghereeden, die hem seide,	105 Haestelike, ende seide,
Dat si op der heyden	Dat si op der heiden
Si twaelve wouden vechten^149.	Si twaelf wouden vechten

+ 395|

145. Olivier.

149. om.

[p. 114]

tekstkritische noten

^+ L. 150 Teghen ·XII· Karels knechten,	^+ Jegen twaelf Karels knechten
Ende hem niement in gheender sijden	Ende hem niemen in weder side
En onderwonde vanden stride.	110 En onderwonde vanden stride.
Doen sprac Roelant haestelijcke:	Doen sprac Roelant: ‘Waerlike,
‘Wi lovent allen blijdelijcke.’	Wi lovent alle blidelike.’
^+ 155 Roelant, Olivier ende de sine	Roelant ende de sine
Ghereiden hem jeghen die Sarasine,	Ghereiden hem jeghen de Paine.^114.
Wat si mochten haestelike
Ende trocken voert stoutelike.^158.

401-402. het zouden dus twaalf tweegevechten zijn! Of: terwijl de twaalf saraceensche en de twaalf Fransche genooten strijden, zou niemand anders mogen den strijd aangaan.
411-414. moeten uit H ingelascht worden: aldus in O; L schijnt den zin te hebben willen samenvatten.
412. datti = de keizer.
414. het was uit met hun leven.
417. L geraakt in de war: zijne vv. 165-169 behooren klaarblijkelijk verder bij Tulpijn's gevecht; maar 170-171 passen bij Roland's gevecht, vgl. H. 130: heeft L, die van Roland op Tulpijn was gevallen, plots voor Tulpijn, 171, staande, er maar gauw een: sprac Roelant bijgedaan? Maar dan heeft hij toch weer v. 170 hier gehaald.
417. stacken = stac hem;
419. waerpen = warp hem.

+ 400|

+ H.

+ 405|

114. pine.

158. woert.

Roelant doodt 's konings neef.

Doen quam des conincs neve voert,^159.	115 Een sconinx neve quam thant
^+ 160 Ende sprac een overmoedich woert.^160.	Ende bracht een stoc in de hant.
	Den Fransoysen hi seide
	Datti hem vele leide
Want hi seide: ‘Dese kativen	Beraden hadde, diese daer liet,
‘Moeten hier allen bliven.’	120 Want haers lijfs en waer niet.
^+ Dit verhoerde die grave Roelant,	Roelant horde de tale
Ende liet orsse lopen te hant.	Ende volgeden also wale
	Ende stacken inden schilde
	Alsoe verre als hi wilde,
	125 Ende waerpen onwerde
^+	Doot vanden perde.
	Een wort en sprac hi nemmee
	Ende brac den hals ontwee.
	Doen seide de grave Roelant:

159. woert.

+ 410|

160. ontbr.

+ 415|

+ 420|

[p. 115]

tekstkritische noten

⁺ ‘Over inder duvel hant!
⁺ Ghi beloget minen heere
Ende seit hem lachter ende oneere,
Datti ons qualike
Ghelaten hadde int rike.
Edel Fransoise,’ seiti, ‘slaet!
⁺ Want ons te doene staet!
Het hevet emmer een becocht
Die ieghen Gode heeft ghewrocht.’

424. hant, macht.
428. int rike, moet de vertaling zijn van as porz = in de bergengten. Vb. zegt: in dit aertrijcke.
431. Emmer ik versta hier, althans in alle geval; of beter: steeds heeft hij het ‘bekocht’ die... een = iemand.
437. Ook H geraakt hier verward: zijn verzen 143-148 behooren bij het gevecht van Marcellijs, verder. De zin van 149-154 bewijst dat hier Franceroen onderwerp is: dit sluit ook onmiddellijk bij v. 142 aan.
438. het = dat sijn neve was doot.
440. Dat = dat het.
442. doot kiesen, eenvoudig: sterven.
444. rechtem = rechte hem: richtte zich op vooruit, op Fr. af.
445. Hem = Franceroen.
446. hine = hi (Olivier); hem (Franceroen).
447. viel - Franceroen.

+ H.

+ 425|

+ 430|

Olivier doodt Franceroen.

Die hertoge Franceroen

Hort, watti sal doen.
⁺ Rouwe was in hem groot
Dat sijn neve so was doot.

Hi riep sijn tekijn.^149.
Hi pensde, het soude ghewroken sijn.
Hi vermat hem waerlike
⁺ Dat soete lant van Vrancrike
Sijn eere soude verliesen
Ende si alle doot kiesen.

Olivier hads toren,

Ende rechtem op te voren
⁺ Hem gheviel die avonture^157.
Dat hine stac aldure,
Ende viel ter erden neder.
Nemmer stonti op weder.
Doen sprac de coene Olivier:
⁺ Wine vruchten niet u dreighen hier!

+ 435|

149. Olivier verkeerdelijk.

+ 440|

+ 445|

157. die ontbr.

+ 450|

[p. 116]

415

⁺ ‘God sal onser, hope ick, ghewouden,

 

Dat wi van desen strijt victorie sullen behouden.

 

Edel kersten, riep Olivier, vecht nu met sinnen,

 

Wi sullen hier dit velt ghewinnen.’>

+

Tulpijn doodt Chursubles.

⁺ Cursubles, die coninc,

Dats waerlike dinc,

Was van Berberien gheboren.

Hi dedem inden wijch voren;

Lude sprac hi ten Sarrasinen:

⁺ Ghi, heren, met cleinder pinen

(gaping van H.).

⁺ ‘Moghen wij nu desen strijt doervechten,

Teghen dese snoode kersten knechten.

Want dese arme fransche kattiven

Moeten hier alle doot verslagen bliven,

⁺ Oft si sullen ons doer die aerde ontvlien,

Dwelck hem qualiken mach ghescien.’

Dit hoorde die fransche bisscop vol duechden fijn.

Dit woert toernde hem int herte sijn.

Hi liet sijn peert met sporen vlieghen

⁺ Als een die Gode niet en wilde bedrieghen.>

⁺ Hi diende Gode ghetruwichlike.^165.
Want hi stac den coninc rike
Met sintte Joris vane te hant,
Dat hi doet viel op dat sant.

+ 455| H.

+ 460|

+

+ 465|

+ 470|

+ L.

165. Deze passus hoort hier (166 coninc!); maar v. 167 eindigt in 't hs. met vane, waarbij dan geen rijm volgt. Bormans voegde er een eigenmaakvers aan toe: Door scilt ende buuc, ic wane. Ik laat het weg en verander als hierboven, behoud echter de vroegere numeroteering der verzen.

[p. 117]

440

⁺ Hi sprack: ‘Vileyn, vuyl stinckende paijen,

 

Ghi seyt dat wij souden vlijen.

 

Ghi loghet! Wij en hebbens gheen gheere;

 

Wij sijn noch rustich in die weere.

 

Ende u, vuyle honden, willen wij slaen;

 

Ghi en sult ons so noch niet ontgaen.’

 

⁺ Die edel bisschop riep luyde: Monjoie!>

 

⁺ <‘Nu over in der duvel hant!’

 

Sprac Roelant>. Tulpijn riep: ‘Monjoie!’

 

Meneghen heidene te vernoye.

+ 475|

+ 480|

+ L. 170

Verdere tweegevechten.

Des verbouden hen die Franken,^173.
Dats hen God mochte danken.^174.
+ De fransoys Eggherin,
Ghebenedijt moet hi sijn!^176.
Hi staec Malaprise soe wel,
Datti doot ter eerden vel.
Die ziele haelde Satanas
⁺ Alsoe saen als hi doot was.
Ende Sampsoen sloech Almorise
Dat hi sterf te dien pongise.
Oec sloech hi meneghen ter neder,
Die niet op en rechte weder.
⁺ Antorine, die heere wise,
Verrechte hem op Torgise,

(gapinç in L.).

⁺ Die welcke een heere was van Torteloose.
Hi dede hem groote noose;
Want hi hem therte doerstack met eenen spriete,
⁺ Dat hi die doot moeste ghenieten.

Inghel van Gascoengien quam voren,

Die van Bordeeus was gheboren.
Den fellen Astromorijs van Panthiere

173. Francsoysen.

174. mochten.

+ 485|

176. zielle hadde.

+ 490|

+ 495|

+

+ 500|

[p. 118]

475

⁺ Reedt hi aen al sonder vieren;

 

⁺ Bider borste dat hij hem doerstack,

 

Dat hi daer na niet en sprack.

 

Straelberrengier was gheworden te voet:

 

Want daer hi eerst dede sijn ghemoet

480

Wert hem sijn peert doersteken.

 

⁺ Dat soude hi gaerne wreken:

 

Hi stack den [b]ouden Astromarijs doer den lichaem,

 

So dat hi noyt en ghenas van dier misquaem.

+

+ 505|

+ 510|

Margarijs tegen Olivier.

Als dat was gheleden

Quam Margarijs over ghereden>

^+ 143 Hi verrechtem sciere	^+ Hi hadde gheraemt in sijn bestier
Opden coenen Oliviere,	Ende ghemerct op den ridder Olivier.
145 Ende stac hem een gat wide	Hi stack hem met grooter crachte
Neven den halsberch, aen deen side,	Ende met so fellen ghedachte
Datter dore liep sijn spiet;	490 Soe dat hi hem schoerde een gat wide
^+ 148 Nochtan en quetstine niet.	Doer den halsberch op deen side,
	Soe datter doer liep sinen spriet.
	Nochtans soe en quetste hi hem niet.

⁺ Soo dat hi daer niemande mede en wrack,
Want sinen spriet in twee stucken brack.
Doen so reedt hi over eer si schieden
Ende blies om sine lieden.
⁺ Want hi hadde over sijn leven ducht,
Ende begonste te peysen om die vlucht,
Want alle sijn ghesellen waren int bloet versmoort.

+ 515| H.

+

+ 520|

+

+ 525|

Roelant trekt Durendale en doodt Turzabelin.

⁺ Hier soe quam alle theyr voort
Ende het ghinc met alder macht te samen.

+

[p. 119]

 

⁺ Het ghinck daer ter scaden ende vramen.

 

Sij en mochten niet sijn ghetelt

505

Alle die daer waren int sant ghevelt.

 

Die edel kerstenen en wilden niet wijcken.

 

Sij sloeghen slaghen vreesselijcken,

 

⁺ Soe dat den Sarasinen scheen

 

Dat haer sweerden sneden yser ende been.

510

Ende doen hadde die vrome Rolant

 

Sijn sweert aldore in sijn hant,

 

Metten welcken hi die moort wrochte,

 

⁺ Dat menich Sarasijn metter doot becochte.

 

Tot noch hadde hi ghevochten metten spriete,

515

So dat menighen Sarazijn mocht verdrieten.

 

Want wien hij daer mede stack,

 

Ontfinck van hem der doot onghemack.

 

⁺ Turzabelin quam daer in sijn ghemoet:

 

Luttel halp hem helm oft hoet.

520

Want hi sloech hem vanden hoofde, dat si u kont,

 

So dat het sweert totten orsse wederstont.

 

Rolant reedt seer verbolghen in die storme.

 

⁺ Hi hadde menighen doode vorme

 

Ghemaect met sinen handen

525

Onder die felle Gods vianden.

 

Hi hadde sijn leet seer wel ghewroken,

 

Eer hem sijn lancie was ghebroken.

+ 530|

+ 535|

+ 540|

+ 545|

+ 550|

Olivier trekt zijn zwaard en woedt onder de vijanden.

⁺ Olivier sloech den ruese Mancheroene
Sijn ooghen wt metten trenchoene,
So dat hi noyt meer en sach in dat ghespanne

+ 555|

[p. 120]

530

⁺ Onder sevenhondert sijnder mannen.

 

Noch sloech hi doot daer bi

533

⁺ Den fellen Torny.

613

Doe sprack Rolant tot Olivier:^613.

 

‘U sweert Antecleer heeft seer ghebeten hier

615

Op die Sarasinen, op die Gods ghenade;

 

Twy troct ghyt wt soe spade?’

 

⁺ Ick en hads gheen moeyte, gheselle Rolant,

 

Soe besich waer ick metter hant,

 

Aldaer ick metten trenchoene vacht,

620

So dat icker niet en hebbe op gheacht.’

 

Olivier hielt dat sweert in die hant,

 

⁺ Dies vermaende hem die grave Rolant,

 

Ende dedet daer wel in aenschijne

 

Van Justinen, die hi in groter pijne^624.

625

Op die schouderen tot opten sadel sloech ontwee,

 

Ende wonde dat ors, dattet nemmermee

 

⁺ Man draghen en mochte,

 

Het weck Rolande int herte dede sochte.

 

Doen sprack die edel grave Rolant:

630

‘Gheselle, hier van sidij becant

 

Over meneghe voerledene daghen

 

⁺ Van aldusdanighe groote slaghen,

 

Dwelck ons nu is een belovelijck dinck.

 

Hier om soe bemint u Kaerle, die coninck.’

635

‘Monioye! Monioye!’ riepen si alle doe

 

Die ander kerstenen, ende reden ridderlyck toe.

+

+ 560|

613. Noch soe.

+ 565|

+ 570|

624. Walbrunen.

+ 575|

+ 580|

[p. 121]

tekstkritische noten

588. Liet wel blijken wat hij kon.
590. conroot, slagorde, slag.
594. nijtspele, strijd.
597. Prachtige episode in O, nagevolgd op de natuurverschijnselen bij den dood van Christus.
599. Het begon er uit te zien; vervaren, vergaan.
604. haer ontdede, zich opende.
608. In O: Ço'st li grans duels por la mort de Rodlant.

Wanhopige strijd der Franschen.

⁺ Die wijse Olivier ende Rolant
Vochten met gheweldiger hant;
Ende die voernoemde bisschop van daden fijn
Dede sijnder wercken wel aen schijn.
Ontalliken vele blevender doot
⁺ Van den Sarasinen in dat conroot;
Ende die ghenooten van Vranckcrijcke
Verloren daer oeck ghewarichlijcke
Goede ridders herde vele
In dien selven nijtspele,
⁺ Diemen, lacen! niet meer en sach
Naer dien druckeliken dach.

+ 585|

+ 590|

+ 595|

Rouw der natuur om den dood van Roelant.

⁺ Te dien tijde wert in Vranckerijcke
Een onweder herde vreesselijcke,
Ende het begonste recht te ghebaren
⁺ Als oft die werelt soude vervaren,
Dat daer niemant en waende langher te leven.
Dat aertrijcke begonste te beven
In dien landen ende in dien steden;
Ick geloove oeck dat haer die aerde ontdede.
⁺ Als dit dat ghemeyne volck aensach,
Seyden si, het ware doemsdach.
Sij hadden alle den anxt seer groot.
Maer, lacen! het was om der vangaerden doot!

+

+ 600|

+ 605|

Einde van den eersten strijd.

⁺ De[n] strijt was sterck ende stranghe,
⁺ Ende hi gheduerde wter maten langhe.
Daer na begonsten die felle paijene
Herde sterckelijc wech te vliene.

+

+ 610|

[p. 122]

665

⁺ Die vrome ridderen Olivier ende Rolant

 

Jaechdense met gheweldigher hant,

 

⁺ Ende die bisschop metten ghesellen sijn.

 

Dies moet God ghebenedijt sijn!

 

Het moeste den Fransoysen saechte doen,

670

Dat si so kattivelijc voer hem henen vloen.

 

Want als soe vluchtich is een heer,

 

⁺ Dan machment verslaen sonder weer.

+

+ 615|

+ 620|

Margarijs vlucht bij Marcelijs.

⁺ Die quade Margarijs die ontvloe,
Want hi was ghesteken soe,
Dat hijs niet en mocht ghenesen,
Het welck hem scade was. Met desen
⁺ Quam hi voer Marcelijs den coninck,
Claghende een iammerlijck dinck;
Ende hi dede hem daer verstaen
Als dat sijn volc vanden kerstenen al tonder was ghedaen.
‘Ay, coninck’ seyde hi, ‘edel heere,
⁺ Ick moet mi vercouveren ende te rusten keeren.
Die kerstenen sijn oeck seer moede;
Dat wort u nu wel te goede.’
Vriendelijck badt hi, datment hem wrake.
Daer mede soe liet hi sijn sprake.>

+

+ 625|

+ 630|

Tweede slag.
De Franschen moedigen elkander aan.

⁺ Die Sarasinen hadden groote moort ghewrocht,
Het welck si nu wel hadden becocht,

+ 635|

[p. 123]

535

⁺ Onder die kerstenen, want die sarazijnsche schare

 

Bi nae daer al ghebleven ware.

 

So stont den kerstenen te doen haer cracht,

 

⁺ Want si vochten teynden haerder macht.

 

Maer met cloecken sinne verstouten si hem doe,

540

Ende spraken elck den anderen toe:

 

‘Wij willen dese scharen wel doerbreken,

 

Ende onse ghesellen vromelijck wreken.’

 

⁺ Die kerstenen riepen doen al te hant:

 

‘Helpet ons, Olivier ende Rolant!’

+

+ 640|

+ 645|

Marcelijs' toespraak en strijdplan.

⁺ Die wreede coninck Marcelijs sprack doe
Grammelijck sinen lieden toe:
‘Ghi schijnt quaet ende fel;
⁺ Maer ghi faelgeert nu, dat weet ick wel.
Rolant ende die ridder Olivier
Sijn beyde coene ende fier,
Seer wijde vermaert ende wel gheacht
Ende daer toe van grooter cracht.
⁺ Souden wijse heden verwinnen,
Wij moestent al anders beghinnen.
Ick wille dat dese vier scharen
Op die kerstenen sullen varen,
Ende dat si daer af maken kattiven.
⁺ Ende dat dese ander achte bi mi bliven.’
Den fellen Grandones gaf hi daer
Een gulden teeken, dat was waer.

+

+ 650|

+ 655|

+ 660|

De Franschen vallen aan.

⁺ Doen spraken die edel kersten Fransoysen:
‘o God almachtich, wat groter noosen
⁺ Ende wat grooter pinen nu hier naect!
Helpt God, die ons heeft ghemaect!’

+

+ 665|

[p. 124]

565

⁺ Doen sprack die bisschop vol duechden fijn

 

‘Ghi en dorft niet vervaert sijn.

 

Ghi wert huden ghewarichlijke

 

⁺ Alle ghecroont in hemelrijcke!’

 

Si hadden die menichte seer cleene;

570

Maer si brachten haer peerden bi eene,

 

Ende daden daer een schoon ontmoet,

 

Datter menich paijen sijn bloet

 

⁺ Storte ter aerden neder

 

Ende noyt op en stonden weder.

+

+ 670|

+ 675|

Borijn doodt Inghelen maar wordt gedood door Olivier.

⁺ Doen quam daer voren een Sarazijn
Van Saragoengien, ende hiet Borijn.
Hij was stout ende coene alsoe
⁺ Dat hi doer niemant noyt en vloe.
Samparduck dat sijn ors hiet.
Hi stackt met sporen ende reedt besiden, siet
Vanden Fransoysen midts groter omoengye
Ende verkoos Inghelen van Gascoengye.
⁺ Hi en hadde, lacen! halsberch noch schilt,
Die teghen sinen steke weder hilt.
Seer vreesseliken dat hi hem doerstack.
Doen riep hi luyde ende sprack:
‘Siet ghi, heeren, wat ghi doet!
⁺ Dese sijn te verwinnen goet!’

Die edel kerstenen die dit saghen

Begonsten Inghelen seere te beclaghen.
Doen sprack die stoute ridder Olivier:
‘God late mi dat wreken hier!’
⁺ Hi stack sijn peert met sporen te hant,
Ende reedt daer hi den selven vant.
Hi sloech hem daer metten swaerde
In twee stucken ten midden waerde
Ende quetste dat ors, daer hi op sadt,

+

+ 680|

+ 685|

+ 690|

+ 695|

[p. 125]

 

⁺ Soe dattet daer na noyt meer en adt.

 

Eschabrise Affrycken leerde hi oeck dat spel:

600

Hi sloech hem sijn hooft af met moede fel.

 

Seven peerden nam hi soe doende dleven,

 

Die alle haer heeren moesten begheven.

 

⁺ Ende doen si bleven te voet,

 

Soe waren si te verwinnen goet.

605

Als dit sijn gheselle Rolant vernam,

 

Sprack hi: ‘Mijn gheselle is gram!’

 

Ende riep luyde: ‘Monioye!’, om dat

 

⁺ Hi hem vertroosten soude te bat.

 

‘Och, edel kerstenen, nu vromelijck slaet!

610

Wanttet ons allen wel te doene staet.

 

Ick hebber heden soe vele ghevelt,

 

Dat si niet en moghen sijn ghetelt.’

+ 700|

+ 705|

+ 710|

Walbrune doodt Sampsoen, maar wordt gedood door Rolant.

⁺ Daer na quam Walbrune, een wreet payen,
Leyde soe moet hem gheschien!
Hi sat op een peert, dat hiet Gardemont.
Dat wert, lacen! Sampsoene cont.
Sijn teyken seer luyde dat hi riep
⁺ Ende metten peerde dat hi hem overliep.
Hi waende hem hebben gheslaghen neder.
Maer het bleef. Sampson sloech hem weder.
Al vliende so was hi achter ghebleven.
Hi hadde gaerne dat lijf ontdreghen.
⁺ Doen vervolchde hi hem anderwerf
Ende sloech Sampsoene, dat hi sterf.

+ 715|

+ 720|

+ 725|

[p. 126]

 

⁺ Daer na sprack hi een overmoedich woert:

700

‘Ghi, kerstenen, ghi blijft hier alle in u bloet versmoort.’

 

Dit hoorde die overmoedighe grave Rolant,

 

⁺ Ende horte sijn peert van hant te hant.

 

Hi hadde rouwe wter maten groot,

 

Om dat hi sinen neve soe sach ligghen doot;

705

Ende hi sloech Walbrunen, dat si u kont,

 

Dattet sweert totten peerde wederstont.

 

⁺ Daer na sloech hi noch Ambrone,

 

Eenen sarazijnschen tyran hooch gheboerne,

 

Dat hi den kerstenen niet meer schaden en mocht doen.

710

Hem waer beter, hadde hi ghevloen.

 

Doen seyden die Sarasinen te hant:

 

⁺ ‘Ons verwondert, dat Rolant

 

Noch sulcke slaghen can gheslaen,

 

Daer hijt heden so veel heeft ghedaen.’

715

Die edel grave Rolant

 

Antwoerde hemlieden daer op te hant,

 

⁺ Als dat hijse niet en mochte beminnen,

 

Om dat si Gode niet en wilden leeren kinnen,

 

Ende dat si niet en leefden na sijn gheboden,

720

‘Want alle dese machte coemt ons van Gode.’

+

+ 730|

+ 735|

+ 740|

+ 745|

[p. 127]

tekstkritische noten

752. Vgl. overzicht. Ons Vb. sluit zich zeer vrij bij 't Fransch aan, zoodat men zich afvraagt, vooral tot v. 769, of deze plaats wel hier past. Misschien zijn de vv. 764-769 bewerkt naar de voorgaande laisse (1671-1674) waarvan hier anders niets.
757-758: niets in 't Fr., opstel = opzet, doel; beteekent dus niet meer dan dat zij ervaren moesten dat de Saracenen hen overwinnen wilden.
764. ghewilligher, ijverig, krachtig.
766. Wat den heidenen wel bleek.
769. onghevallighe, rampspoedig. In 't Fr. (niet in O) roepen ze Marsilies ter hulp; die dan uitvaart min of meer gelijk hier.
772. Helpt, versta: ons.
774. valsche = walsche, bepaaldelijk italiaansche.

Marcelijs' leger rukt op.

⁺ Mettien riep hij lude ‘Monioye!’
⁺ Den fellen Sarasinen te vernoye.
Daer quamen alle die kerstenen gheloopen toe,
Dier niet meer en was dan twee hondert doe
Vanden kerstenen, dat is warachtich:
Niet stercker en was alle die vangaerde machtich.
⁺ Maer nochtans waren si stout ende coene;
Dwelck hem wel stont te doene.
Oeck hadden si vernomen wel
Der wreeder Sarasinen opstel,
Dwelck hemlieden aent lijf was bekant.
⁺ Daer roerde elckerlijck sijn hant,
Dat hem God, die almoghende Heere,
Moeste loonen ymmermeere.
Olivier ende die grave Rolant
Vochten beyde met ghewilligher hant,
⁺ Ende die vrome bisschop van daden fijn,
Dwelck den heydenen was aen schijn.
Sij sloeghen daer menighen thooft of:
Dat deden si om prijs ende lof.

Doen riepen die onghevallige Sarasinen:

⁺ ‘Helpt Mameth ende Appollo wter pinen!
Wij sijn verladen in dese aerde.
Coninck Kaerle met sinen grisen baerde
Die heeft Romen ghedwonghen,
Ende alle die valsche tonghen;
⁺ Calabren ende Poelgien mede,
Metter Fransoysen manlijckede.
Hij heeft oeck nu onder hem Almaengien;

+

+ 750|

+ 755|

+ 760|

+ 765|

+ 770|

+ 775|

[p. 128]

750

⁺ ‘Nu soe wilt hi hebben Spaengien.

 

Ons is veel beter laten wi ons slaen,

 

⁺ Dan hem te wesen onderdaen,

 

Daer om hout dat velt, edel paijen!

 

Ons en staet nu hier niet te vlijen

755

Want hebben wij desen Rolande doot,

 

Soe waer verwonnen onse[n] noot.

 

⁺ Dese bisschop ende dese stercke Olivier

 

Sullen hem vercoopen dier.

 

Maer mochten wijse hier verslaen,

760

Soe -waer Kaerls machte seer ghedaen.’

+

+ 780|

+ 785|

De nakende scheiding.

Dit verhoorde die stoute Rolant,
Die van deser talen verbolgen was te hant.
⁺ Olivier, die bisschop, ende die ander kerstenen fijn,
Deden haer crachte den fellen payenen aen schijn,
Ende sloeghen doot in corter wijle
Eer datmen ghinge een cleyne myle,
Meer dan twee hondert bi ghetale
⁺ Vanden alder hoochsten wt des conincx sale.
Rolant ende die voersienighe ridder Olivier
Sij waren beyde van herten fier.
Elck hadde in sijn hant een scherp snijdende sweert,
Die menich merck waren weert.
⁺ Deene hiet Antecleer, dat ander Duerendale.
Sij waren ghetempert van finen stale.
Niemant en mochtse wederstaen,
Die sij daer mede conden gheslaen.

Rolant die grave, hooghe van moede,

⁺ Was seer bespreyt metten sarazijnschen bloede.
Dit siende, Olivier sprack al te hant:
‘o God almachtich! wat ridder is Rolant!^780.
Ick wane, men sijns ghelike niet vinden en mochte,
Al waert datmen alle die werelt doersochte.
⁺ Och, wat gheselscap van ons beyden

+ 790|

+ 795|

+ 800|

+ 805|

780. Ontbr. in de uitg. van Vosterman.

+ 810|

[p. 129]

 

‘Sal cortelinghe, lacen! moeten scheyden!

785

⁺ Coninck Kaerle, onse heere,

 

Verliest nu ymmermeere,

 

Dat weet ick wel ghewarichlijcke,

 

⁺ Dwelck hi beclagen mach, ende alle kerstenrijcke.

 

God gonne ons, dat elck goet man,

790

Die Gode bemint ende dienen can,

 

Voer ons bidde, dat wij hemelrijcke

 

Moghen ghewinnen eewichlijcke.’

+

+ 815|

Roelant en Olivier zweren samen te sterven.

⁺ Doen stack hi met sporen sijn peert te hant,
Ende quam daer te hulpen den grave Rolant,
In dien grooten noot daer hi in was.
God moet hem loonen das!>
⁺ Doen si te gadere quamen
⁺ Ende elc anderen vernamen,
Elc daer anderen bat
Niet te sceden optie stat.
Si belovedent herde snel.^5.
Elc ghetruwde anderen wel.

+ 820|

+ R.

+ 825|

5. Bilovede.

Nog zestig Franschen over.

⁺ Doen mocht men mansdaet sien^7.
Van hen tween daer ghescien.^8.
Die bisschop soe sere vacht^9.
Dat nie man selke cracht
En mochte volleesten,
⁺ Dus tellen ons die gheesten,
(Van der paynen lant...)^13.
+ Dat sijer versloeghen vijf dusant^810.

+ 830|

7. daer mach man doer heren sien, emendatie volgens Vb.

8. Han.

9. hirschop; hacht.

+ 835|

13. Na dit vers heeft de kopiist overgeslagen; in verband met het Vb. moet het wegvallen; ik reken het dus niet mee.

+

810. duysent.

[p. 130]

 

⁺ In vier scharen, al metter hant.

 

Die vijfste schare wert hem te swaer,

 

Dat segghe ick u over waer.

 

⁺ Sij sloeghen so vele der kerstijn,

815

Dattet hem onsaechte wert in schijn.

 

Soe datter niet meer dan ·LX· en bleven,^816.

 

Die van daer ontdroeghen dat leven,

 

Die si niet ghedooden en mochten.

 

⁺ Want si den Sarasinen so dier vercochten

820

Haer liden ende haer leven,

 

Eer si daer doot bleven.>

+

+ 840|

816. XL.

+ 845|

Roelant wil den hoorn blazen, waartegen Olivier zich verzet.

⁺ Roelant vernamt sciere,
Ende riep op Oliviere:
⁺ ‘Gheselle’ seyt hi, ‘ghetrouwe,
Hier es ghesciet groet rouwe,
Dat Vranckerike claghen mach
Van nu toten doemsdach.
Want hets jammer groet
⁺ Van desen die hier ligghen doet.’
Echt sprac Roelant oppenbare:^23.
‘Oft Kaerle nu hier ware!^24.
Hi soude ons soe wreken,
Men souder ewelike af spreken.
⁺ Olivier, wijs van sinnen,^27.
Hoe selen wi beghinnen?
Hoe moghen wi hem doen verstaen,
Dat het ons qualike es vergaen?’^30.
+ ‘Wil ick blasen den olifant’?
Olivier antwoerde hem te hant:

+ R.

+ 850|

+ 855|

23. Hs. Olivier: in O zijn het woorden van R., zoo ook in Vb., en zoo past het.

24. Hs. heeft Alse die te vechtene hadde gare wat hier geen zin geeft; aanw. volgens Vb. dat echter heeft: oft Kaerle die keyser n.h.w.

+ 860|

27. seyti, minne hersteld volgens Vb. en Bormans.

30. dat haer wille sal vergaen onzin; hersteld volgens Vb. en B. Na dit vers broddelt R. opnieuw: hij valt terug in het midden van Oliviers antwoord na R.'s laatste verzoek.

+ 865|

[p. 131]

840

⁺ ‘Rolant, ghi sout dies hebben oneere,

 

En ghewaecht dies nemmermeere,

 

Want het soude u ghewarichlijcke

 

Verweten worden van alle Vranckerijcke.

 

⁺ Het soude hem schamen u gheslachte,

845

Quaem des meere in u ghedachte^845.

 

Dat u die lachter waer ghesciet.^846.

 

Als ick u dat badt, doen en dedijt niet.

 

Ghi seyt, het waer eerst te tijde,

 

⁺ Alsmen ware in den strijde

 

Bloedich gheworden van der scouderen totter hant.

 

Maer, lacen! Rolant, nu is Karels machte gheschant.’

 

‘Ay, lieve gheselle,’ sprack die grave Rolant,

 

‘Laet mi nu doch blasen den olifant!

 

⁺ Ick segt u hier wel te voren:

855

‘Kaerle die keyser salt lichtelijck horen.’

 

‘Neen ghi niet, bi minen rade, laet varen.

 

Doen icx u badt, gaft u onmare.

 

Rolant, haddijt doen ghedaen,

 

⁺ Soe waer onse wille voort ghegaen,^859.

860

Maer ick segt u hier te voren:

 

Eest dat ghi blaest uwen horen,

 

Ende mi noch die fortuyne mach gheschien

 

Dat ick mijnder suster mach sien,

 

⁺ Ick sweere u dat met eede stijf,

865

Nemmermeer en wort si u wijf.’

 

Als Rolant dese tale vernam,

 

Sprack hi: ‘Olivier, gheselle, sidij gram?’

 

<<Hem antworde sciere^868.

 

Die wise Oliviere:>>^869.

 

‘o Rolant, ghi hebt ghedaen

 

Dat die heydenen ons sijn te boven ghegaen.>

+

+ 870|

845. dese.

846. dien

+ 875|

+ 880|

+ 885|

859. onsen.

+ 890|

868. door mij bijgevoegd; bij al dit schikken heb ik hier vier verzen minder geteld.

869. door mij bijgevoegd; bij al dit schikken heb ik hier vier verzen minder geteld.

[p. 132]

 

⁺ U grote overmoede <Vb. 870 Want te grooten wille van overmoede

 

⁺ Es ons comen tongoede Sietmen selden comen te goede>

 

⁺ Men en sal sottelijck niet beghinnen^31.

 

Te striden, maer wijsselijck ende met sinnen>^32.

 

⁺ ‘Die Fransoyse selen hier sterven

 

Bi u, ende bederven.

35

⁺ Die coninc Kaerle, ons heere,

 

Heeft verloren emmermeere

 

Beide hulpe ende raet.

 

Dat heeft ghedaen u baraet.^38.

880

⁺ Hadt ghi minen raet ghenomen,

 

⁺ ‘Coninck Kaerle waer ons te hulpen ghecomen,

 

Ende onse wille waer voort ghegaen.^882.

 

Die Sarasinen waren tonder ghedaen;

 

Ende wi hadden wel in dit pongijs

885

Ghevanghen haren coninck Marcelijs.’>

 

⁺ ‘U coenheyt selen wi becopen.

40

Wine moghent ontriden noch ontlopen^40.

 

Wi moeten alle die doet kiesen.^41.

 

‘Vranckerike sal sijn ere verliesen.’

+ R.

+ 895|

+

31. o grote oetmoode.

32. tonguede.

+ R.

+ 900|

38. -aet Bormans vulde aan toeverlaet; zoo ook Kalff.

+

+ 905|

882. onsen.

+ 910| R.

40. we moghen o... der... pen.

41. ... en alle d.d. diese.

Tulpijn verzoent beiden.

Tulpijn hevet ghehort
⁺ Van hen beiden dese woert,
Daer hi sere toe reet,^45.
Want die tale was hem leet.^46.
Hi began daer castien^47.
Olivier, den ridder vrien.^48.

+ 915|

45. te hare hi; Bormans verbeterde Derwaert hi sciere doe reet; K.: Darewaert hi sere doe.

46. alle.

47. alleen 't niet gecursiveerde leesbaar, 't overige aangevuld volgens Vb.

48. alleen 't niet gecursiveerde leesbaar, 't overige aangevuld volgens Vb.

[p. 133]

 

⁺ Hi seide, datti vrochte^49.

50

Dat men daer ave spreken mochte.

 

‘Wi selen onlanghe leven.

 

Dese werelt moeten wi begheven.

 

Wi mochten blidelike sterven,

 

⁺ Want wi hemelrike verwerven.

55

⁺ Dblasen en can nu vromen niet^55.

 

Datter ons goet af ghesciet.

 

Hets te spade begonnen;

 

Eer wi Kaerlen ghewonnen

 

⁺ Ende der Fransoysen cracht,

60

Het soude wesen donker nacht.

 

Nochtan waert goet ghedaen.

 

Kaerle sal comen saen

 

Ende ons so diere wreken,^63.

 

⁺ Dat men daer ave mochte spreken,

920

⁺ Ende dat die heydenen niet en sullen keeren,

 

Dat sal hi Gode ende ons doen ter eeren.

 

Hi sal ons deerliken vinden versleghen

 

Aen heyden, aen velden, ende aen weghen;

 

⁺ Ende hi sal ons iammerlijck beclaghen

925

Ende cierlijck ter kercken doen draghen.’>

65

⁺ Ende sal ons vele werde

 

Doen graven in die erde,

 

Dat ons wolf no hont

 

⁺ ‘En slicke in sinen mont.’^68.

+ 920| R.

49. is van mij B. had aangevuld dattet Gode afdochte.

+ 925|

+ R.

55. hebt vernomen.

+ 930|

63. hem.

+ 935|

+

+ 940|

+ R.

+ 945|

68. slics.

[p. 134]

tekstkritische noten

946. antwerden = antwerde hem.
955. het hs. heeft twifel, wat geen zin heeft: er is immers nog niet getwijfeld geworden. B. in een door hem voorgestelde behandeling van geheel deze episode, zet voorttien; ik schrijf tien wat twijfel kan verklaren = voortgaan; Karels woord is dus een bevel tot stilstand. Borman's behandeling hangt ook weinig samen. Alleen door het Fr. geleid kan men hier de orde herstellen.
962. Hadt = had het.

Roelant blaast den hoorn.

⁺ Roelant antwerden ghereit:
‘Heere, ghi hebt waer gheseit.’
Doen sette Roelant
Te monde den olifant.
⁺ Ende blies met groter cracht
Ende met al siere macht.⁺
Kaerle horet ende sine ghesellen;
Dat willic over waer tellen.
Doen sprac Kaerle die heere:
⁺ ‘Hier en es gheen tien meere.
Ic hore wel dat Roelant
Dor noet blaest den olifant.
Hi heeft strijt vernomen
Ende wilt dat wine te hulpen comen.’
⁺ Die verrader Guelloen
Sprac: ‘Here, wat wildi doen?
Hadt een ander gheseit,
‘Ic hielt over loghen ghereit.’
Anderwerf blies Roelant
⁺ Met groter cracht den olifant,
Dat hem ter selver stonde
Tbloet ran uten monde.

+ R.

+ 950|

+ R. Na v. 74 volgen vier verzen die hier niet passen:

Nochtan waert goet ghedaen
Kaerle sal comen saen
Dat enich man dade
Hem ware God bi siere ghenade.

Vgl. hierboven, v. 60-61. 82. twifel. 86. si ons. 181-184. Deze vier verzen staan wat verder buiten alle verband, doch behooren hier toe. R. 90 hs. bloedeghen wonde vgl. v. 122, waar het beter past. Na v. 92 volgen vier verzen zonder zin:

Dat was waerleke dinc
Dat hi daer die doet ontfinc,
Ende alle die baroene
Ende menich ridder coene.

+ 955|

+ 960|

+ 965|

[p. 135]

 

⁺ <‘Tis Roelants horen’

 

Sprac Karel, dien wi horen.

97

⁺ ‘Noyt blies die edele ghenoet,>⁺

 

‘Oft en ware in wighe groet.’

 

Guelloen antwerde gaf,

100

Als diene bringen wilde daer af,

 

Dat hijs gheloven niet en soude

 

⁺ Ende vermaenden siere oude:

 

‘Here, ghi sijt out van daghen.

104

Hoe moghedi des gewagen?

87

Mi sprect u mont ene vremde tale.

88

Ghi kint Roelant wale.

109

⁺ Hi wil over al hebben bedwanc.

110

So nam hi Nobles an uwen danc,

 

Daer uut quamen die Sarrasine,

 

Dien hi dede sware pine.

 

Hi dwoech sijn arme inden bloede;

 

⁺ Ende al van groten overmoede.

115

Hi reit nu met scerne groet

 

Onder alle sijn ghenoet

 

Twi beidi hier ende en vaert?

 

Hets quaet, dat ghi iet spaert:

 

⁺ Lantmayoer es verre vore.

+ R.

+ 970|

+ De tusschen < > geplaatste vv. zijn van mij: het hs. begint hier v^o kol. 1 waarvan de eerste vv. ontbreken. Na v. 104 staat nog eens:

Dat Roelant noet hebben soude
Ende vermaenden siere oude.

Maar de vv. 87 en 88 passen in deze plaats: zoo aangevuld door B.; Kalff: mi wondert deze v.t. 88 so wale. 99. Roelant 109. wils. 110.... aste hi Nables. 111.... luut. 112. sware om. 115. reet. 117. seiti, ghi en waert. 119. Hautmayoer.

+ 975|

+ 980|

+ 985|

+ 990|

[p. 136]

120

⁺ ‘Verstaet, so moghedi horen.’

 

Derdewerf blies Roelant^121.

 

Met bloedeghen monde den olifant,

 

Met alder cracht, die hi mochte,

 

⁺ Dat hem die tempel scoren dochte.^124.

125

Derdewerf horet die coninc,

 

Dats waerlike dinc.

 

Hi sprac: ‘Ic hebbe wel verstaen,

 

Dat met Roelant qualyc es gaen,

 

⁺ Bider derde werf die hi blies.

130

Duchtic Roelants verlies.^130.

 

Ic wane hi langer niet mochte

 

Blasen, alse mi dochte.

 

Sijn adem mochte niet langer duren.

 

⁺ ‘Hi es vanden live in avonturen’

135

Die hertoghe Naymes sprac doe^135.

 

Erliken sijn gheselle toe:^136.

 

‘Her coninc, seyt hi, ‘Godweyt!

 

Here, ghi hebt waer gheseijt.

 

⁺ <Ic duchte omme Roelant>

140

‘Verradenesse optie hant.’

 

Die coninc sprac: ‘Ghi seyt waer!’

+ R.

121. bries.

+ 995|

124. scorren.

+ 1000|

130. Roelant duchte ferlies.

+ 1005|

135. Naymes om.

136. Herliken: de verb. is van Kalff. 1010 en 1024: zie beneden aant.

+ 1010|

[p. 137]

tekstkritische noten

1026. men = men hem; ter vaert, dadelijk.
1019. somer: lastdier, pakpaard.
1022. des = tot dat; hier: in afwachting dat sien zij hem eenmaal den koning zouden overleveren.
1029. merren, te laat komen.

Guelloen Gehoond.

⁺ Guelloen dedi vangen daer,
<Ende vermeensamen te hant.>
⁺ Doe wert Guelloen ghescant,
Dat men den coken beval ter vaert.^143.
Elc sloechen ende trac sinen baert,^144.
Si bondenne als enen bere met ringhen,^145.
Ende daden enen somer bringhen,^146.
+ Ende settene daer op onwerde,^148.
Ende voerdene herde,^147.147.
Des sien leverden den coninc;^149.
Dats waerlike dinc.

+ R.

+ 1015|

143. lokel.

144. het gecursiveerde volgens Bormans: het eerste vers van een verso, dat weggesneden is.

145. het gecursiveerde volgens Bormans: het eerste vers van een verso, dat weggesneden is.

146. in som dinghe.

+ 1020|

148. transp.

147. transp.

147. voerdenesi.

149. den om. Daarna volgen nog eenige verzen, waaruit men niet kan wijs worden:

Die en heves niet vergheten
Ghelijc sinen lieden weten
Daer si hem helpen sere
Ende bescudde Kaerle, den heere.
⁺ Ende alse die heren dit vernamen
Reden si alle tsamen
Striden opten luut van... onie
Reden opten luut van... onie.

+ R. 55

Karel spoedt terug.

Die Fransoyse doe spraken:
Soe wine levende vonden,^161.
Wi souden slaen diepe wonden.’^162.

Maer si duchten strangez,^163.

Dat si merren souden lange.
Si seiden Gode, dat Hi hen onne
Dat si dages hadden meer
Om te wrekene haren heer.^168.

161. Doen sine; vonde.

162. vlieden.

163. stucten.

168. wiekene heer.

[p. 138]

 

Kaerle reet al dat hi mochte^169.

170

⁺ In sereghen ghedochte.

 

Ende die hem reden naer

 

Dreven groet mesbaer.

 

Si maecten passen overal

 

Beide op berch ende in dal.

175

⁺ Sine wouden niet liden,^175.

 

Daer men omme mochte riden.^176.

 

Doen sprac Kaerle, die vriee:

 

‘Nu helpt, Sente Marie!

 

Dits mi van Gueloen comen!^179.

180

⁺ Dat hebbic wel vernomen.

185

Die scriftuere vertellet ons wel,

 

Dat sine vorders waren fel.

 

Si sloeghen den keyser Juliene,^187.

 

Dat groet moert was te sine;

 

⁺ Int cappittel te Rome sijt daden,

190

Daer sine gheslachte hem hadde verraden;^190.

192

Ende vermordene sciere

191

Ende worpen in enen viere.’^191.

 

(onderbreking: einde van bl. A).

⁺ ‘Och, mi ysser nu oeck af ghecomen toren.
⁺ Ick hebber, lacen! Rolande bi verloren,
Den goeden bisschop ende den ridder Olivier,
Ende menighen prince van herten fier.

169. Dare.

+ 1035|

+ 1040|

175. beiden.

176. men om.

179. nu.

+ 1045|

187. sie sloeghene.

+ 1050|

190. sie gheslachte hadde verraden.

191. wiere.

+

+ 1055|

[p. 139]

 

⁺ ‘Ay, God, moet ick dan dus verliesen Rolant?

 

Soe schadet mi een sware pant.^1089.

1190

⁺ Want ick ben daer bi ghecranct soe seere;

 

Ick en verwins, lacen! nemmermeere,^1191.

 

Dat weet ick wel, ghewarichlijcke,

 

Och, wie soude mi beschermen Vranckerijcke?

 

Het is mi, duchte ick, soe ghecomen,

1195

⁺ ‘Die croone wort mi noch af ghenomen.’

 

Hi weende iammerlijck om die vaert,

 

Ende track sinen grauwen baert.

 

Die ander heeren begonsten oeck te kermen:

 

‘Laet ons rasschelijc varen och armen!^1199.

1200

⁺ Ende wreken vromelijc met onsen handen

 

Onse leedt op die Gods vianden.’

 

Mer, lacen! eer si daer ghecomen mochten,

 

Hadde Rolant den strijt doervochten,

 

Soe dat Marcelijs die wreede coninck

1205

⁺ Doot was, dat is een ghewarich dinck.>

+

1089. eenen swaren.

+ 1060|

1191. verwints.

+ 1065|

1199. spraken si.

+ 1070|

+ 1075|

Roelant en Olivier terug in den strijd.

⁺ Doen oversach die grave Rolant die sine,
Die daer laghen in groter pine,
Som doot, som leefden si cranckeliken.
Doen sach Rolant herde droeveliken
⁺ Ende beclaechde sijn ghesellen seere,
Ende bevalse Gode, onsen Heere.
Het was recht, hi hadse lief.
In sijn herte hadde hi groot meskief:
Ende doer dat sprack hi: ‘Ick ben oeck met u,
⁺ Broeders, schuldich te sterven nu.
Och, wij hebben Kaerlen ghedaen groote eere,
Ende van veel landen ghemaect heere.
Maer nu verliest hi hier op desen dach

+

+ 1080|

+ 1085|

[p. 140]

 

⁺ Een schoon gheselscap, dies hi wel claghen mach.

 

⁺ Ay, kerstenrijck! kerstenrijc! ghi sijt seer ontervet

 

Van goeden bescudders, ende bedervet.

 

Ick soude van rouwen bliven doot,

945

‘Al en hadde ick anders gheenen noot.’

 

Olivier sprack: ‘In wat scaren willen wij slaen?

 

⁺ Want ons leven wort cortelijck ghedaen.

 

Wij willen vromelijck bliven in die weere

 

Ende vromelijck vechten doer Gods eere.

950

Vlien en willen wij in gheender noot,

 

Maer doer Cristus gheloove bliven doot.

 

⁺ Den Sarasinen sullen wij ons leven dier vercoopen^952.

 

‘Wij en willent ontrijden noch ontloopen.’

 

Daer was beyde berch ende dal

955

Met dooden ridders bespreyt over al.

 

Ende die eerde, swert, gheworden root van kersten bloede.

 

⁺ Daer was ghevochten met hooghen moede.

 

Daer laghen ghestroyt sweerden ende schilden

 

Van vromen ridders van herten milde.

960

Doe toondese Rolant fier

 

Sinen gheselle Olivier:

 

⁺ ‘Och, Olivier,’ sprack hi, ‘met desen ghesellen,

 

Die hier ligghen ende quellen,

 

Sijn wij schuldich te bliven doot,

965

Het welck is recht ende reden groot.

 

Sij en wouden ons in gheender noot begheven,

 

⁺ Waerom si alle doot sijn ghebleven.

 

‘o Soete Vranckerijcke!’ sprack Rolant,

 

‘Hoe seer sidi nu geschant,

970

Al verwoest ende onterft,

 

Dat ghï onser hebt ghederft!’

 

⁺ Doen noepte hi sijn peert ende riep: ‘Monioye!’

 

Den fellen Sarasinen te vernoye.

 

Als een ridder vroem-ende coene

975

Sloech hi dat hooft af van Faldroene.^975.

 

Hi sloecher wel .XX. oft meere,

 

⁺ Dat alle waren groote sarazijnsche heeren.

+

+ 1090|

+ 1095|

+ 1100|

952. levende vercoopen.

+ 1105|

+ 1110|

+ 1115|

+ 1120|

975. Francheroene.

+ 1125|

[p. 141]

tekstkritische noten

1137. In 't Fr.: ‘geen vier deniers. Anders moet hij maar zijn in een dier mostiers waar hij voor onze zonden bidt’. Zoo is dit geen smaad voor den monnik: ieder op zijn plaats, volgens aanleg en gaven, moet God dienen: wie Hem niet kan dienen door te strijden als ridder, diene Hem door te bidden als monnik.
1140. In 't bijzonder hij, die zijn dienst stelt in den dienst van God om zijn wet en zijn Rijk te vermeerderen.
1150-1155. Deze hier zonderlinge gedachte staat ook in 't Fr., niet meer in T.'s toespraak, maar als inleiding voor den komenden strijd tegen Marsilies: ‘De man die weet dat hem geen genade meer wacht, verdedigt zich dapper... Zoo de Franschen’.

Tulpijn's toespraak.

⁺ Doen sprack die bisschop totten graven Rolant:
‘o Vrome kersten, hie van sidij wel bekant,
Van dusdanighe groote slaghen,
Hier voertijts over menighe dagen.
⁺ Hier om met rechte, dats een ghewarich dinck,
Soe bemint u Kaerle, die coninck.
In deser gheliken soude oeck doen
Elck goet ridder ende baroen,
Ende een yeghelijck kersten goet,
⁺ Daer God voer heeft ghestort sijn roode bloet.
Want die niet en doet alsoe,
En prijse ick niet weerdich een stroe.
Maer hi heeft recht die dit doet,
Ende hem coemt oeck daer af goet,
⁺ Sonderlinge die hem tot Gode keert
Ende sijn wet met arbeyde vermeert,
Weder hi es cleyn oft groot van persoon:
Hi verdient daer mede dat eewighe loon,
Ende sal hem verbliden eewichlijcke
⁺ Metten enghelen hier boven in hemelrijcke.
Daer sal hi hooren den soeten sanck
Die dueren sal eewelijck sonder verganck.
Sij bidden voer ons ten eewighen tijde,
Beide verre ende wijde.
⁺ Ende die man die dat van te voren weet
Dat hem ymmers sijn doot is ghereet,
Oft ten minsten, dat hi wert ghevaen,
Die moet van noots weghen groote slagen slaen.
Om dat die Fransoysen alsoe doen,
⁺ Heetmense vroem ende van daden coen.’^1007.

+

+ 1130|

+ 1135|

+ 1140|

+ 1145|

+ 1150|

+ 1155|

1007. daghen.

[p. 142]

tekstkritische noten

1157. Straalberrengier, zeker verkeerdelijk. In 't Fr.: Bevon, sire de Belne e de Digon.
1159. niet met allen, volstrekt niet.
1165. met moeden erre: met erren moede verbolgen.
1177. ‘Dat zal u blijken!’ ‘Gij zult het ervaren’.
1175. Daarom weze God geloofd!
1185. ‘welke verliezen wij ook ondergaan’.

Marcelijs' strijd.

⁺ Doen vercouverde Marcelijs, die coninc, weder
Ende stack Straelberrengier ter neder.
Hi doerstack halsberch ende schilt,
Dattet niet met allen te gader en hilt;
⁺ Ende werp hem doot ter aerden neder,
Dat hi noyt op en stont daer na weder.
Noch soe sloech hi Voorne ende Ivone
Ende den stouten Gheeraert van Rosselone.
Rolant en was hier af niet seer verre,
⁺ Ende riep luyde op hem, met moeden erre:
‘Leyde moet u gheschien,
Wel wreede paijen!
Och, met hoe grooten onrechte
Slaet ghi dus die edel godsknechten,
⁺ Ende oeck die lieve ghesellen mijne!
Dat sal di worden in schijne!’
Bitterlijcken reedt hi hem doen ane
Met eenen wreeden ghedane.
Hi sloech hem den arm metter schouderen of.
⁺ Dies moeste God hebben lof.
Daer na sloech hi met nijde groot
Des conincx Marcelijs sone doot.

+

+ 1160|

+ 1165|

+ 1170|

+ 1175|

De Saracenen vluchten.

Doen riepen die wreede Saracinen te hant:
‘Help, Mameth! Wat heeft dese felle Rolant
⁺ Ghedaen den coninck onsen heere,
Ende heeft oeck ghedoot onsen ioncheere!
Coninck Kaerle, dien hier heeft ghesant,
Moet worden gheplaecht van Tervygant!
Sij en willen ons ruymen tvelt niet,
⁺ Wat dat onser gheschiet.
Sij hebben den moet seer groot;
Sij en duchten niet die doot.

+ 1180|

+ 1185|

[p. 143]

1040

⁺ Ons is veel beter dat wij vlien,

 

Eer ons van hem mach erch gheschien.’

 

⁺ Doen vloden die wreede paijen,

 

Die vuyle, stinckende prijen.

 

Wel drie duysent datter vloe,

1045

Die gheschoffiert waren alsoe,

 

Dat si niet en souden hebben ghekeert

 

⁺ Inden strijt, om te sijn onteert.

 

Als dit des conincx opperste heere aensiet,

 

Soe en doet hi anders niet

1050

Dan hi werpt sinen schilt ter aerden,

 

Ende vloot haestelijck sijnder vaerden,

 

⁺ Daer Galifier, des conincx neve, was.

 

Ghi moecht mi wel ghelooven das:

 

De Sarasinen met hem brochten

1055

Litteykenen groot, die si wel thoonen mochten.

 

Seer luyde te roepen dat si daer begonnen:

 

⁺ ‘Rolant ende Olivier hebben ons verwonnen!’>

+

+ 190|

+ 195|

+ 200|

+ 205|

Derde slag.
Galifer verschijnt.

<Doe quam uut Ehiopien	<Vb. Daer quam wt Ethiopien des coninckx neve,
Galifer die wreede payien,	Galifier, ende bracht met hem, sonder sneven,
Sconincs oem, van swerter ghedanen,	1060 Veel Mooryanen, want daer af was hi heere
Met sinen Morianen.>	Wel .XXX. dusent oft meere>

[p. 144]

tekstkritische noten

⁺ Hi hadder twentich dusant
Met hem bracht int lant.
Si waren swert als aterment,
Ende ru als .I. rent,
Beide anscijn ende hande,
⁺ Maer wit waren hare tande.
Alsic hebbe vernomen,
Waren si nu te wige comen.
Hare teyken si riepen,
Ten Fransoysen si liepen.
⁺ Doen sprac die grave Roelant:
‘Nu wert ons martelie te hant.^204.
Wi moeten ons vercoepen soe,
Dats onse viande werden onvroe.^206.
Edel Fransoyse, penst om die ere.
⁺ Wi vechten met onsen Here!
Wi selen dorebreken
Ende onse ghesellen wreken.
Nu hoch! ghi edele Vranken,^211.
Dats u God moete danken!’^212.
+ Doen sprac die coene Olivier:
‘Ghi, kerstenen van herten fier,^214.
Elc besta hondert man!’^215.

1212. aterment = atrament, inkt; in 't fr. arrement.
1213. rent = rund.
1228. Het Fr.: Ferez, Franchis! geheel de plaats is trouwens vrije bewerking van twee laisses. Ik heb het tweede nu met Bormans veranderd tot ghi. Bormans zegt niet, dat hoch! beteekent hout of houwt als G. Kalff beweert; hij waarschuwt er zelfs uitdrukkelijk tegen, maar zegt alleen ‘al moet het zoo verstaan worden.’ Van Roelant's toespraak niets in Vb.
1231. Het v. als in R past hier niet. Vgl. v. 451. Het Vb. heeft: ‘O Vrome kerstenen, van herten fier’.

+ 1210| R.

+ 1215|

+ 1220|

204. Marciele, verkeerdelijk; het fr.: Ci recevrons martyrie.

206. dat; vroe.

+ 1225|

211. nu.

212. moeti.

+ 1230|

214. Wine duchten niet u dreigen hier.

215. als besat.

Olivier, gewond, doodt Galifier.

Doen reden si coenlike an.
Alse die Sarrasine worden geware,
⁺ Datter Fransoysen scare
Was alsoe clene,

+ 1235|

[p. 145]

220

⁺ Spraken si ghemene

 

Lachter den coninc des,^221.

 

Dat hi ghevloen es.^222.

 

⁺ Galifer sat op een ors starc.

 

Het was wert meneghe marc.

225

Hi was .I. overdadich man,

 

Oliviere reet hi an,^226.

 

Ende stacken ten rugge in,

 

⁺ Das was .I. vreselyc begin,

 

Dat die spere ter borst uut quam.^229.

230

Als Galifer dat vernam:

 

‘Vrient’ seyti, ‘du best geraect.

 

Bi u wert nemmer wijch gemaect.

 

⁺ Die coninc liet u qualike hier.’

 

- ‘Du lieges!’ sprac Olivier.

235

Hautecleer hi verdroech,^235.

 

Ghalifer hiere mede sloech,

 

Ende cloefden t... ene

 

⁺ Thoeft af toten... eme.

 

Olivier sprac mettien:

1089

⁺ ‘Leet moet di ghescien!^240.

 

Du en beroemes di nemmermeere

 

Dat ghi den coninc, onsen heere^242.

 

⁺ Een dachvaert scaden hebste ghedaen.’>

 

‘God danc, hets di soe vergaen!

+ R.

221. hachter.

222. d.h. dien gh.

+ 1240|

226. O. sere r.h. an.

+ 1245|

229. die om., uu.

+ 1250|

235. Hautecleet hijt.

+ 1255|

+

240. Bovenste verzen van B. 1^e kol. 2 ontbreken; aanvulling volgens Vb.; De numeroteering van Serrure bleef behouden.

242. dinen.

+ 1260|

[p. 146]

tekstkritische noten

1280. 't Vb. als R.

Olivier roept Roelant ter hulp.

⁺ Olivier was ghewont
Dat hem die doet was cont.^244.
+ Doen riep hi met luder stemmen te hant
⁺ Sinen gheselle, den stouten Rolant:
⁺ ‘Ey, Roelant, ic sal u ghebreken
Lieve gheselle, helpt mi wreken!’
⁺ ‘Ay, soete gheselle’ sprac Rolant,
‘Daer toe helpe mi God ende Sinte Amant!>
⁺ Ay, gheselle, staet u alsoe,^249.
Sone werdic nemmermer vroe!
Wijsten mi, ic salne slaen,^251.
Die u dit heeft ghedaen.’^252.
- ‘Over hem willic niet claghen,
⁺ Ic hebben toten tanden gheslaghen.’

+ R.

244. cont uit Vb.; tekst: ane.; Daarna: doen riep die payen te ham Helpt Mamet, war...; welke verzen herinneren aan 1184-1185. Geheel de plaats is verward.

+

+ 1265|

+ R.

+ < Vb.

+ 1270| R.

249. avet.

251. wisteni.

252. diet.

+ 1275|

Beiden woeden voort.

<Vb. 1108. Doen ghinghen si vechten die twee ghesellen. Noyt man en mochte vertellen>

^+ Selc mort was nie ghewrocht
170 Noch ridder soe diere vercocht.	^+ 255 Doen scoten si met coenen ghedochte
^+ Soe lange si beide vochten
Dat Olivier nemmer en mochte.	Dat Olivier nemmer en mochte.
Doen sprac hi openbare:	Doen sprac hi oppenbare:
‘Lieve gheselle, comt hare,	‘Gheselle Roelant, compt bat hare
175 Wi moeten met rouwe sceden.’	Wi moeten met rouwen sceden.’
^+ Doen ontvielen die tranen hem beden^176.	260 Doen ontvielen die tranen hem beder,
Uten ogen haestelike	Uten oghen haestelike
Ende weenden bitterlike.	Ende weende bitterlike.

+ H.

+ R.

+ 1280|

+ 1285|

176. Ic.

[p. 147]

tekstkritische noten

1291.-92. Ook in Vb. 1295 beten afstijgen.
1296-97. Ook in Vb.
1304-05. Ook niet in Vb., toch in 't Fr.
1311. vlg.: een van de mooiste passages in 't Fr.
1316. genent dapperheid

Roelant's onmacht bij Olivier's nood.

^+ Oliviere verseerde sine wonde;	^+ Olivier verserden sine wonde;
180 Dbloet ran hem uten monde,	Dbloet ran hem uten monde.
^+ Ende viel in onmacht thant.	265 Hi wert bleu ende onghedaen
	Alse die ter doet wert gaen,
	Viel hi in onmacht te hant.
Doen sprac die grave Roelant:	Doe sprac die grave Roelant:
‘Hulpe God! lieve here,	‘Wat salic doen, edel here?
^+ Ic vruchte dat beten sere.	270 ‘Ic vruchte dat bitter sere
185 Betic van minen orsse neder,	‘Ic sal te hant bliven doet,
	‘Al en haddics anders ghene noet.
	‘Betic vanden orsse neder
In commer niet op weder.^286.	‘In quam niet op weder.
^+ Ay! lieve gheselle, Olivier,	275 ‘Ay, soete gheselle, Olivier,
Moeten wi nu sceden hier!	‘Moeten wi sceden hier!
Dat es mi de droefste dach	‘Dats nu die droefde dach
190 Die ic nie met oghen sach!	‘Die ic met oghen sach.
‘Ay, Vrancrike,’ sprac Roelant,
^+ Hoe seere sidi ghescant!
Kaerle verliest nu, ons here,	‘Kaerle verliest heden sere,
Datti wel claghen mach zeere!’	280 ‘Dat hem gaet ane sijn ere.
195 Vanden rouwe dien had Roelant	Van rouwe die hadde Roelant
Viel hi in onmacht thant.	Viel hi in onmachte te hant.
^+ Maer schiere hi bequam.	Maer saen hi bequam.

+ H.

+ R.

+ 90|

+ 95|

286. Ic.

+ 00|

+ 05|

+ 10|

Olivier, blind van bloed, slaat Roelant

Doen sach hi ende vernam	Doen sach hi ende vernam
Olivier ten wigewaert gaen	285 Olivier ten wige gaen
200 Die vander onmacht was opgestaen.	Ende grote slaghe slaen.
Hem waren verdonckert daer	Sijn oghen scone ende claer
^+ Die ogen scoen ende claer.	Hem waren verdonckert daer
Nochtan dedi groot genent
Ende ghinc vechten al blent.

+ 15|

[p. 148]

tekstkritische noten

^+ 205 Die edel grave Roelant	^+ Die edel grave Roelant
Volgede Oliviere thant,	290 Volghede hem te hant.
^+ Ende nam sijns ware	Ende nam sijn invare
Inder Sarrasine scare.	Inder Fransoysen scare.
Als Olivier vernam	Als Roelant vernam
210 Dat Roelant bi hem quam,	Dat hi bi Olivier quam,
Gaf hem Olivier een slach,	295 Gaf hem Olivier enen slach,
^+ Dat hi en hoorde no en sach.	Want hijs niet en sach.
Doe sprac die grave Roelant	Doen sprac die grave Roelant:
Tote Oliviere thant:	Tote Olivier te hant:
215 ‘Lieve Gheselle, waer bi
Soe hebdi geslagen mi?’-
^+ - ‘Lieve gheselle, inne sie u niet.^217.	‘Gheselle, ic en sie u niet;
Mi es leet, dat mi es gesciet.	300 Mi es leet dat u es ghesciet.
Verghevet mi dor Gods ere,	Verghevet mi doer die Gods ere
220 Want het rouwet mi herde zere.’	Want het rout mi sere.’
Doen sprac Roelant: ‘Olivier,	‘Gheselle’ sprac Roelant sciere,
^+ Ic vergheeft u gerne hier.’	‘Ic vergheeft u, dore God hiere.’

1325. Vb. als R.
1328-29. wel in Vb.
1331. dat mi, misschien dat u beter.
1336. Neech hem, in het fr. buigen beiden voor elkander; maar wat verder: stijgt Olivier af van zijn paard. Misschien is dit bedoeld; dor dat, eigenlijk daarom.
1345. raet hebben, zorgen voor, helpen.

+ H.

+ R.

+ 1320|

+ 1325|

+ 1330|

217. ne sie.

+ 1335|

Olivier's dood.

Olivier neech hem dor dat	305 Olivier nech hem doer dat.
Ende trac achter een luttel bat.	Doen trac hi achter bat.
235 Want hem porde die doot,	Want hi porde die doet
Die hem dede pine groot.	Die hem dede anxte groet.
^+	Hem quam groet vernoye voren;
	310 Hine mochte sien no horen.
Hi viel neder op erde,	Hi viel neder op die erde,
Ende bat Gode werde:	Ende anebede Gode werde:
‘Here, vergeeft mijn mesdaet,	‘Here, vergeeft mi mine mesdaet,
^+ 230 Ende hebt mijnre zielen raet.	‘Ende hebt miere sielen raet.
Wilt hare verlenen hemelrike.	315 ‘Verleent mi hemelrike
Want ic u getrouwelike	‘Want ic u grotelike
Ghedient heb al mijn leven.	‘Ghedient hebbe al mijn leven;
Noyt en woudic u begeven!’	‘Want ic u noyt en woude begeven.

+ 1340|

+ 1345|

[p. 149]

tekstkritische noten

^+ 235 Doen benedidi Kaerle, den here,	^+ Doe benedide Kaerle, onsen here,
Ende dancte hem alder ere,	320 Ende dancte hem in grote ere
Die hi ie van hem gewan,	Die hi nie van hem gewan,
Ende Roelant boven alle man.	Ende Roelant voer alleman.
Sijn hande hi ten hemel stac;
^+ 240 Daer na hem therte brac.^240.

1353. hangt af van benedide.
1355. Niet in 't Fr.; ook niet in R; en met den tekst van R wordt ten minste v. 240 van H vermeden. Dit zal wel maakwerk van een kopiist zijn; waarom ik mij veroorloofd heb het te veranderen, om een mooie plaats niet zoo plat te laten eindigen.
1361. gewege, geleide. De vv. 329-330 van R laten een klacht van R. veronderstellen, die wel oorspronkelijk is geweest (ook in 't Fr.) maar die in H. ontbreekt. Nog een mooie plaats in 't Fr., waarvoor onze bewerker, of kopiist, niets gevoeld heeft. Het Vb. dat O.'s dood bewaard heeft buiten allen samenhang, biedt geen oplossing.
1369. Sniemen, als, zoodra hij. Deze Gautier heeft in 't Fr. de berghoogten moeten bewaken, doch is daarvan, na hevig gevecht, verdreven geworden.

+ 50| H.

+ R.

+ 55|

240. hi nemmer en sprac z. aant.

Roelant's rouw over Olivier.

Dus bleef Olivier doot.	Ende vil ter erden doet.
Roelant hads rouwe groot,	Roelant hadde des rouwe groet
Ende weende herde seere,	325 Ende werde... vele sere
Ende badt onsen Here,	Ende gaf Gode, onsen Here
^+ 245 Datti der zielen plege	Dat hi...
Ende te hemelrike gewege.
Van rouwe die hadde Roelant	Dat ic leve <is mi rouwe> groet
Viel hi in onmacht thant.	330 <Nu> mijn ghe<noot is> doet.

+ 50|

Roelant, Tulpijn en Gautier nog over.

Als hi bequam haddi toren,	Roelant viel doe al overweldich
^+ 250 Datti Oliviere hadde verloren^250.	eyde vro... cht
<Ende dander ghesellen die moesten sneven
Ende doer hem verloren bleven>
Sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.	335 Sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.
Doen sprac Gautier sniemen^254.	Doe sprac Gautier...
^+ Als hi gevloen quam,	Doen hi gevloen quam
Ende hi Roelant vernam:	Ende Roelande vernam.

+ 55|

250. Hier ontbreken twee verzen; of in plaats van Olivier kan men lezen: alle ghesellen, of al die sine. De ingelaschte verzen zijn van Jonckbloet.

254. den graven R.

+ 70|

[p. 150]

tekstkritische noten

^+ 255 ‘Nu hort hier, grave Roelant,^255.	^+ Hi seide, ‘Edele grave Roelant,
Hets also met mi bewant,	340 ‘Die doot es u becant.
Dorsteken ben ic ende gewont
^+ Toter doot, dat si u cont.
	‘Bi u willic sterven nu
	‘Ic was die verwan Maelgu^342.
	‘Dumes neve, metten barden.^343.
	‘Ic hebbe ghevochten harde.
^+	345 ‘Du heves mi dicke bekint;
	‘Dore dat was ic van di ghemint^346.
Grote mort es hier gewrocht.	‘Si hebben ons ter doet brocht.
260 Dat hebben si diere becocht.’	‘Maer si hebben diere becocht.
Doen dit sprac die wigant,	Doen hi dat sprac, te hant.
^+ Verkinden de grave Roelant.	350 Herkenneden Roelant
	Ende reet hem jeghen,
	Alse die sijns wilde plegen.
‘Gautier’ seiti, ‘sidi dat?	Gautier, a... ou bestu dat?
Ic hebbe u in menege stat	‘Ic hebbe ter menegher stat
^+ 265 Herde manlike gesien.	355 Harde manlyc ghesien
Maer noit en woudi vlien.’-	Ende noyt en woudi vlien.’
-‘Soe en haddic nu gedaen;	‘Sone haddic nu ghedaen;^357.
Ic wille bi u sterven saen.’-	Maer ic wille bi u sterven saen.
- Segt, waer sijn ons gesellen?	Roelant sprac: ‘Van onsen ghesellen
^+ 270 Condire ons et af getellen? -	360 ‘Moghedi mi iet af tellen?^360.
- Jayc, si hebben ons begeven,	‘Jaic, si hebben ons begeven
Ende sijn alle doot bleven.	‘Ende sijn alle doot bleven.
Ghine sietse levende nemmermeere,	‘Gine siese levende nemmermere
‘No die coninc, onse heere.^274.	‘No die coninc, onse here.^364.
^+	365 ‘Wi bestonden betaelgen groet,^365.
	‘Daer si alle bleven doet.
<Maer si hebben hem diere vercocht	Maer ic weet wel bloet
Eer si daer toe waren brocht.	Eer si daer toe waren vercocht
Mijn halsberch es gescoret al;	Mijn halsberch es gescoret al
^+ Ic weet wel dat ic sterven sal.’>	Ic weet wel dat ic sterven sal.

1373. bewant, gesteld.
1378. Dumes neve: Gautier is dit, niet Maelgu.
1380. bekint, erkend, vereerd; mijn waarde erkend.
1382-83. De vv. van R. passen beter.
1385. verkinden, herkende hem.
1400. bestonden, waagden, of eenvoudig: leverden, hadden.

+ H.

255. helpt h.

+ R.

+ 1375|

342. Feragu; de verbetering volgens 't Fr.

343. darden.

+ 1380|

346. doe.

+ 1385|

+ 1390|

357. hadde.

+ 1395|

360. moghedijt.

274. den, onsen. De volgende ontbrekende vv. werden met de hulp van R. aangevuld, wiens tekst echter ook weinig klaar is.

364. Ja; onsen.

+ 1400|

365. bostanden.

+ 1405|

[p. 151]

tekstkritische noten

1416. R. zette zijn paard aan.
1411. Hs. hijt vant, voldoet niet: zijn gezelschap volgt hem immers; hi quam voldoet ook niet te best: of is 't geheele vers slechts een inleidende bemerking voor wat volgt? dan daer = in die porsse.
1429. even gedichte zeer dicht op elkander.

Roelant, Tulpijn, Gautier strijden tot het uiterste.

^+ 275 Doen horte dors Roelant,^275.
Ende riep: ‘Monjoye!’ thant.
In die porsse hi reet,
Na die viande hi smeet.	370 Onder die Sarrasine hi reet
^+ Sijn geselscap was niet groet;	Ende volghede... ghereet.
280 Daer hi quam in groter noot.^280.	Doen sprac Roelant:
Hem volgden Tulpijn ende Gautier,	‘Wouter, inder duvel hant!’
Die coene waren ende fier.
Doen versloecher Roelant
^+ Wel .XX. metter hant.
285 Gautier .VII., Tulpijn vive	Tulpijn... er gro... e
Roefden siere vanden live.	375 Ende... re... ere... de
Doen seiden die Sarrasine:	Doen seyden die Sarasine
‘Dese doent so wel an scine	Dese doer ons in... scine.
Dat si ons leet doen utermaten
290 Nochtan selen si tleven laten.’
Roelant, de grave fier,	Ende Roelant
Tulpijn ende Gautier	(einde van R.).
Bleven tsamen op der heiden,
^+ Datsi niet en wouden sceiden.
295 Qualic dorsten hem genaken
Die Sarrasine, in waren saken.
Met gaveloten ende met scichten
Scoten si even gedichte.
^+ Gautier wert dorscoten daer,
300 Dat seggic u over waer.
Tulpijns ors scotense doot,
Datti moest vallen inder noot,
Ende ghinc te voet staen,
^+ Dat zeggic u sonder waen.
305 Die bisscop Tulpijn riep
Daer hi te voet vechten liep:^306.
(leemte in H).

+ H.

275. hoorte.

+ |

280. hijt vant.

+ |

+ |

+ |

+ |

306. Hier heeft de kopiist heel wat overgeslagen; het verhaal van Tulpijn's strijd nl.; zie overzicht. Van zijn dapperheid getuigde,... volgt dan L.

[p. 152]

tekstkritische noten

⁺ Dat orcont die was opt velt,^187.
Dat wi hebben ghetelt:^188.
+ Die goede grave Jelijs^189.
Maecte dese geste, des sijt wijs.
Hi souder noede, sonder waen
Loghene toe hebben ghedaen.^192.
Waer oec jement diet wedersede,^193.
+ Hi hadde mijnre herten lede.^194.

1440. Jelys bedoelde onze bewerker den heiligen Gilis, Aegidius? De meeste hss. der ch. de R. hebben Sainct; alleen O en onze bewerking niet.
1453 corte wel juist.

+ L.

187. op welt.

188. wer.

+ 1440|

189. Jelis.

192. tuwe.

193. dijt.

+ 1445|

194. mijnner hertten.

Roelant blaast een laatste maal den hoorn.

195 Noch doen vacht Roelant^195.	^+ Doen vinc Roelant ten zwerde
Met ghewillegher hant.	Ende ginc vechten herde;
Nochtans was hi vermoyt seere,^197.	Alsoe gewont alse hi was,
[Die gheweldege heere.]	310 Sloech hire .XXX. int gras,
	Datti wert vermoyt zeere
^+	Datti qualike mocht meere,
	Ende was droeve om sijn verlies:
	Hem scorde de tempel, doen hi blies.
Doen setti den horen te monde	315 Hi sette den horen te monde
200 Ende blies ene corte stonde,^200.	Ende blies ene lange stonde,
Dat hem dede onsachte,^201.	Dat hem dede onsochte,
^+ Eer hi den luut ut brachte.^202.	Eer hi den luut volbrochte.
Karel hordet daer hi was,	Karel horet daer hi was,
Ende wert ghewaer das,	320 Ende waert gheware das.
205 Dat Roelant nemmermeere en mochte
Alsoe als hem dochte.

195. wach.

+ H.

197. vernyot.

+ 1450|

200. cortte.

201. ontsachte.

+ 1455|

202. luyt wyt.

Karel op komst.

^+ Doen sprac Kaerle te hant:	Doen sprac Karel thant:
‘Ic wet wel dat Roelant	‘Noch horic, Roelant
‘Ons saen ghebreken sal.	‘Sal ons ghebreken saen,
210 ‘Dat es mi een groot ongheval.^210.	‘Dat hebbic ant blasen verstaen.

+ 1460|

210. onghewal.

[p. 153]

tekstkritische noten

^+ ‘Die daer wilt sijn, en sal niet sparen.’	^+ 325 ‘Dier wille sijn, sal niet sparen.’
	Doen dedi blasen te waren
^+ Die coninc dede blasen, twaren,	Alt gheblas datter was.
Allent gheblas dat daer was,	Roelant verblide das
Ende Roelant verblide das,	Dat es waerlike dinc
215 Dat es waerleke dinc,	330 Dat hem soe na was die coninc.
Dat hem soe na was die coninc.^216.	Tgheluut was groot overal
^+ Tgheluut was groot overal	Beide op berch ende in dal.
Beide op berch ende in dal.^218.	(Einde van H.).

1464. sparen, talmen.
1466. Allent, oostmiddeln. vorm voor al.
1472. hen onderspraken, overlegden met elkander.
1474. Het deugt, baat niet, dat wij ons ontzien: wij moeten strijden op leven en dood; bewaren, verdedigen.
1485. hen den vijanden.
1488-89. Volgens 't Fr. zou 't R. zijn die Tulpijn toeroept: ‘dat hij bij hem komt, met hem sterven wil; uit liefde tot hem, die te voet is, daar blijven.’ zoo begrijpt men de verzen 239-240. Ook is het Tulpijn die R. bedankt. De rijmen vv. 241-242 zijn ook niet in den haak.

+ L.

+ H.

+ 65|

216. omme dat.

+ 70|

218. byede op.

Vier honderd Saracenen vallen verwoed op Roelant.

⁺ Die Sarrasinen hen onderspraken:
‘Kaerle beghint ons ghenaken.
Ten doch niet dat wi ons sparen.
⁺ Wi moeten ons anders bewaren.
Want blijft levende Roelant,
Soe verliesen wi Spangien lant.’

Als die Sarasinen dat vernamen,

Tracker IIII hondert te samen,^226.
+ Ende daden op Roelande daer
Een assaut fel ende swaer.
Ende Roelant en wilde niet wiken
Maer vacht als een leu, waerlicke.

+ L.

+ 75|

226. 1111^e h.

+ 80|

Roelant en Tulpijn strijden voort.

Roelant stac ende Tulpijn sloech,
⁺ Ende daden hen leet ghenoech.
Want si waren onvervaert,^233.
Ende vochten als liebaert.
Die busscop Tulpijn hi riep

+ 85|

233. on verwaert.

[p. 154]

 

Daer hi te voete vechten liep:

 

⁺ ‘Kert hierwert, edle ghenoot.

 

Ic wille bi u bliven doot.

 

Want ic hebbe die stadt ghenomen,

240

Daer ic niet af en wille comen.’

 

Doen sprac die grave Roelant:

 

⁺ ‘Tulpijn, dat wet ic u danc.

 

Laet ons vechten overal,

 

Kaerle comt, die ons wreken sal.’

245

Doen spraken die Payen:

 

‘Dese en willen niet vlien,^246.

 

⁺ Wat hulpt ons strijt begonnen?^247.

 

Si en moghen niet sijn verwonnen.’

 

(onderbreking: einde van bl. 4).

De Saracenen wagen het alleen nog hen van verre aan te vallen. Roland's paard valt dood onder zijn ruiter. De heidenen vluchten voor de aankomst van den keizer. Roland gaat Tulpijn's wonden verzorgen, en dan de lijken zijner gezellen opzoeken om ze voor Tulpijn neer te leggen: Ivon, Ivoire, Gerier, Gerin, Engelier, Bérenger, Othon, Anseis, Samson. Tulpijn hevig ontroerd zegent hen. Roelant gaat opnieuw op zoek, en

+ 1490|

+ 1495|

246. vlieden.

+ 1500|

247. begonden. V. 1502. bijgevoegd, naar aanwijzing volgens het Fransch.

Tulpijn, stervend, zegent de gesneuvelden.

⁺ <Onder enen eglantier>
Vant hi ligghende Olivier.^249.
Hi nampen in den aermen sijn
⁺ Ende droechen voer Tulpijn.
In enen scilde dat hine leide^252.
Voor dien busscop op die heide,
Die busscop segense al gader^254.
Ende bevalse den hemelscen Vader.^255.
+ ‘Ay, Olivier, sprac Roelant,
Van groter daet waerdt becant,
Ende goet ridder ende coene,^258.
Des graven Reiniers sone!^259.
Ghi hebt Kaerle ghedaen groet eere,
⁺ Ende van menigen lande ghemaect heere.’^261.

+ L.

249. want.

+ 1505|

252. hiten.

254. sengense.

255. Wader.

+ 1510|

258. verdi.

259. Reinouts.

+ 1515|

261. menege lant.

[p. 155]

tekstkritische noten

1520. Ik versta: hij verloor het bewustzijn.
1523 vlg. Vgl. overzicht. De bewerking gaat hier in een nuchter snel tempo.
1537. verqueicte = verquicte, verfrischte.

Roelant beweent zijn gezellen, valt in onmacht.

⁺ Roelant dreef groet mesbaer^262.
Om sine ghesellen daer:^263.
‘Mi ware leet, soude ic langher leven,
Sint dat ghi allen doot sijt bleven.’
⁺ Van hem selven wert hi onbedacht,^266.
Ende viel neder in onmacht^267.

+ L.

262. dref.

263. sinen gheselle.

+ 1520|

266. ont bedach.

267. vel; ommacht.

Tulpijn wil hem helpen, sterft.

Doe sprac die busscop Tulpijn:
‘God moet u ghenadich sijn!
Ende stont op alte hant,
⁺ Ende nam den Olifant.
Coude fonteine hier mede reicte
Daer hien mede verqueicte.
Doen richti hem op ter stont.^274.
Hen beiden was die doot cont,^275.
+ Ende die busscop crancte seere.
Daer soe sterf die heere.
Alse doen Roelant ghesach,^278.
Dat die busscop doot lach,
Claegdine vele seere,
⁺ Ende bad Gode Onsen Heere
Dat hi sijn siele te paradise
Gheweghe ende gewijse.^283.

+ 1525|

274. richte.

275. bieden.

+ 1530|

278. alsoe.

+ 1535|

283. gheweghen, gewijsen.

Roelant wil Durendal en den hoorn verbergen.

Roelant doen wel bekinde
Dat het naecte sinen inde.^285.
+ Die hersenen liepen hem uter oeren,^286.
Daer hi den tempel af hadde verloren.
Duerendale hadde hi in sijn hant
Ende oec den olifant;

285. naecten.

+ 1540|

286. herssenen.

[p. 156]

290

⁺ Ende ghinc doen, alst wilde God,^290.

 

⁺ Te Spaengien wert .I. bogescot.^291.

 

Alsoe ghinc hi alleene

 

Daer hi vant .IIII. merber steene^293.

 

Onder twee boemkine,

295

Dat hem wert te groten pine.^295.

 

⁺ Als hi daer quam, ghebrac hem cracht,

 

Ende viel neder in onmacht.

 

Dat heeft .I. Sarasijn vernomen,^298.

 

Die daer alleen was comen,

300

Ende maecten doot ende lach al stille,

 

⁺ Om te doene sinen wille;

 

Met bloede was hi besleghen.

 

Als Roelant was neder gheleghen,^303.

 

Stont hij op ter vaert,

305

Ende liep ter stede waert^305.

 

⁺ Ende waende wel te voren^306.

 

Tswert hebben ende den hooren,

 

Ende waendet in Arabien draghen,^308.

 

Dat hijs niement en soude ghewaghen.

310

Maer Roelant doen bequam.

 

⁺ Ende als hi dien Sarasijn vernam^311.

 

Ende hien metten oghen siet:

 

‘Dune best van minen ghesellen niet’^313.

 

Sprac te hem Roelant,

315

Ende verhief den olifant;

 

⁺ Soe seere hien verdroech,

 

Dat hi den ghenen doot sloech,^317.

 

Ende sprac: ‘Hoe wertstu soe coene^318.

 

Dattu dit bestonts te doene,^319.

320

Dattu nemen wouts mijn swert?^320.

 

⁺ Du best wel der doot wert.

 

Dor di hebbe ic minen horen

 

Ghescaert in dat wide voren.^323.

 

Soe datter af es ghevallen^324.

325

Beide gout ende cristallen.’^325.

+ L.

290. vilde.

+ 1545|

291. boghe scoet.

293. want .11.

295. pinen.

+ 1550|

298. ghesien.

+ 1555|

303. hij wel w.

305. om.

+ 1560|

306. wende.

308. Arbien.

+ 1565|

311. die.

313. Dune en.

+ 1570|

317. scloch.

318. Houwe.

319. Dats tu dit be stont.

320. Dats tu n. vout.

+ 1575|

323. woer.

324. ghe wallen.

325. cristale.

[p. 157]

tekstkritische noten

1581. anxte, benauwdheid.
1586. Hij, het zwaard, kreeg schaard noch wrong. Voor geheel deze, hier zoo nuchtere, plaats, vgl. het overzicht.
1590. stuc van den steen, niet van het zwaard.
1597. Begrijp ik: zoodat iemand hem (die Durendale draagt) in moed overtreffen kan; (?) dus: alleen de moedigste, die door geen ander kan overwonnen worden.
1602. Het verhaal van R.'s dood volgens L is opnieuw zeer verkort; ik heb het verbonden met den tekst van het Vb., v. 1224-1247 waarmee het poetische gedeelte eindigt, weer geheel buiten alle verband. Volgt dan nog een ‘cort lof van Rolant ende Oliviere’ door een rederijker.

Roelant's afscheid van durendale.

⁺ Doen porde Roelant die doot,
Die hem dede anxte groot.
In sijn hant nam hi Duerendale,^328.
Dat segghic u met warer tale,
Ende sloech driewerf op den steen,
⁺ Dan es loghene negeen.
Hi en scarde no en winde^332.
Vander hilden totten ynde.
Anderwerf hine verdroech^334.
Ende opten steen daer mede sloech,
⁺ Datter een groot stuc ghevel.
Des mochdij mij ghelooven wel.

‘Ay, Duerendale’ sprac Roelant,

Ic wane, God maecte di metter hant.^339.
Du en moghes niet sijn ghebroken.^340.
+ Du hebs Gods vianden ghewroken;^341.
Di en draghe nemmermeer man,^342.
Datten yemen vercoenen can.
Ic bidde Gode dat hij niet en ghehinghe,
Dat dit sweert die kersten dwinghe,^345.
+ Ende dat aen onse side blive!
‘Hets ghedaen met minen live.’

+ 1580| L.

328. hj den D.

+ 1585|

332. Ende sc.

334. hij.

+ 1590|

339. dat u God maecte mett...

340. moghens.

+ 1595|

341. hebts.

342. Ende en draghet.

345. Dat die Sarrasinen die kersten niet meduingen verbeterd en nog eens verbeterd.

+ 1600

Roelant's dood.

Roelant crancte seere
Ende riep: ‘Ghenade, lieve Heere!’
Ende claghede sijn sonden herde^350.
+ Ende viel neder op die erde.

350. claghende, harde.

+ 1605

[p. 158]

 

⁺ Doen leit hij onder hem wale

 

Beide den horen ende Duerendale.

1226

⁺ Deen hant hi ten hemel waert droech;^352.

 

Metter anderen voor sijn borst hi sloech.>

 

⁺ Hi bad Gode met sueter bede^354.

355

Dat hi sijn siele ten paradijs ghelede.^355.

1232

⁺ Te Spaengien waert keerde hi hem weder,

 

Ende viel rugghelinghe ter neder,

 

Datmen niet segghen en mochte,

1235

⁺ Roelant en hadde den strijt volvochten.

 

Rolant, lacen! deerliken alsoe lach,

 

Dat hi en hoorde noch en sach.

 

Nochtans hadde hi in sijn ghedachte

 

Den Heere, die hem ghewrachte:

1240

⁺ Die heere is van hemelrijcke,

 

Badt hi met herten ootmoedelijcke

 

Met seer grooter volstandichede

 

Met knyen ghebogen, met ghevouwen handen mede.

 

Aldus bleef die vrome ridder doot.

1245

⁺ Dwelck was scade ende iammer groot.>

356

⁺ God selve sinen inghel sende,

357

Daer die grave Roelant ende.

+ L.

+

352. liet hij wallen.

+ 1610| L.

354. sutter.

355. gheleiden.

+

+ 1615|

+ 1620|

+ 1625|

+ L.

De Weerwraak.
Karel op het slagveld.

⁺ Doen Kaerle in Roncevale quam,^358.
Wert hi serich ende gram.
⁺ Hi vant groet volc versleghen^360.
Beide aen heiden ende aen weghen.^361.
Hem en dochte gheen lede sijn,
Daer en lach payen och kerstijn.^363.
Daer riep Kaerle te hant:
⁺ Waer sidi, neve Roelant!
Waer sidi, Tulpijn ende Olivier!
Sampsoen, Anceus ende Inghelier!

+ L.

358. en Rontseuale.

+ 1630|

360. want... wolc verscleghen.

361. beiden.

363. noch.

+ 1635|

[p. 159]

 

⁺ ‘Waer sijn die .XII. genoeten ghevaren?’

 

Menich daer in onmacht viel, twaren,^369.

370

⁺ Die broeder vant den broeder doot,^370.

 

Die vader sijn kint, dat es jamer groot.^371.

 

Die hertoghe Naymes sprac doe

 

Kaerle dapperlijc toe:^373.

 

‘Here coninc’ seiti, ‘twaren,

375

⁺ Hier en helpt geen kermen noch ghebaren.^375.

 

Wi hebben allen veel verloeren.^376.

 

Laet ons wreken onsen toren.^377.

 

Soe wi langher merren,

 

Soe onse vianden meer ontferren.

380

⁺ Ic sie tghestof van haren karinen.^380.

 

Wilt God, wi sullen hen doen finen^381.

 

Die mort die si hebben ghedaen,

 

Eer si ons yet verre ontgaen.’

 

Si spraken alle doe:^384.

385

⁺ ‘Ay Godt, help ons daer toe!’^385.

+ L.

369. ommacht wiel.

+ 1640|

370. want.

371. wader sijn om.

373. Harde; tuwe.

+ 1645|

375. help ghen; gheclaghen.

376. wel.

377. vreken.

+ 1650|

380. sien.

381. sullent; tfinen.

384. doen.

+ 1655|

385. tuwe.

De achtervolging.

Die coninc bevael Geboene^386.

Die schieltwachte te doenne,
Ende Tibaude, dat hi sal
Die doden wachten overal,^389.
+ Dat se wolf noch lyoen^390.
En ghenaket noch griffoen.

386. be wael; Ganeloene.

389. Tibande.

+ 1660|

390. volf.

[p. 160]

 

⁺ Doen dede Kaerle, die Gods vercoren,

 

Blasen alle sijn horen;^393.

 

Ende reden, tes si vernamen,

395

⁺ Dat si biden vianden quamen.

+ L.

393. allen.

+ 1665|

Op Karel's bede staat de zon stil.

Als Kaerle dat ghesach
Dat hem ghebreken soude die dach,^397.
Viel hi vele weerde
Neder op die eerde,
⁺ Ende bat Gode den goede
Door sijn oetmoede,
Dat Hi die sonne dede staen,
Dat hi die vianden mocht slaen.
Doen sprac te hem haestelike^404.
+ Een inghel van hemelrike:
‘Kaerle, u en sal daghs niet ghebreken.
Vaert u haestelijc wreken^407.
Over die u daden toren;^408.
Want die bloem hebdij verloren.’
⁺ Kaerle en heves niet vergheten,
Ende es saen opgheseten,
Ende dancte des Onsen Heere^412.
Diepelijc, van der eren,
Die Hi hem doen woude,
⁺ Datti den dach lenghen soude.^415.

397. den;

+ 1670|

404. haestelijc.

+ 1675|

407. waert.

408. di.

+ 1680|

412. dancten

+ 1685|

415. dat hem.

De Saracenen komen om in den Ebro.

Die Sarasine, diet becochten,^416.
Vloen dat si mochten.

416. dijt bechoten.

[p. 161]

 

⁺ Tot Saragoysen dat sise jagheden,^418.

 

Dat hen die tonghe rageden

420

⁺ Ute haren monde.

 

Men sloechse als honde.^421.

 

Voor hen vonden si een water diep,

 

Dat utermaten seer liep.

 

Si en vonden scep noch barken^424.

425

⁺ Die Sarasinen verdronken starcke.^425.

 

Op Mamet si riepen,^426.

 

Dat hise hulp uten diepen.^427.

 

Dies si hadden cleyn te bet,^428.

 

Want si verdroncken altemet.

+ L.

418. sisen jaghen.

+ 1690|

421. sclose.

424. stap.

+ 1695|

425. verdruncken zoo telkens, stercke.

426. rippen.

427. wten dieppen.

428. bat.

De halt.

⁺ Als Kaerle sach, te waren,^430.
Dat si allen verslaghen waren,
Oft verdronken in die riviere^432.
Doen keerdi weder sciere,
Ende dancte onsen Heere^434.
+ Diepeleke van der eeren
Die Hi hem hadde ghedaen^436.
Dat Hi die sonne dede staen.
Des sprac Kaerle die heere:
‘Hets herberghens tijt tameere.^439.
+ Wi en connen te Roncevale
Nu niet comen wale.
Onse perden moeten eeten gras,
Want si moede sijn ende las.
Wi moeten hier ontbeiden.
⁺ Doet af die ghereyde.
Si hebben hongher ende dorst seere.’^446.

+ 1700|

430. die.

432. riwieren.

434. dancten.

+ 1705|

436. afgesneden vers, hersteld volgens B. 414.

439. harbarghen.

+ 1710|

+ 1715|

446. wi.

[p. 162]

tekstkritische noten

1729. droem, een der uit de Oudheid welbekende epische procédés. In 't Fr. worden deze droomen veel uitvoeriger behandeld. Vgl. overzicht.
1734. dochten, docht hem.
1735. onghehier, vreeselijk, geweldig.
1744. tonghemake, lijdend.
1745. in wake werden, wakker worden.
1746. vare, angst, van den eersten droom, die zinspeelt op den ondergang van het leger; de tweede op het rechtsgeding over Ganelon te Aix (zoo in 't Fr.).

Karel's droomen.

⁺ Te betenne gaf orlof die heere.
Die moede es van dachvaerden^448.
Slaept vast op der aerden;^449.
+ Also dede Kaerle daer^450.
Dat seg ic u over waer.
Daer en dede niemen wachte^452.
In allen dien nachte,^453.
Sonder alleen God, die goede,
⁺ Was der kersten hoede.
Oec soe sendi, waerlike,
Enen inghel van hemelrike,
Die sijns soude nemen goem,^458.
Ende brochten in enen droem,
⁺ Dat .III. griffoenen quamen
Daer si grote scade bi namen,
Ende een onghewederte groot;
Ende dochten Roelant wesen doot.
Oec docht hem comen een vier^464.
+ Alte snel ende onghehier.^465.
Daer na Kaerle vernam,
Dat een lioen quam
Grammelic te hem wert,
Daer hi seer af was ververt,^469.
+ Dien hij ontgaen niet en conste.^470.
Te roepene hi begonste
In sinen droem harde zeer.^472.
Dus lach Kaerle, die heer,
Van droemene tonghemake.^474.
+ Nochtans en wert hi niet in wake.^475.
Ende na desen vaere

+ L.

448. waert.

449. eerden.

+ 1720|

450. Karlre onduidelijk.

452. dedi; wachten.

453. nachten.

+ 1725|

458. soede.

+ 1730|

464. hen.

+ 1735|

465. afgesneden vers, door Bormans aldus aangevuld.

469. sier; verwert.

+ 1740|

470. die.

472. hardde zier.

474. wan.

+ 1745|

475. en wacke.

[p. 163]

 

⁺ Dochten dat hi in Vranckerijc ware,^477.

 

In sinen payse, ghevaren.

 

Doen sach hi wel .XXX. baren

480

⁺ Comen, als hem dochte,

 

Die elc als een man spreken mochte,

 

Ende hiesschen dat hi hen gave

 

Haer maech: sij wouden daer ave^483.

 

Selve rechten ende wreken.

485

⁺ Aldus consten si hem spreken.

 

Een reude lieper van sinen hove,^486.

 

Die hem dienen woude te love,

 

Vechten jeghen dien meeste,

 

Soe tellent ons die jesten.

490

⁺ Nochtan en wist hij niet wie verwan.^490.

 

Aldus droomde den edelen man.

+ L.

477. sij; waer.

+ 1750|

483. macht; woeden; aen.

+ 1755|

486. Ende een liepen; hoeve.

+ 1760|

490. viest; wij.

Marcelijs' aankomst te Saragossa.

Marcelijs, die coninc,
Dat was waerlike dinc,
In Saragoysen hi vloe.
⁺ In den vergier beetti onvroe.^495.
Hi hadde verloren zwaer pant,
Beyde aerm ende hant.^497.
Dat dede Roelants swert.
Hi was seer verveert;^499.
+ Ende gaf op scielt ende spriet.
Hi en wilde mer vechten niet.^501.
Want hi was seer versacht,
Ende viel neder in onmacht.^503.

+ 1765|

495. afgesneden vers, aldus door Bormans aangevuld.

497. aerme.

499. verwaert.

+ 1770|

501. wechten.

503. sier versacht.

[p. 164]

tekstkritische noten

1783. Ghi, zoo hs.. door B. en K. veranderd tot Hi; ik neem anacolouthon aan en begrijp: gij neemt het kwalijk ter harte.
1785. hem, deze eerste god is Apollon.
1794. peliart of paliart poel.
1796. marasch, poel, moeras

Braymonde en de Saracenen honen hun goden.

Doen quam te dier stonde^504.
+ Sijn wijf Braymonde
Ende weende vele seere^506.
Om dien mesval van haren heere.^507.
Sij vliec haer God^508.
Ende wedersede sijn ghebot,^509.
+ Omme datti niet en hadde ghedaen,
Datsi den seghe hadden ontfaen.
Ende seide: ‘Die u dient, waerlike,
Ghi bestadet qualijcke.
Want ghij sijt van cranken lone.’
⁺ Si namen hem sijn croene
Ende voerdene onsochte.^516.
Elc sloechene die mochte.^517.
In een ketene sien hinghen;^518.
Hi en mocht hen niet ontspringhen.^519.
+ Met stocken sien blouwen,^520.
Dat hem sijn leven mocht rouwen.^521.
Ende Tervogante mede
Sloeghen si ontwee sijn lede^523.
Ende werpene in een peliaert.^524.
+ Mamet en bleef oec niet ghespaert
Hen es gheen soe vuul marasch,^526.
Als daer hi in gheworpen was.

504. ommacht.

+ 1775| L.

506. veende weele sier.

507. meswael.

508. vlieken.

509. gheboot.

+ 1780|

+ 1785|

516. ont sachte.

517. scloechene.

518. hijnghen.

519. ontsprenghen.

+ 1790|

520. bluwene.

521. lieven moch.

523. lieden.

524. verpene.

+ 1795|

526. Ende.

Braymonde's klacht.

Als Marcelijs vernam

Dat hi vander onmacht bequam,^529.
+ Bat hi vrienden ende maghen,
Dat sine in een camer draghen.

529. ommacht.

+ 1800|

[p. 165]

 

⁺ Hi was verweloes ende bleec,

 

Dat sinen wijve qualic gheleec.

 

Si weende ende trac haer haer,

535

⁺ Dat segghic u over waer.

 

Lude riep si doe:^536.

 

‘Ay, Saragoysen, hoe,

 

Hoe qualic eest u comen,

 

Dat u heere u es ghenoemen!

540

⁺ Nu wert verloeren al dat rike.^540.

 

Dat wetic wel, waerlijcke,^541.

 

Wie mijnen her daer ghebrac,^542.

 

Als hij ten wige trac:

 

Den amirael hetic bloot,

545

⁺ Hine bringhe sijn macht groot

 

Ende behoude dit lant,

 

Oft Kaerle winnet alte hant.

 

Hi es gram ende heves toren,

 

Dat hi sijn volc heeft verloeren.^549.

550

⁺ Est dat si te wighe comen,

 

Hen allen werdet lijf ghenomen,

 

Oft si souden behouden dat,

 

Dat si niet en vlien van der stat.

 

Hets te desen wige ghesciet^554.

555

⁺ Dat donse vloen ende die haer niet.

 

Daer bi eest waerlijc dinc

 

Dat niet en vliet haer coninc.’

 

Dit sprac sij met warer tale.^558.

+ L.

+ 1805|

536. duwe.

+ 1810|

540. allen.

541. vetich.

542. Wij; dae gekerac.

+ 1815|

549. wolc.

+ 1820|

554. wiige.

+ 1825|

558. spraken.

Slotbede van den kopiist.

Nu bidden wi Gode alte male
⁺ Ende der coninghin Sinte Marien,

+ 1830|

[p. 166]

 

Dat si ons allen van sonden bevrien,^561.

 

Soe dat si onser allen ziele^562.

 

Bevelen Sinte Machiele,

 

Als Hij sijn oerdel sal gheven,

565

⁺ Over die doet sijn ende die leven.^565.

561. van; bewrine.

562. zielen.

+ 1835|

565. lieven. Daarna volgt een Explicit: bestaande uit twee door elkander loopende zigzaglijnen; in de hoeken der eerste staat telkens een letter van explicit; in de hoeken der tweede staat: bij het begin, een onduidelijke letter, V (?); dan: roelant, tulpijn, olivier, coninc.

22. sijs, sij des te bet.
25. vernamen, hier en gewoonlijk: waarnemen, opmerken, begrijpen.
28. gheringhe, snel.
31. stock, in O heeft hij een stok om zijn ezel te prikkelen; ook in H 117 komt hij nog tot het gevecht met een stoc; in L ontbreekt juist dit vers; rijckelyck zoo veel als trotsch hier.
34. doer, als dikwijls: ter wille van, om.
40. dootslach: om R. te mogen dooden.
43. sonder waen, zonder twijfel, stoplap.
45. vrij, onafhankelijk.
46. verdriven, alsof er nog stond: wij sullen. callaengien, onaangenaamheid, schade. Mnl. Wb.: strijd, tegenstand.
49. quyt, ik verlos u van, dat zoodat,

52. tzijs, cijns.
55. hantschoe, iem. den handschoen toewerpen was hem uitdagen; dien aanbieden was zich hem onderwerpen, toestemmen.
63. zoodat ik er u steeds dankbaar om moge zijn.
65. stappans, terstond.
68. das = des, daarin.
70. wij willen er ons niet aan onttrekken.
72. wych, strijd.
73. wij meenen, wij zijn van plan.
77. emmer een, volstrekt: een is bijw.
78. Noch, uit ch.d.R. blijkt dat dezelfde Corsabels nog bedoeld is, van wien daar gezegd wordt dat hij ‘voor al 't goud van God geen lafaard zou willen zijn’. Het Vb. geraakt hier in de war.

80. Ik laat wonde van het hs.: van wenden, keeren, vluchten; uitg. veranderen wende.
85. spaensch, niet in O.
89. dan zal ik verheugd zijn.
90. swanc, kracht.
91. Of het loopt af tegen mijn zin. Dat geeft toch een voldoenden zin, blijft hij 't hs. en wordt bevestigd door 't Vb. 149-150.
95. dats, zoo dat hem in dat alles, in die opzichten, niets ontbrak.
99. fijn, een einde aan zijn leven.
100. Een lezing: alle die ghenoten sijn, met Bormans, zou het Fransch dichter nabij komen.
101. Sidermeer, vreemd gebruikt; schijnt te beteekenen: van dan af voort.

106. dankes = dancte des.
111. teeken, veldteeken.
113. hondert, in O duizend.
116. brande, zwaard.
121. ‘Het zal hun wel blijken’, zij zullen het wel ervaren.
130. weert, d.i. heb, acht, hoogschat.
132. of R. zou in de aarde moeten verdwijnen, en mij zoo ontsnappen.
134. Ja, ten minste zoo.
135. met dezen, dadelijk daarop.

140. gheproeft, daarvan hadde ze bewijzen gegeven.
155. vroem, dapper.
164. meeste, voornaamste.
166. of quade avontueren zou het moeten beletten.
169. Waarvan hij zich moeilijk herstellen zal.

184. de beschrijving van Cherubles in O (hier Tarters?) is veel uitvoeriger, en vertoont juist een paar valsche assonances.
184-185. hij zou niet nalaten met zijn zwaard R. aan te vallen: hine.
194. In O: 100.000; in de Duitsche bewerking heeft ieder der twaalf 12.000 man met zich.
196. Deze lezing veronderstelt dus dat ze de Franschen achterna gingen, niet tegemoet kwamen, als in 't Vb. si vernamen/ die Fransoysen die tot hem quamen.
197. op dat slechte, op de vlakte; scieden: ze stelden zich op, in hunne scharen. In 't Duitsch doet Falsaroen de twaalf met hun volk zich in vier scharen opstellen (blz. 137, v. 2).

202. vianose: del acier vianeis zegt O.
204. timprage, de harding van het staal was wel gelukt.
205. bonden, aanbinden.
209. onduidelijk; O vermeldt: muls en palefreis zoodat stave aan muls: muilezels zou beantwoorden; maar hoe? misschien: zij lieten hun stokken (vgl. v. 31) en hun trekpaarden: hier zouden dan die stokken staven genoemd worden, vgl. Mnl. Wb. i.v. stave.
210. waerde, met orse.
214. ghegare, wapenrusting.
217. orghelen schijnt eenvoudig: mond- of blaasinstrument te beteekenen.

234. Zie overzicht.
235. si. De Franschen, die gezworen hadden niet te wijken.
239. Twine. Waarom niet.
242. De kopiist van L heeft zich vergist. Zie overzicht.

260. Ik en; lachter smaad.
262. Dat dic = dade ic.
264. Zij zouden het boosaardig uitleggen.
266. dat = dat het.
270. Daarvoor moogt ge op mij rekenen.
275. L blijft dichter bij O dan H, al doen de verzen van L als minder oorspronkelijk aan.
277. Bormans punctueert: van ons allen hier, te voren; ik begrijp: ik neem den smaad op voorhand op mij.

451. Deze verzen van 't Vb. hebben zeker een oorspronkelijken kern behouden.
458. dedem voren, hij kwam vooruit.
465. Vgl. v. 132.
470. Als een trouwe dienaar Gods.
473. te hant, door mij bijgevoegd om te rijmen met sant, zoodat het volgende vers van L.v. 170 Nu over in des duvel hant dat hier niet hoort, ook kan wegvallen; in 't hs. blijft v. 167 zonder rijm: de geheele passus werd door den kopiist, die hier van streek was geraakt, op vrije wijze behandeld.

485. Volgende gevechten werden oorspronkelijk uitvoeriger behandeld: als nog in 't Vb. L zal wel verkort en besnoeid hebben.
492. sterf, imperf., pongise, aanval, gevecht.
496. verrechte hem, zich verdedigen tegen.
498. noose, lichamelijk letsel.

504. sonder vieren, zonder talmen; gew. sonder viere = dadelijk, zonder uitstel
511. ouden, zoo Vb.; wat toch weinig past; ook de eigennamen worden erg verward. Men vgl. steeds vergelijkend overzicht.
515. Deze verzen van H behooren klaarblijkelijk bij deze plaats.
521. wrack van wreken zeker: straffen, zijn wraak uitoefenen op.
523. Men begrijpt wat bedoeld is, maar, wat is dit: hij reed voorbij, eer zij..?
528-532. Deze verzen schijnen uitbreiding te zijn van O: De strijd is wonderbaar, en algemeen.

528. Noch soo sloech hi. Bormans heeft hier in Vb. een vers te weinig geteld.
530. ter scaden ende vramen, zal wel zoo iets beteekenen als: op dood en leven.
537. Geheel de voorstelling is verward.
545. Turzabelin in de uitg. van v. Gelen is 't: Cursabel, die vroeger Tarters werd genoemd.
548. wederstont = stuiten op.
550. doode vorme, omschrijving voor dooden.
554. Eer = tot.
555. In het fr. wordt wat volgt door Olivier gedaan; zoo vereischt het ook de samenhang. ruese reus: dit epitheton niet in 't fr.; trenchoene, eenig wapen, of stuk van wapen.
557. ghespanne, gezelschap, afdeeling.

560. In 't fr. Turgin en Estorgus: wellicht is een naam uitgevallen; in 't fr. staat dan, dat hier O. zijn lans brak, waarbij R. hem toeroept zijn zwaard te trekken. Het Vb. is verward geraakt: deze episode wordt heel wat verder buiten allen samenhang vermeld en ingeleid met de losse verbindingsformule: Noch soe sprack Rolant tot Olivier; daar hier de episode niet paste, heeft Vb. ook alles in een onbepaald verleden verplaatst.
562. Antecleer fr. Hauteclere of Halteclere; ghebiten: kwetsen, klooven.
564. op... ghenade, door Gods bijstand.
564. Twy: waarom.
565. moeyte = moete tijd, geschikte gelegenheid.
569. Dat vorige episode hier behoort, bewijst het vervolg, dat zich weer eng bij 't fr. aansluit. Zie overzicht.
572. En maakte 't daar wel duidelijk, ten opzichte van Walbrunen: in O is het Justin de Val-Ferrée: Vb. verwart met Walbrune, v. 688 van zijn tekst.
576. sachte = sachte doen, verblijden.

617-620. Deze banale opmerking ontbreekt in 't Fr.
621. Nadat O de vlucht der Saracenen beschreven heeft en de overwinning der Franschen, kondigt het met een kort, tragisch, vers, de komst aan van Marsilies. In V⁴ komt Margarijs den koning de neerlaag melden en hem aanzetten om op te rukken: over Margarijs, zijn dapperheid, zijn vlucht, wordt daar veel uitvoeriger uitgeweid. Ook zijn opwekking tot Marsilies is heel wat dringender.
626. een i.d. = jammerlijk.
628. dat kan tellen als vers!
630. mi vercouveren, mij herstellen.
635. Deze verzen 533-544 uit Vb. hooren wel hier. Echter nergens vind ik in Vb. iets, dat aan de voorgaande laisse (vv. 1449-1466 van O) herinnert, waarin gezegd wordt: dat Marsilies' leger oprukt en de Franschen dit nieuw leger zien. Dit moet verondersteld worden, om vv. 640 en volgende te begrijpen.

647. Vgl. overzicht.
650. faelgeert. Gij zijt niet geslaagd (en daarom zijt gij quaet ende fel) (?) of misschien faelgeert hier tr.: gij overwint nu?
662. teeken van opperbevelhebber.
663. Deze plaats beantwoordt beter aan vv. 1467-1482 van O die Marsilies toespraak voorafgaan, hoewel in de volgende zoogezegd geinterpoleerde laisses nog eens gelijke gedachten herhaald worden.
664. noosen, schijnt te zinspelen op de 7000 klaroenen van O vv. 1449-1466 welke laisse niet vertaald, althans niet in het Vb. bewaard, is.
665. pinen, moeite, strijd.

669. Hoeveel pakkender spreekt uit 't Fr. het tragische bewustzijn van den nakenden ondergang!
670. Si, de Franschen: zeer weinigen bleven nog over.
680. doer = om.
683. omoengye? = homoet, trots?
685. Hi, Inghelen, natuurlijk.
690. vgl. 707.
698. te midden waerde = te middenwaart.

700-701. zulke platheden zijn, 't spreekt van zelf, van onzen rijmelaar: zou de oorspronkelijke bewerking die reeds gehad hebben?
701. Eschabrise = Escababi van O., Affrycken? Ook de uitg. van v. Ghelen heeft Affricken, door Bormans veranderd tot Alphaine; O heeft Alphaien.
703. In O zijn het zeven Araben, die O. van hun paard slaat: en die wel nooit meer ‘sont prot por guerreier’, wat anders grimmig!
712-714. Niet in 't Fr.; vgl. 532-533: bijgedichte algemeenheid; het Vb. geraakt ook weer verward.
719. Geheel dit gevecht is verward: in geen enkele fr. redactie staat er iets van; ook niet in 't Duitsche Rolandslied: wie is telkens hi? hi riep, hi overliep, hi waende = Walbrune, meen ik.
722. het bleef: er kwam niets van (?).
723. Al vliende waarsch. Walbrune, die, na eerst toegestooten te hebben, vlucht, zoo ‘achter blijft’, maar toch gaarne het ‘lijf’, leven, van Sampoen, hadde ‘ontdreghen’, terugkeert en andermaal slaat.

730. en zette zijn paard aan van hant = vooruit, te hant = dadelijk.
734. Vgl. den strijd met Chernubles.
735. Ambrone om 't rijm te lezen Amboerne of Amboren; dit Amboren berust op verkeerd begrip van O: Ambore = beide, man en paard.
738. Kon het platter?
745-748: In O roept R. alleen: Ne pois amer lez voz. Devers vos est li orgoeilz e li torz.: wat anders dan deze vrome bespiegeling!
748. Dese van R. - In 't fr. volgen nog een reeks gevechten, waarin de meeste der twaalf genooten sneuvelen. Het Vb. onderbreekt het poetisch verhaal, om het andere fantastisch verhaal voort in te schakelen: dit wordt vermengd met omstandigheden uit den eersten slag; maar dan volgt ook Grandones' overwinning op Reynier (v. 1570 vlg. van O; z. Overzicht). R. doodt hem. De Saracenen verliezen 40.000 man. Nu komt Marcelijs zelf ten strijd, met 80.000 man: wat beantwoordt aan de vier scharen met Grandones, en de acht scharen, die bij Marcelijs gebleven waren. Volgt dan het gevecht van den bisschop tegen den standaarddrager Albuna (Abismes) met de opmerking dat deze bisschop niet Tulpijn was: deze was bij Karel zelf. De volgende verzen van 't Vb. sluiten aan bij 't einde van dit gevecht.
In de fransche hss. heerscht hier ook verwarring: in O staan de vv. over Marsilies' verschijning en Turpin's gevecht met Abisme geheel aan 't begin; na v. 1466. Door Gautier en andere uitgevers werd die episode naar hier verplaatst volgens de hss. der remaniements. Onze bewerking heeft zich ook bij deze orde aangesloten. Zie Inleiding.

785. Van bisschop en Olivier geen spraak in 't Fr.
791. aen schijn, klaarblijkelijk. Geheel deze plaats is weer zeer vrij bewerkt. In 't Fr. is een laisse gewijd aan 't woeden der Sarazijnen, een tweede aan R., een derde aan O. Vooral bij de laisses die niet in O voorkomen is onze bewerking gewoonlijk veel vrijer en beknopter.
793.-796 Niets in 't Fr.

813. ymmermeere voor goed; het rechtstr. vw. schijnt v. 815 te zijn.
836. vijf, in 't Fr. vier.

837. scharen, het Fr. spreekt van aanvallen; estorm.
840. Sij de Saracenen.
841. hem, de christenen.
844. si, de Saracenen.
846. liden, lijden, wat zij te verduren hadden.
848. vernamt: hij zag hoe weinigen er nog overbleven.
856. Echt. Nog, opnieuw.

866. Olivier handelt hier volgens de voorschriften der ridderlijkheid, niet om hulp te roepen, als men omsingeld is. R. had dit vroeger moeten doen, vóór den slag. Nu is 't te laat.
870-871. onduidelijke constructie: schamen onpers. gebr., uw geslacht zou zich er over schamen, dacht gij er nog verder aan, dat u die schande is geschied.
873. dedijt = dedi. het.
883. hebt gij het versmaad.
889. suster, de schoone Alde, Aude, R.'s verloofde.

903. baraet, pocherij, overmoedige daad, scheen me beter dan toeverlaet.
916. De verandering van te hare in daer met behoud van 't overige scheen me verkieselijker = waarheen hij vlug reed.

920. B. door K. gevolgd, stelt voor: Hi seide dattet Gode afdochte = dat het God deerde, wat mij minder in den algemeenen stijl schijnt te passen. Het Vb. heeft:

Ende badt hem doer Gods eere
Dat hi dus en vermaende nemmermeere,
Maer dat hi Rolande verdroeghe
Ende grote slaghen sloeghe.

936. keeren, naar hun land teruggaan: Karel zal ze verdelgen, nl.; in 't Fr.: dat zij niet blijde zullen terugkeeren.

981. vermaenden = vermaende hem; oude, ouderdom.
987. Nobles, is volgens sommigen Napal, Nabal een versterkte plaats in het bisdom van Barbastro, in Spanje, door de christenen in 1091 ingenomen: is het wel waarschijnlijk, dat hierop door onzen dichter zou gezinspeeld worden in verband met Roland? De geheele episode is geheimzinnig; volgens de Karlamagnus-Saga zouden O. en R. op Karels bevel Nobles hebben ingenomen, maar tegen diens wil den koning gedood hebben: te vergeefs trachtten zij het bloed weg te wasschen. Karel erkende R.'s ongehoorzaamheid en zou hem toen met zijn handschoen een geweldigen kaakslag hebben toegebracht.
982. Saraceensche vredesgezanten, met den koning, waarschijnlijk.
986. scerne, spot, om uw lichtgeloovigheid.
989. spaert, talmt.
990. Lantmayoer, vertaling van Tere major.

991. schijnt niet meer te zijn dan een zinlooze stoplap: begrijp me, dan is 't mogelijk dat..., dan zult gij naar mij luisteren, mijn raad volgen.
996. horet, hoorde het.
1001-1005. In 't Fr.: ‘Cil corz at longe aleine,’ wat de bewerker wel niet juist begrepen, maar toch gevoeld heeft.
1005. Hij is in levensgevaar.
1007. Erliken, door Kalff voorgeslagen, wat hij schijnt begrepen te hebben in den zin van: op passende, beleefde wijze; ik versta: opgewonden, driftig; men verwacht zoo iets als: snel, dadelijk; of herlike = dapper? vgl. v. 1643.
1009. Here? na Her coninc voldoet weinig. Wat volgt is weer geheel verward; het vers verradenesse optie hant behoort ongetwijfeld nog tot Naimes antwoord; om het in te leiden plaatste ik er voor: ic duchte omme Roelant van eigen maak; Naimes wekt de gedachte aan verraad op. Anders zou Naimes zeggen: Ghi hebt waer gheseyt, en de Koning daarop ook: Ghi segt waer! Maar zoo ontbreekt dan het rijm voor ghescant: zoo moest ik er nog een vers bijvoegen: het rijm te hant lag, ja, voor de hand; een synoniem van vanghen of van versmaden kon het vers aanvullen; ik koos vermeensamen = uit de gemeenschap verwijderen.

+ R. 55

1025|

1030|

1038. passen, doorgangen: zij baanden zich wegen (?) 1040-41 schijnt het vorige te verklaren: zij wilden geen omwegen maken: ‘zij wilden niet doorgaan, gaan langs daar waar men om mocht rijden.’ Ik behoud mochte: waar het gebeurde dat..., B. en K. moeste.
1043 vlg. Deze plaats staat in 't Vb. tegen het einde, buiten alle verband.
1045. Dit zie ik nu wel in.
1048. Zinspeling dus op den aanslag op Julius Caesar.
1050. Capitolie heeft het Vb.
1057. B. en K. lezen: Daer si den aenslach hadden beraden. Ik behoud wat ik kan van 't hs.; het Vb.: Daer si hem valschelijc hadden verraden: verraden moet behouden blijven.
1052-1053. Het fr. zegt integendeel: dat het den verraders slecht verliep en dat zij in 't vuur omkwamen. Het Vb. heeft de vv. niet.

1059. schadet. Bormans verandert dit in costet; ik behoud het woord met de beteekenis: zoo brengt dat mij als schade toe het verlies van een ‘zwaren pand’, een held van groote waarde.
1061. verwints: verwin des, ik kom het nooit meer te boven.
1069. varen. Vb. heeft: spreken si; een woord als varen te verbinden met ende wreken is weggevallen.
1072. lacen! past in strikte logica wel niet! maar wel bij de gedachte dat R. nog steeds moest doorvechten en dat de strijd al zoo ver gekomen was.
1083. meskief, leed, droefheid.

1091. bedervet, ten gronde gericht.
1093. Ook al moest ik om niets anders sterven.
1104. De zwarte aarde was rood...
1107. van herten milde = met een milddadig hart.
1111. quellen, lijden.
1119. ghederft = omdat gij ons hebt verloren.
1123. Francheroene, wel verkeerdelijk; in 't Fr. Faudron de Puy.

1206-1209. volgens Vb. en O aangevuld. Hoe sterk het Vb. soms besnoeit moge blijken uit volgende plaats, waar het alleen behoudt vv. 1218-1219, 1230-1233.
1191. pryen = prien: kreng, verachtelijk mensch.
1193. gheschoffiert, verslagen, met paniek geslagen.
1195. om te syn onteert, tot hun schande: wat tot hun schande strekt.
1196. Des coninxs opperste heere. Dit moet Marcelijs zijn; maar die was zelf koning. Het Vb. broddelt: misschien des legers.
1206. Galifier, als eigennaam opgevat, waar het Fr. alleen heeft: algalifes, de Kalief; deze is hier Marsilies' oom, niet neve.
1206-09. De ingelaschte vier verzen, die het verband moeten leggen met het vervolg van R. werden volgens den tekst van Vb. gemaakt. Het Vb. heeft .XXX.; maar in 't opschrift dat voorafgaat spreekt het ook slechts van .XX. duisent. Het Fr. heeft 50.000.

1238. coninc, waarsch. Marcelijs, niet Karel. In 't Fr. roepen ze: ‘Lo emperedre at tort’. Misschien werd dan toch Karel bedoeld, en wilde de bewerker zeggen: dat ze smaad over Karel spraken, omdat hij hem in den steek had gelaten.
1242. overdadich, vermetel? ongeloovig?
1244. stacken = stac hem.
1254. Ik weet niet hoe de verzen aan te vullen; 't Fr. zegt: tot de tanden. Het Vb.: Ende cloofde hem al onghespaert vanden hoofde tot in die middelwaert. Borm.: teen slaghe Thooft af toten craghe.
1260. dachvaert vreemd; 't Fr.: vaillant denier; 't woord beteekent waarschijnlijk: zooveel als de kosten voor een dagreis.

1502 vlg. Een dier heerlijke plaatsen, waarin de echt christelijke geest van het Fr., meer dan in preeken of godvruchtige opmerkingen, zoo krachtig uitstraalt. Het eerste vers heb ik aangevuld volgens het Fr.

1549. dat het gaan en zoeken; groten = groot een.
1556. hi de Saraceen, zoodat hij een gesneuvelde scheen te zijn.
1577. ghescaert van scaerden eene schaard toebrengen, beschadigen; in het breede deel van voren.

1615. dat R. niet tot het einde toe gevochten en overwonnen had.
1623. Is wel in strijd met het overige.
1632. lede, door Verwijs werd voorgesteld te lezen stede (Taal. en L., 111, 221); ik vat lede op als lide: pad.

1645. ghebaren, luid weeklagen. Dit staat wel is waar niet in O noch in V⁴; in P staat er iets wat er op trekt. De bewerker heeft vrij kunnen te werk gaan.
1650. karinen, karren.
1651. finen, boeten voor.
1656. Het hs. heeft Ganeloen of Gaveloene onduidelijk. Bormans behoudt Ganeloene, omdat er in zijn fragment geen spraak is van Ganeloen's verraad: een halfslachtige verdediging is dit wel niet. Toch meen ik, dat hier wel zal moeten gelezen worden: Geboene, of Otoene, of Geboene ende Otoene, volgens O; Geboene, alleen, is verkieslijker, om het kortere rythme van 't mni. vers en om de gelijkheid met Gaveloene.

1664. ende reden, met onderdrukt subject si.
1666. vlg. Onnoodig er op te wijzen dat dit navolging is van het Bijbelsch verhaal.
1671. bij Zijn (van God) goedeitierenheid.
1679. die bloem, nl. der Fransche ridders, als in O.
1680. vergheten, verzuimen.
1683. van, Bormans en Kalff veranderen tot om die eere, om de zuiverheid van 't rijm, waarmee Bormans behept was; de gewone constructie is met van.
1686. die het moesten ontgelden.

1689. rageden, uitsteken.
1698. Zij vaarden er weinig te beter om.
1699. altemet, achtereenvolgens, de eene na den anderen.
1709. tameere, nu.
1713. las, uitgeput.

1752. hiesschen, impf. van (h)eischen.
1753. maech, bloedverwant.
1756. reude, Borm. reu, Kalff rode: groote hond.
1760. hij Karel.
1761. Door B. en K. nutteloos veranderd tot die edele man.
1765. Ik laat het vers zooals B. het heeft, al is er in 't Fransch geen spraak van een vergier; hier houdt hij stand onder een olijfboom, op het gras.
1772. versacht = versaagd.

1803. Wat zijn vrouw weinig beviel.
1809. heere (?) is misschien eere bedoeld?
1814. bloot, bloode.
1818. heves = hevet des, is er om bedroefd.
1820. vlg. De zin dezer verzen moet zijn: wanneer de Franschen ten strijde komen, laten zij zich het leven nemen of zij houden stand, zoodat zij niet vluchten; d.i.: zij sterven liever dan te vluchten. De onzen integendeel vluchten; de hunnen niet.

1833. Het hs. heeft bevele wat door Bormans en Kalff veranderd wordt tot bevolen: dan is ziele onderwerp: onze ziele zij bevolen S.M.; maar ik vat si op als God en Ste Marie, die onze zielen mogen aanbevelen aan de bijzondere bescherming van St. Michiel. B. en K. hebben waarschijnlijk gemeend dat dit van wege God en Maria vreemd is; waarom?