Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

(1934)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de Levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden.
(2^e Bijdrage)
door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande velde, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie van Belgie.

In mijne 1^e bijdrageGa naar voetnoot(1) heb ik 203 werken over bromatologie of levensmiddelenleer besproken, vóór 1800 verschenen en waarvan de namen der schrijvers met A beginnen. De 2^e bijdrage bedraagt 189 titels behoorende tot letter B en 133 behoorende tot letter C.

B

Water. 1571 Baccius, A. De thermis. In quo de universa Aquarum natura. De lacubus, fontibus, fluminibus. De balneis totius orbis et de methodo medendi per balneas. Venetiis 1571 in f^o

Andere uitgaven: 1588 Venetiis, 1622 Romae, Patavii 1711 (zie 1711 Baccius).

Water. 1694 Baccius, A. De thermis Veterum liber singularis, 1694 in f^o.

Wijn. [1596 Baccius]. De naturali vinorum historia de vinis Italiae et de Conviviis Antiquorum Libri Septem Andreae Baccii Elpidiani Medici, atque Philosophi, Civis Romani. Accessit de factitiis, ac cervisiis deque Rhem, Galliae, Hispaniae, et de totius Europae vinis et de omni Vinorum usu Compendiaria tractatio ad Amplissimum S.R.E. Card. Ascanium Columnam. Cum Gratia et Privilegio. (Rond het portret van Baccius:) Andreae Baccii Elpidien. Aetat. suae Anno LXXII. Superiorum Romae Anno 1596 Permissum. Summo Conatu - Ex officina Nicholai Mutii - Assiduitate et fervor, (in f^o, Kon. Bibl. Brussel S II 5740, Bibl. Univ. Gent A 8176, 28 lim + 370 blzz.).

Op blz. 348 wordt gesproken over Vlaanderen en Antwerpen in betrekking met den wijnhandel: op blz. 354 worden de biersoorten volgens het boek van Dodoens gerangschikt.

Het boek wordt soms met jaartal 1696 foutief vermeld. Andere uitgaven: Romae 1592, Francofurti 1607, Pataviae 1711.

Wijn. 1697 Baccius, A. De conviviis antiquorum, deque solemni in eis vinorum usu libri V, 1697, in f^o.

Water. [1711 Baccius]. De thermis Andreae Baccii Elpidiani, Civis Romani, Medici, atque Philosophi, Libri septem. Opus locuplesissimum Non solum Medicis necessarium, verum etiam studiosis variarum rerum Naturae perutile, In quo agitur De Universa Aquarum natura, deq; differentiis omnibus, ac mistionibus cum Terris, cum Ignibus, cum Metallis; de Lacubus, Fontibus, Fluminibus; de Balneis totius Orbis, & de Methodo medendi per Balneas; deq; Lavationum simul atq; Exercitationum institutis in admirandis Thermis Romanorum. Accessit nunc liber octavus De nova Methodo Thermarum explorandarum, deq; Minera, & Viribus Fontium Medicatorum, quorum pleriq; in hoe Opere desiderabantur: Ex Clarissimorum Virorum Scriptis editis, & edendis. Editio novissima. Quae in singulis libris tractentur, versa pagina indicabit. Patavii, MDCCXI. Sumptibus Jo. Baptistae Conzatti. Superiorum permissu, ac privilegio. (28,5 × 20 cm., 8 + XXVIII + 365 blzz., Kon. Bibl. Brussel II 44260).

Het boek bedraagt 8 deelen: natuur van het water, de baden, het nut der baden in de geneeskunde, de zwavelhoudende waters, de minerale waters, de metalen in verband met het water, de Romeinsche baden, bibliographie.

Baccius Andreas, met bijnaam Elpidianus, was een geneeskundige, arts van kardinaal Ascanius Colonna en van paus Sixtus V, in de 2^e helft van de 16^e eeuw. Jöcher noemt van hem: de naturali vinorum historia, de aquis calidis libri VII, de conviviis antiquorum, de vino italico, de cerevisiis, de balneis oppidi Bergomatis.

Tabak. 1668 Baillart Edme. Discours du tabac où il est traité particulièrement du tabac en poudre, Paris, Martin Le Prest, 1668 in-12^o; Paris 1693 in-8^o.

Fransche geneesmeester van het 2^e gedeelte van de 17^e eeuw; in zijn werk wordt de tabakplant op hooge waarde geschat.

Water. 1756 Baldassari. Dell'acque minerali di Chianciano. Siena 1756 in-4^o.

Water. 1779 Baldassari Giuseppe. Osservazioni ed esperienze intorno al bagno di Montalceto. Siena da Luigi. E.B. Bindi, 1779 in-8^o. Siena 1780 in-8^o.

Baldassari Giuseppe was in de 18^e eeuw geneeskundige te Sienna.

Melk. 1786 Baldini Philippe. Manière d'allaiter les enfans à la main, au défaut de nourrices. Traduit de l'italien. Paris, Buisson, 1786 in-12^o.

Philippe Baldini was een geneeskundige van Napels in de 2^e helft van de 18^e eeuw, zeer ervaren in hygienische vraagstukken. De Fransche vertaling werd door J.B. Le Febvre de Villebrune gedaan. Een Duitsche vertaling verscheen te Weenen in 1795 in 8^o: Neue Methode die Kinder ohne Brust gross zu ziehen.

Water. 1637 Baldus. Disquisitio iatrophysica ad textum 23 libri Hippocratis de aere, aquis et locis. Romae, Grignanus 1637.

Baldi of Baldus, een geneeskundige van Florence, gestorven in 1645, professor in de geneeskunde te Rome en arts van de pausen Urbain VIII en Innocentius X.

Tabak. 1657 Baldus, J. Satyra contra abusum tabaci. Monach, 1657 in-12^o.

Voeding. 1624 de Balinghem Antoine. Après dinées et propos de table contre l'excez au boire et au manger, pour vivre longuement, sainement, et sainctement, 2^e édition, St. Omer, 1624.

De 1^e uitgave verscheen te Rijssel in 1615 in 8^o. Jesuit en theoloog, geboren te St-Omaars in 1571, overleed Balinghem te Rijssel in 1630.

Water. 1605 Banc Jean. La mémoire renouvellée des merveilles des eaux naturelles, en faveur de nos Nymphes Françoyses, et des Malades, qui ont recours à leurs emplois salutaires, par Jean Banc, docteur en médecine de Molins en Bourbonnois. Paris, Sevestre, 1605, 3 parties en 1 vol. in 8.

Jean Banc, Fransche geneeskundige van de 17^e eeuw, schreef nog: Les admirables vertus des eaux minérales de Pougues, Bourbon et autres, renommées en France, 1618 in 8^o.

Koffie. 1671 Banesius Faust Nairo. Discursus de saluberrima potione Cahve sive cafe nuncupata. Roma 1671, 1675.

Antonius Faustus Naironi von Bani, beter gekend onder de namen Banesius of Banensis, van Syrischen oorsprong, was tusschen 1666 en 1694 leeraar in Chaldeesche en Syrische talen te Rome.

Wijn. 1762 Barberet Denis. Quelles sont les causes qui font pousser le vin, et les remèdes? Lyon, 1762 in-12^o.

Geneeskundige, geboren in 1714 en in 1770 overleden, doctor

van de Universiteit te Montpellier, arts te Dijon en dan arts van de haven van Toulon.

Water. 1780 Barisanus Joseph. De thermis Gasteirensibus. Wien, Kurzboeck, 1780 in-4^o.

Geneeskundige, geboren in 1756 en overleden in 1787, arts te Weenen en te Salzburg.

Chocolade. 1739 Baron Hyac. Theod. en Lemonnier Lud. Guil. An senibus chocolatae potus? Paris 1739 in-4^o.

Baron is een geneeskundige, geboren te Parijs in 1686 en overleden in 1758, professor te Parijs.

Koffie. 1781 Barotti Lor. Il cafe cantidue. Parma, 1781 in-4^o.

Water. [1675 Barra]. L'usage de la glace, de la neige et du froid. Par M.P. Barra D., Médecin, Aggrégé au Collège de Lyon. A Lyon, chez Antoine Cellier, fils, rue Mercière, à l'Enseigne de la Constance. Avec permission. MDCLXXV. (14,5 × 8 cm., 16 + 249 + 21 pp., Bibl. Univ. Gent, Méd 2855).

Gebruik van ijs of sneeuw om het vleesch versch te houden, en toepassingen bij ziektegevallen. Pierre Barra, arts te Lyon in de 17^e eeuw.

Er zou volgens Hoefer een vroegere uitgave verschenen zijn in 1671, echter niet aanwezig in de Bibliothèque Nationale de France.

Wijn. 1775 Barry Edw. Observations historical, critical and medical on the wines of the ancients and the analogy between them and modern wines. With general observations on the principles and qualities of water, and in particular on those of Bath. London Cadell, 1775 in-4^o.

Engelsche arts, in 1776 gestorven, professor in de geneeskunde te Dublin, en eerste geneeskundige van het leger in Ierland. Hij schreef ook:

Voeding. 1759 Barry. Treatise on the three different digestions, and discharges of the human body, London, 1759 in-8^o.

Voeding. 1719 Barry. Dissertatio de Nutritione. Lugd. Batav., 1719 in-4^o.

Water. [1689 Bartholinus]. Caspari Bartholini Thom. Fil. De fontium fluviorumque origine ex Pluvius Dissertatio Physica. Hafniae, Literis Regiae Majest. & Universit. Typographi Johannis Philippi Bockenhoffer, Anno MDCLXXXIX. (20 × 15 cm., 48 blzz., Kon. Bibl. Brussel III, 34343 A; Ref.: Acta Lipsiae, Suppl. II, 1696, blz. 539).

De opdracht aan Michael Wibe is geteekend uit Kopenhagen

29 october 1689; het werk wordt tot het drukken toegelaten op advies van Olaus Borrichius, op 7 November 1689. Gaspard Bartolin (1655†1738) was professor te Kopenhagen en arts van den Deenschen koning.

Tabak. 1714 Baruffaldi G. La tabaccheide, con le annotazioni. Ferrara 1714, 240 pp.

Water. 1768 Bassi F. Delle terme Porrettane, Roma, 1768 in-4^o.

Ferdinand Bassi, Italiaansche natuurkundige, in 1774 overleden. De catalogus van het British Museum noemt den datum 1768, Hoefer daarentegen 1767.

Voeding. [1650 Baten]Ga naar voetnoot(1). Secreet-Boeck / Van vele diversche en / Heerlicke Consten in veel / derleye Materien, / Met veel Remedien teghen de / innerlijcke en uytterlijcke gebre / ken der Menschen. / Wt Latijnsche, Francoische, Hooghduytscht / ende Nederduytsche Autheuren vergadert. / Door / Carolum Battum, / Medicijn-Ordinaris der stadt / Dordrecht. / Verrijckt met verscheyden Secreten van / Wijnen, Verwen ende Schrijf-Konsten./ t' Amsterdam, / Voor Joost Hartgersz. Boeck / verkooper op den Dam, bezijden het / Stadthuys, Anno 1650. (13.1 × 7.6 cm., 490 + 73 + 4 blzz., Bibl. Univ. Gent, Acc. 58601).

Voeding. [1656 Baten]. Secreet-Boeck.... t'Amsterdam. By Jan Wilting, Boeck-verkooper op de Singel by Jan Roonpoorts Tooren 1656 (12.5 × 7.2 cm., 573 + 3 pp., Kon Bibl. Brussel III, 47610 A en II 44259 in-8^o).

Voeding [1661 Baten]. Secreet-Boeck.... t'Amsterdam. Voor J.J. Schipper, in 't jaer 1661 (13.1 × 7.7 cm., 573 + 3 pp., Kon. Bibl. Brussel III, 16152, Bibl. Univ. Gent G 14357).

Er wordt aangeraden kalk, zwavel en aluin te benuttigen om den wijn te verbeteren, kruiden en zaden om wijn en bier allerlei smaken te geven, azijn aan de melk toe te dienen om heldere weij door filtratie te bekomen. Over de bijen en over den honing wordt op blzz. 119-124 gehandeld.

Kookkunst. [1593 Baten]. Medecyn Boec. Daer inne alle wtwendighe, ende inwendighe Parthyen des menschen Lichaems, met alle hare Sieckten ende ghebreken, van den Hoofde af, tot de Voeten toe, begrepen zijn, ende daer inne oock gheleert wert, hoe dat men alle de selve (met Godes hulpe) door menichderleye Remedyen, helpen ende cureren sal. Seer bequaem ende gerieffelick, niet alleene voor Medicijns, Chirurgijns, Aptekers, en Vroede-

Vrouwen, maer ooc voor alle andere gemeyne Luyden. Welcx gelijck (hier te voren) in Nederlantsche sprake, noyt wtgegaen en is. Door den Hoochgheleerden; ende seer ervaren D. Christophorum Wirtsung, wt der beroemster, outster, ende nieuwer Doctoren Schriften ende wt syne langhe experientie (onlancx door den Druck) in de Hoochduytsche Sprake wtgegheven, ende nv wt de selve in onse gemeyne Nederlantsche Tale, Overgheset. Door D. Carolum Battum, Medicijn ordinaris der Stadt Dordrecht. De tweede Editie. (Op het prentje van het titelblad, een zittende en lezende leeuw, met de woorden:) Siet de Leeuw wt den Geslachte Juda Wortel Davids heeft overwonnen. Ap. Hier is oock by gevoecht eenen seer excellenten gheexperimenteerden nieuwen Coc-boeck, die noyt hier te voren in Drucken is gheweest. Tot Dordrecht, Ghedruckt by Jan Canin, woonende in de Wijn-strate, int Jaer, 1593. Met Privilegie voor 12 Jaren. (30.3 × 19.1 cm., 18 + 664 + Register 58 pp. + Coc-boeck 28 pp., Bibl. Univ. Gent, Acc. 6495).

Kookkunst. [1616 Baten]. Medecyn Boec.... in de Hooghduytsche Sprake uytghegheven, ende nu uyt de vijfde Editie, in onse ghemeyne Nederlandtsche Tale, Overgheset Door D. Carolum Battum, Medicijn ordinaris, der Stadt Dordrecht. Hier achter is by ghevoeght, eenen excellenten, nieuwen gheapprobeerden Cock-boeck. De Vijfde verbeterde Druck. Waer by noch ghevoeght is een derde, doch seer noodigh Register, in de voorgaende Drucken uytghebleven. (Op het prentje van het titelblad, een zittende en lezende leeuw, met de woorden:) Siet de Leeuw, wt den gheslachte Juda de Wortel Davids heeft overwonnen. Apocal. Tot Dordrecht, Ghedruckt by Isaac Abrahamsz. Canin. Int Jaer onses Heeren cIɔ.Iɔc.XVI. Met Privilegie voor den tijt van ses Jaren. (27.5 × 18.7 cm., 20 + 676 pp. 4- 96 pp. register + Coc-boeck 26 pp., Kon. Bibl. Brussel, V.B. 4625b).

Kookkunst. [1624 Baten]. Een Medecyn-Boec. Daer inne Alle wytwendige ende inwendige partijen des Menschen Lichaems, met alle hare Sieckten ende Ghebreecken, van den Hoofde af, tot de Voeten toe, begrepen zijn, ende daer inne oock gheleert wort, hoe dat men alle deselve (met Godes hulpe) door menigherley Remedien, helpen ende cureren sal: Seer nut bequaem ende gherieffelijck, niet alleene voor Medecijns, Chryrurgijns, Apothekers ende Vroede-Vrouwen, maer oock voor alle andere ghemeene Luyden: Welcks ghelijcke hier te vooren, in de Nederlandtsche Sprake, noyt uyt-ghegaen en is. Door den Hoogh-gheleerden ende seer ervaren D. Christophorum Wirtsungh, uyt der beroemster, oudster, ende nieuwer Doctoren Schriften, ende uyt zijne langhe experientie (onlanghs door den Druck) in de Hooghduytsche Spraecke uyt-ghegheven, ende nu uyt de seste Editie, in onse ghemeene Nederlandsche Tale Overgheset Door D. Carolum Battum, Medecijn ordinaris, der Stadt Dordrecht. Hier achter is by ghevoeght, eenen excelenten, nieuwen gheapprobeerden Kock-boeck. De seste verbeterde druck: Waer by noch ghevoeght is een derde, doch seer noodigh Register, in de voorgaende Drucken

uyt-ghebleven. Tot Amsterdam, Voor Hendrick Laurensz, Boeck-vercooper op 't Water, int Schrijf-boeck. Anno 1624. (30.9 × 19.6 cm., 18 + 599 + register 98 pp. + Cock-boeck 25 pp., Bibl. Univ. Gent, Acc. 6501).

Kookkunst. [1627 Baten]. (Schoone titelplaat met naam en beeld van Hippocrates, Galenus en Avicenna). Medicyn-Boeck, Daerinne alle Gebreken des menschelijcken lichaems, mits gaders de Remedien der selven, claerlijck aen gewesen wort. In 't Hooch-duitsch beschreven door Christophorum Wirtsung, ende in de Nederlantsche Tale overgeset door D. Carolum Battum ordinaris Medicijn der Stadt Dordrecht. Hier is by-gevoecht een uytnemēdē Coock-boeck. Dese sevende Editie, is van nieus oversien ende van ontallijcke menichfuldige fauten gesuyvert, ende gebetert, oock is hier by gevoecht, een Treffelijcke Observatie ende Cure van een sware geschoten wonde, mitsgaders een Tractaet van de verbrantheyt. In 't Latijn beschreven door Wilhelm Hildanum. Ende nu uyt 't Latijn vertaelt door Johann. Burgundum Chirurgyn tot Amsterdam. Gedruckt t'Amsterdam bij Jan Janssen, Boeckvercoper op 't Water, bij de Coren-Markt. Anmo 1627. (34.4 × 22.5 cm., 20 + 676 pp. + register 96 pp. + Coc-boeck 26 pp. + Hildanus werken 51 pp., Kon. Bibl. Brussel V, 4625).

Het werk begint met de opdracht aan Frederik Hendrik van Oranje, door Johannes Burgundus te Amsterdam geteekend, met het bericht van den vertaler tot den lezer, en den inhoud van het medecijnboek.

Het kookboek bevat als titel:

Eenen seer schoonen ende excelenten Cocboeck, inhoudende alderley wel geexperimenteerde cokagien, van ghebraet, ghesoden, Pasteyen, Taerten, Toerten, Vlaeijen, Saussen, Soppen, ende dier-gelijcke: Oock diversche Confeyturen ende Drancken, etc.

Onder de technische woorden noem ik namelijk: blau Mangier, creum van Moerbeke, duytsche pap, hoeren-dreetkens, ghecloven nonnen, wijncoecken, venesoenpasteyen, borbonnopse taerte, Jacopijne taerten, taerte diadze, gunbraes, kerspen, lombaerts, cremyboelly, trinoletten, bruetfuleet, galetijn, deusegheerkens, volsel, tazip van spierinck, frutagien, Ipocras, enz., een echte schat van uitdrukkingen over kookkunst.

Kookkunst. [1628 Baten]. Medicyn-Boeck. Daer inne alle Gebreken des Menschelijcken lichaems, mitsgaders de Remedien der selven, claerlijck aenghewesen wordt. In 't Hooch-duytsch beschreven door Christophorum Wirtsung. Ende in de Nederlantsche Tale overgheset door D. Carolum Battum ordinaris Medicijn der Stadt Dordrecht. Hier is by-ghevoeght een uytnemenden Coock-boeck. Dese sevende Editie, Is van nieus oversien ende van ontallijcke menichfuldighe fauten ghesuyvert, ende ghebetert, oock is hier by

ghevoecht, een Treffelijcke Observatie ende Cure van een sware gheschoten wonde, Mitsgaders een Tractaet vande verbrantheyt. Int Latijn beschreven door Wilhel. Hildanum. Ende nu uyt t' Latijn vertaelt door Johannem Burgundum Chirurgijn tot Amsterdam. (Kop van) Hippocrates. Tot Amsterdam, By Michiel Colijn Boeck-vercooper opt water, int Huysboeck aende Cooren Marckt, 1628. (31 × 20.6 cm., 20 [1 f^o gescheurd] + 676 pp. + register 96 pp. + Coc-boeck 26 pp. + Hildanus werken 51 pp., Bibl. Univ. Gent G 14453).

Het kookboek verschijnt voor de eerste maal in de medicijnboeck van 1593 (28 pp.); het bedraagt 26 pp. in de uitgave van 1616, 25 pp. in de uitgave van 1624, en 26 pp. in de uitgaven van 1627 en 1628.

Water. 1736 Baudry. Traité des eaux minérales de Bourbonne. Dijon 1736.

Geneeskundige van de 1^e helft van de 18^e eeuw, beheerder der bronnen van Bourbonne-les-bains.

Water. 1696 Baugier. Traité des eaux minérales d'Attancourt en Champagne. Avec quelques observations sur les eaux minérales de Sermaise-Châlons, Seneuse 1696 in-12.

Edme Baugier was een geneeskundige van Châlons sur Marne in de 17^e eeuw.

Johannes Bauhinus, genees- en natuurkundige, geboren te Bazel in 1541 en overleden te Montbeliard in 1613, was de zoon van den geneeskundige Johannes Bauhinus (Amiens 1511 † Bazel 1582), en de broeder van den plantkundige Gaspar Bauhinus (Bazel 1560 † Bazel 1624). Hij studeerde onder de leiding van zijn vader, van Fuchs te Tübingen, van Conrad Gesner te Zurich, van Rondelet te Montpellier, van Dalechamps te Lyon, en werd dan de arts van Frederic de Montbeliard in wiens plantentuin hij aan plantkunde werkte.

Buiten verscheidene boeken over plantkunde, heeft hij de minerale bronnen, door hem te Boll in Wurtemberg ontdekt, beschreven in:

Water. 1598 Bauhinus Joh. Historiae novi et admirabilis fontis balneique Bollensis, in ducatu Wirtembergico, ad acidulas Goepingenses. Montisbeligardi 1598 in 4, 291 + 222 pp.

Water. 1600 Bauhinus Joh. De thermis aquisque medicatis Europae praecipuis. Montisbelgardi, Foillet, 1600 in-4.

Water. 1605 Bauhinus Joh. De aquis medicatis nova methodus,

quatuor libris comprehensa. Montisbelgardi 1605 in 4. Ibid. 1607 in-4; 1612 in-4. Duitsche vertaling door Foerter, Stuttgart, 1599 in-4, 1602-1603.

Tabak. 1629 Baumann Joh.-Nic. Dissertatio inauguralis de tabaci virtutibus, usu et abusu. Basileae, Genath 1629 in-4, 31 pp.

Antoine Baumé is een beroemde chemicus-apotheker, geboren te Senlis in 1728 en overleden in 1804; meester-apotheker in 1752, werd hij leeraar in de chemie in de College de pharmacie; hij bracht belangrijke verbeteringen aan de vochtwegers, die sedert dien tijd den naam van Baumé-areometers dragen.

Water. [1763 Baumé]. Analyse d'une eau minérale singulière qui se trouve à Douay en Flandre, par M. Baumé, maître apothicaire de Paris. (Mem. près. à l'Acad. des Sciences, tome quatrième, Paris, MDCCLXIII, pp. 490-198).

Baumé geeft die zonderlinge inlichting: ‘On doit considerer les eaux minérales, comme étant les lavures du laboratoire chymique de la nature’. Dat water, dat kwalitatief en kwantitatief wordt onderzocht, is alkalisch.

Wijn. [1778 Baumé]. Mémoire sur la meilleure manière de construire les alambics et fourneaux propres à la distillation des vins pour en tirer les eaux de vie; par M. Baumé, du Collège de Pharmacie de Paris, de l'Académie royale des Sciences et de celle de Madrid: Ouvrage qui a obtenu le prix sur la question relative à cette matière, proposée par la Société libre d'Emulation. A Paris, chez P.-Fr. Didot, jeune, Libraire de la Faculté de Médecine, quai des Augustins. M DCC LXXVIII. (19.4 × 11.6 cm., VIII + 128 pp, Bibl. Univ. Gent, Ch. 363, Kon. Bibl. Brussel, 5[...] Cl., III).

Buiten de beschrijving van het distillatietoestel om brandewijn uit wijn te bereiden, worden ook bijzonderheden medegedeeld over den areometer en over het vervriezen van het water.

Jam. [1790 Baumé] Eléments de pharmacie théorique et pratique, contenant toutes les opérations fondamentales de cet art, avec leur définition, et une explication de ces opérations, par les principes de la Chymie. La manière de bien choisir, de préparer et de mêler les médicaments; avec des remarques et des réflexions sur chaque procédé; Les moyens de reconnaitre les médicaments falsifiés ou altérés; Les recettes des médicaments nouvellement mis en usage; Les principes fondamentaux de plusieurs arts dépendants de la Pharmacie, tels que l'art du confiseur, et ceux de la préparation des eaux de senteur et des liqueurs de table: Avec l'exposition des vertus et doses des médicaments, à la suite de chaque article. Par M Baumé, maître apothicaire de Paris, de l'Académie royale des Sciences, et de celle de Madrid. Sixième édition, Revue, corrigée et fort augmentée A Paris,

chez Samson, Libraire, quai des Augustins. MDCCXC. Avec approbation, et Privilège du Roi. (19.6 × 12.1 cm., 40+ 896 pp., Bibl. A.J.J.V.).

Op blz. 520 wordt de bereiding van eenige vruchtjamsoorten gegeven. Van dit werk verschenen uitgaven te Parijs in 1762, 1769, 1773 en 1818 in 8, deze laatste bezorgd door Bouillon-Lagrange.

Voeding. [1781 Bayen en Charlard]. Recherches chimiques sur l'étain, faites et publiées par ordre du gouvernement, ou Réponse à cette question: Peut-on sans aucun danger employer les Vaisseaux d'Etain dans l'usage économique? Par MM. Bayen, Apothicaire, Major des Camps et Armées du Roi, et Charlard, Apothicaire de S.A.S. Mgr. le Duc d'Orléans, et Prévôt du Collège de Pharmacie. A Paris, de l'Imprimerie de Philippe-Denys Pierres, Imprimeur ordinaire du Roi et de la Police. MDCCLXXXI. (18.5 × 11.7 cm., VIII + 285 pp., Bibl. Univ. Gent, Chim., 410w).

De chemische en physiologische proeven die werden genomen bewijzen dat het zuiver tin voor de gezondheid niet schadelijk is.

Water. 1765 Bayen Pierre. Analyse des eaux de Bagnères de Luchon, Paris, 1765 in-8.

Pierre Bayen, geboren te Châlons-sur-Marne in 1725, en overleden te Parijs in 1798, bestudeerde grondig de minerale waters en de middelen om de waterverzorging te verbeteren.

Gilles Augustin Bazin, medicus te Straatsburg, overleden in 1754, heeft een boek geschreven over de bijen:

Honing. 1744 Bazin. Histoire naturelle des abeilles, Paris, 1744, 2 vol. in-12.

Honing. 1744 Bazin. Natural history of bees, their production, oeconomy, making wax and honey. Transl. from the French. London, Knaptow and Vaillant, 1744.

Bier. 1793 Becker R., Z. Noth und Hülfsbüchlein oder lehrreiche Freuden und Trauergeschichte der Einwohner zu Mildheim. Gotha, 1793 in-8.

Bevat onder meer inlichtingen over bier. De catalogus van het British Museum noemt een uitgave in 1799. De voornamen van schrijver zijn Rudolf Zacharias.

Edme Beguillet is een Fransche landbouwkundige, overleden in 1786, na advocaat en notaris te Dijon geweest te zijn.

Meel. 1768 Beguillet. De principiis Vegetationis et Agriculturae physica. Dijon, Frantin, 1768, in-8.

Meel. 1769 Beguillet. Discours envoyé à l'Académie de Lyon, sur les moyens d'approvisionner cette grande Ville et de moudre les Grains nécessaires à la subsistance de ses Habitans. Paris, Simon, 1769.

Meel. 1769 Beguillet. Mémoires sur les avantages de la Mouture économique, et du Commerce des Farines en détail, pour prévenir les disettes. Dijon, Frantin, 1769, in-8.

Wijn. 1770 Beguillet. Oenologie ou Traité de la Vigne et des Vins, Dijon, Defay, 1770, in-12.

Graan. 1772 Beguillet. Dissertation sur les Maladies des Grains et des Bleds ergotés. Dijon, Frantin, 1772 in-4

Meel. 1775 Beguillet. Manuel du Meunier et du charpentier de Moulins économiques. Paris, Didot, 1775, in-8; 1785.

Meel. 1775 Beguillet. Traité général des Subsistances et des grains, qui servent à la nourriture de l'homme. Paris, 1775 en 1779, 2 vol. in-4.

Een tweede uitgave verscheen in 1780, 6 deelen.

Meel. [1780 Beguillet]. Traité des subsistances et des grains qui servent à la nourriture de l'homme. Contenant: Les principes sur la connaissance et l'achat des Grains; leurs qualités, culture et usages; leurs maladies; leur conservation; l'histoire des Greniers d'abondance, etc. Le commerce et la législation des Grains, etc. Le méchanisme et la construction des diverses sortes de Moulins à eau ou à vent; la nouvelle Méthode de moudre les grains par économie, ses avantages, etc. L'analyse du corps farineux et des végétaux qui le fournissent; la conservation et le commerce des Farines économiques, etc. Avec un grand nombre de Planches. Dédié au Roi. Par M. Beguillet, avocat au Parlement, Membre de plusieurs Académies. Tome premier A Paris, chez Frault, fils, Libraire du Roi, quai des Augustins, près la rue Pavée, à l'Immortalité. MDCCLXXX. Imprimé par ordre du gouvernement. (20.8 × 13.5 cm., 52 + 283 + 14 + 219 pp., Bibl. A.J.J.V.).

Algemeen overzicht over de eigenschappen, de bewaring en het vermalen van de tarwe. Het boek bevat de 2 eerste hoofdstukken van het 1^e deel.

Tome second (blzz. 219-533). Bevat hoofdstukken 3 en 4 van het 1^e deel.

Tome troisième (blzz. 534-844), met hoofdstukken 5 en 6 van het 1^e deel.

Tome quatrième (blzz. XII + 2 + 524), 2^e deel met hoofdstukken 1 tot 5.

Tome cinquième (blzz. 525 tot 667, en 1 tot 381), 2^e deel met hoofdstukken 6 en 7.

Tome sixième (blzz. 382 tot 864) met hoofdstuk 8 van het 2^e deel.

Hoefer noemt een uitgave in 1782 (wellicht abusief!), 6 vol. in 8, en eene uitgave in 1802.

Meel. 1783 Beguillet. Traité pratique de la conservation des grains, des farines et des étuves domestiques. Paris, Onfroy, 1783 in-8.

Water. 1712 Behrens G.-H. Hercynia curiosa oder curiöser Hartz-Wald, d.i Beschreibung dezer Hölen, Seen, Brunnen, Bergen u.a. mit medicinischen, physikalischen und historischen Anmerkungen. Nordhausen, Neuenhahn, 1712.

Georg Henning Behrens, medicus, geboren te Gosslar in 1662, promoveerde te Erfurt in 1687 en practiseerde te Nordhausen; hij overleed in 1712.

Water. 1724 Behrens R.-A. Aquarum mineralium Furstenaviens et Vechteldensium examen. Helmstadt, 1724 in-4.

Beintema J.J.W. is de bijnaam van Jan-Ignatius Worb van Peima, Hollandsche geneeskundige van het einde der 17^e eeuw; hij heeft verhandelingen geschreven over tabak, thee en koffie:

Tabak. 1690 Beintema. Verhandelinge over de tabak. Haag 1690 in-8. Duitsche vertaling, Leipzig 1691 in-12.

Tabak. 1691 Beintema. Panacea, oder das allgemeine Hülfsmittel oder Lob des Tobacks. Leipzig 1691.

Tabak. 1743 Beintema. Untersuchung ob den Frauenzimmern nicht eben sowohl als den Mannszimmern Taback zu rauchen erlaubt ist. Jena, 1743 in-8.

Thee. 1743 Beintema. Von der Vortreflichkeit des Thees und Caffees. Frankfurt und Leipzig, 1743.

Thee. 1695 Belli Bartholomeo. Kurtze Beschreibung der Thee, Coffe und Chocolate. Leipzig, 1695, in-4.

Water. 1766 Bellon G.-M. Tentamen physico-chymico-medicum in origine thermarum Badeus. Rastatt, 1766.

Tabak. 1663 Benedetto. Il tabacco, opera nella quale si tratta dell' origine. Roma, 1663.

Tabak. 1618 Beuzo, Ug. Regole della sanita et della natura de cibi. Con annot. di G.L. Butanto et arrichita d'un trattato nuovo della ebbrieta et dell'abuso del Tabaco. Torino, 1618, in-8, 850 pp.; Torino, 1620, in-8.

Water. 1708 Berger J.-G. en Pohle M.-A. De Carolinis Boiemiae fontibus. Vitenberg, 1708. 24 pp., in-4.

Volgens Hoefer werd dit boek te Wittenberg in 1709 uitgegeven, en te Dresden in 1709 en 1711. Berger was een Duitsche medicus, geboren te Halle in 1659 en overleden te Wittenberg in 1736.

Water. 1738 Beringer J.-B.-A. Gründlage und richtigste Untersuchungen der Kissinger Heyl- und Gesund-Brunnen. Wurzburg, 1738, in-4.

Dat werk wordt door Jöcher (Fortsezung, I, 1784, p. 1726) niet genoemd. Medicus en natuuronderzoeker, werkte Beringer veel op het gebied van petrographie.

Wijn. 1750? Bertelot du Paty. Mémoire sur la nature et les qualités des vins d'Anjou. In Comm. Acad. Audeg., ca 1750.

Water. 1752 Berryat. Observations physiques et médicinales sur les eaux minérales d'Epoigni, de Pourain, de Dige, et de Touci, aux environs d'Auserre. Auxerra, Fournier, 1752, in-12.

Water. 1615 Berthemin D. Discours des eaux chaudes et bains de Plombières. Nancy, Garnich, 1615, in-12.

Bier. 1737 Besenecker A.-J. Cervisia Austro Viennensem mechanico clinice elucubrata. Viennae, 1737, in-12.

Voeding. [1772 de Beunie]. Antwoord op de vraege: Welk zyn de profytelykste Planten van dit Land, ende welk is hun Gebruyk zoo in de Medicynen als in andere Konsten. Die den prys behaelt heeft van de Letterkundige Maetschappy van Brussel A^o MDCCLXXI. Door d'Hr. Joannes Baptista de Beunie Licentiaet in de Medicynen. Dedit Hominibus Scientiam Altissimus honorari in Mirabilibus suis. Eccles-Cap. 38. V 6. Tot Brussel, by Antonius D'ours, Boekdrukker by Sint Jans. MDCCLXXII. (24.8 × 19.7 cm, 70 pp., Bibl. A.J.J.V.).

Het werk bespreekt, met bibliographische aanteekeningen, de volgende planten: alsem, sulker, els, swam, malue, oranjeboom, beekenboom, nachtschade, dulcamara, aardappels, berkenboom, wilde wijngaert, kemp, distel, centori, saffloers, lage eyke, chamille, dolle kervel, lepelblad, alantwortel, brem, aelbesien, nieswortel, gerst, ockernooteboom, lis, weede, jeneverheester, papenwortel, lavendel, leverkruyt, vlas, hop, wouw, joodenkruyd, materkruyd, lucerne, munt, moerbeziënboom, duysent-blad, toebak, mannekens pioen, witte heul, mastboom, eyke vaeren, populier, eyken-boom, rams beziën, meekrab, wilg, vlier, waterlook, waterspeen, mostaert, haverelse, valeriane.

Voeding. [1637 Beverwyck]. Idea medicinae veterum. Joh. Beverovicius concinnavit. Lugd Batav. Ex officina Elseviriorum. cIɔIɔ CXXXVII (15.2 × 9.5 cm., 6 + 390 blzz. + 10 blzz. + 10 blzz. index, Bibl. Univ. Gent, med. 238).

Het 1^e deel (blzz. 25-55) handelt over de physiologie, het 2^e deel (blzz. 56-155) over voedingsleer, het 3^e deel (blzz. 156-390) over pathologie en therapie. In de voedingsleer vinden wij inlichtingen over de lucht, de voedingsstoffen getrokken uit de planten en uit de dieren, het water en den wijn, over beweging en rust, verder over het geslachtsleven en over gemoedsaandoeningen.

Voeding. [1643 Beverwyck]. Joh. van Beverwick Schat der Gesontheyt; Verçiert met Historyen, Kopere Platen; als oock met Verssen van Heer Jacob Cats, Ridder, Raedt-Pensionaris van Hollandt. In desen sesten druck van nieuws oversien, ende op ontallicke plaetschen vermeerdert. t'Amsterdam. Voor de Weduwe van Everhard Cloppenburgh, zal: Boeck-verkooper, op 't water, in den vergulden Bibel. In 't Jaer 1643. (14.4 × 8.8 cm., 16 + 736 blzz., Bibl. Univ. Gent Med., 1572 en Bl. 5190).

Het 1^e deel van het werk draagt als titelblad:

Eerste deel van den Schat der Gesontheyt, aenwijsende De Kracht der middelen, door dewelcke de Gesontheyt onderhouden wert. t' Amsterdam. Voor Everhard Cloppenburg, Boeck-verkooper, wonende op 't Water (aldus s.d.).

Het bevat een 1^e boek over de bewegingen des gemoeds (blzz. 69-214), een 2^e boek over de lucht (blzz. 215-270), een 3^e boek over spijzen en dranken (blzz. 271-506), een 4^e boek over beweging, rust, slapen en waken (blzz. 507-524).

Voeding. [s.d. (1656) Beverwyck]. Alle de wercken zo in de medicyne als Chirurgie van de Heer Joan van Beverwyck, Out-Schepen der Stadt Dordrecht t'Amsterdam, By Jan Jacobsz Schipper, op de Keysersgracht. (25.9 × 19.3 cm., Bibl. Univ. Gent med. 734).

Deze uitgave bevat:

Schat der Gesontheydt.

Schat der Ongesontheydt.

Lof der Medicine of geneeskonste en Montaigne wederleydt, tusschen 1^e en 2^e deel van de Schat der Ongesontheydt.

Inleydinge tot de Hollandtsche Geneesmiddelen.

Steenstuck, van steen en graveel.

Heelkonste met vervolgh.

Voeding. [1656 Beverwyck]. Joh. van Beverwycks Schat der Gesondheydt. Met veersen verçiert door de Heer Jacob Cats, Ridder enz. Eerste deel. t'Amsterdam, By Jan Jacobsz Schipper. Anno cIɔ Iɔ CLVI (4 + 142 blzz.).

Dit eerste boek van de Schat der Gesontheydt bevat talrijke gedichten van Cats. Na een voorrede in 8 hoofdstukken met bespiegelingen over de geringe waarde van den mensch en over het nut van de studie der gezondheidsleer (blzz. 1-20), wordt in 4 hoofdstukken de middelen aangeduid die de gezondheid in goeden toestand onderhouden.

Het 1^e hoofdstuk bespreekt de gemoedsaandoeningen (blzz. 21-66), het 2^e het nut van de lucht (blzz. 67-78), het 3^e de spijzen en de dranken (blzz. 79-138), het 4^e de bewegingen en de rust (blzz. 138-142). Vooraan komen de tafel der hoofdstukken van het 1^e en 2^e deel, en een alphabetische lijst van zaken.

In die alphabetische lijst van zaken komen talrijke technische woorden voor.

De droefheid, de nijd, de liefde, de eerzucht, de gierigheid, de blijdschap, de gramschap en de vrees worden geïllustreerd met verscheidene teekeningen. Van de lucht worden vooral de veranderingen bij de jaargetijden en de bewegingen of winden uitgelegd.

Het 3^e boek van de spijzen en de dranken is zeer uitgebreid. De terwe is de grondstof van het broodt, gedeessemt of ongedeessemt bereid; Schr. onderscheidt witte-broodt of heeren-broodt uit het fijnste meel, gebuylt-broodt zonder grove zemelen, gruysbroodt of semel-broodt uit volmeel. Alhoewel het zemelenbrood als gemeen en slecht wordt genoemd, weet Schr. te verklaren dat het gezonder is als wit brood, omdat het de verstoptheid tegenwerkt.

De spelte schijnt tusschen de tarwe en de gerst gebracht te worden; de andere soorten graan waarmede meel kan verkregen worden zijn: rogghe of roggen, gerste, rijs, geers, haver, boeckweyt, boonen, erweten; met die producten kunnen brood, brij, koeken, gebakken van allerlei aard bereid worden.

Allerlei groensels, vruchten, vleeschsoorten worden genoemd; suycker wordt bij de kruiden caneel, nagelen, noten-muscaten, foelye, peper, gengber, safferaen gerekend. De dieren leveren bloedt, melck, boter, kaes, wey, beulingen, eyeren en honigh. Terwijl ‘kaes swaer is om te verteeren, en geeft dick en hardt voedtsel, stopt den buyck en de aderen, en is graveeligh’, zoo

is de boter een zeer voordeelig product, waarvan men zegge mag:

‘Boter voor, en Boter naer,

Doet ons leven hondert jaer.’

Onder de visschen worden genoemd: voren, snoeck, baers, carper of braessem, barbeel, lamprey of pricke, seelt, blieck, post, grundel, ael of palingh; onder de visschen ‘met harde schelpen’(!): Oester, mossel, crabbe, steurcrabbe, kreefte, garnaet, bosse-crabbe, alykruyken.

Onder de dranken worden besproken: het water, de wijn, het bier. De taback, aldus uit den naam van een landschap van West-Indië geheeten, ‘de Taback moet des morgens gedroncken werden, ende als de maegh ledigh is’ zegt Schr.; en wat verder vertelt hij van een man, die ‘alle daeg gewent was in de twintigh pijpen te drinken’. Met het zout eindigt het 3^e deel met 21 hoofdstukken, bevattende verscheidene figuren in verband met het besproken onderwerp.

Het 4^e boek (blzz. 138-142) over bewegingen en rust van het lichaam, en over slapen en waken behelst slechts 3 hoofdstukken.

Voeding. [1660 Beverwyck]. Joh. van Beverwycks Schat der Gesontheyt. Met veersen verçiert door de Heer Jacob Cats, Ridder, enz. Eerste deel. t'Amsterdam By Jan Jacobsz Schipper. Anno cIɔ Iɔ CLX (26.4 × 18.8 cm., Bibl. Univ. Gent med. 372⁷).

Het eerste deel bedraagt 150 blzz. aldus verdeeld:

1^e	boek over de gemoedsaandoeningen, blzz. 21-73;
2^e	boek over de lucht, blzz. 75-86;
3^e	boek over spijzen en dranken, blzz. 87-146;
4^e	boek over bewegingen en rust, blzz. 146-150.

Het tweede deel van den Schat der Gesontheyt waer in verhandelt werdt... (enz. zooals 1656)... 1660 (blzz. 153-208).

Water. 1767 Bevis John. The contents, Qualities and Virtues of the Mineral Waters at Bagnigge Wells, near London, 8^o. - De 1^e uitgave London, 1760, in-8, 61 pp.

Water. 1788 Bicchierai Alessandro. Dei bagni di Montecatini. Fireuze, 1788.

Wijn. 1752 Bidet. Traité sur la culture des vignes, sur le vin, sur la façon de le faire, et la manière de le bien gouverner. Paris, 1752, in-12, Paris, 1759, in-12, Ital. Venez., 1757, in-8, Duitsch Lipsiae, 1754, in-8.

Wijn. [1759 Bidet]. Traité sur la nature et sur la culture de la vigne; sur le vin, la façon de le faire, et la manière de le bien gouverner. A l'usage des différens Viguobles du Royaume de France. Seconde édition. Augmentée et corrigée, par M. Bidet, de l'Académie d'Agriculture de Florence en Toscane, et Officier de la Maison du Roi. Et revue par M. du Hamel du Monceau, de l'Académie Royale des Sciences, de la Société Royale de Londres, des Académies de Palerme et de Besauçon, Honoraire de la Société d'Edimbourg, et de l'Académie de Marine, Inspecteur général de la Marine. Avec Figures Tome premier. A Paris, chez Savoye, libraire, rue St. Jacques, à l'Espérance. M.DCC.LIX. Avec Approbation et Privilège du Roi (16.3 × 9.6 cm., XXIV + 534 PP.).

[1759 Bidet). Traité.... Tome second.... (16.3 × 9.6 cm., 8 lim + 304 pp., Kon. Bibl. Brussel III, 88286 A).

De 1^e uitgave verscheen in 1752. Het 1^e deel bedraagt na een voorrede en de uitlegging van eenige uitdrukkingen in den wijnbouw gebruikt, 47 hoofdstukken; het 2^e boekdeel 13 + 21 hoofdstukken.

De middelen die worden gegeven om den wijn te behandelen zijn in de meeste gevallen zeer primitief; gewoonlijk wordt de voorkeur aan het vermengen met gezonden sterken wijn, zooals heden nog wordt gedaan, om minderwaardige soorten te kunnen verkoopen.

Nicolas Bidet, landbouwkundige, werd geboren in 1709; hij overleed te Reims in 1782.

Voeding. [1678 Blankaart]. De Nieuwe Nederlandsche Apothekers Winckel, t'Eenemaal gestoffeert met Inlandsche Genees-middelen, in welke klaarlijk getoont wert, dat wij niet genoodzaakt zijn, andere uit verre gewesten te halen. t'Samen gestelt, door Stephanus Blanckaardt. Medicijne Doctor, en practizijn. t'Amsterdam, By Jan Claesz. ten Hoorn, Boekverkooper, tegen over het Oude Heere Logement, Anno 1678. (14.9 × 9.1 cm., 93 pp., Bladtwyser, Bibl. Univ. Leiden, 671 E 31).

Voeding. [1680 Blankaart]. De Nieuwe Nederlandsche Apothekers-Winkel, t'Eenemaal gestoffeert met Inlandsche Geneesmiddelen, in welke klaarlijk getoont werd, dat wij niet genoodzaakt zijn, andere uit verre Gewesten te halen. t'Samengestelt door Stephanus Blankaart, Medicyne Doctor, en Practizyn, tot Amsterdam. (46 pp. + bladwijzer). Dit stuk is het 3^e deel van Nieuw lichtende Praktyk der Medicynen ....Amsterdam, 1680 (Voorrede + 398 pp. + register, 99 pp. + register, 46 pp. + register, 9.8 × 15.7 cm., Bibl. A.J.J.V.).

Het 2^e hoofdstuk bespreekt de wateren en de azijnen, het 3^e de stroopen, honig en gelei, het 4^e de confituren en conserven.

Voeding. [1683 Blankaart]. De Kartesiaanse Academie ofte Institutie der Medicyne. Behelsende de gansche Medicyne, bestaande in de leere der gesondheid en des selfs bewaringe, als ook der ongesondheid en haar herstellinge. Alles op de waaragtige gronden, volgens de meining van den Heer Cartesius gebouwt. Door Stephanus Blankaart, Med. Doet. tot Amsterdam. t'Amsterdam, By Johannes ten Hoorn, Boekverkooper, over het oude Heere Logement, 1683. (15.3 × 9.1 cm., opoffering, voorreden, 4 gedichten, 440 pp., inhoud, Bibl. Univ. Leiden, 1120 F 1).

Voeding. [1691 Blankaart]. De Kartesiaanse Academie.... Tweede druk.... 1691 (15.9 × 9.2 cm., Voorrede + 438 pp., Kon. Bibl. Brussel II, 87260).

Het 2^e deel is een volledige studie over de voedingsmiddelen. Het brood wordt grondig besproken: beter is het brood te eten dat men zelf gekneed en gebakken heeft ‘dan dat men van de Bakkers koopt; want het gaat met haar als met andere luiden, die alleen uit sijn om veel gelds te winnen, en bij gevolg bakken zij het Brood soo slegt, dat het maar even aan de man wil, en de proef kan houden.’ Het brood wordt bereid met ‘gerst oft suurdeesem’ en is beter als het de zemelen bevat; ook is ‘mistelluin, oft gemengt brood, uit half tarwe, half rogge’ aan te raden. Allerlei plantaardig voedsel wordt genoemd, waaronder erwtenen boonensoorten, sla, endivie, selderye, kervel, peterselie, spinagie, zurkel, cichorei, kers, koolsoorten, wortelssoorten, allerlei vruchten tot sinaasappels en citroenen toe; van den aardappel is er geen sprake.

Over het algemeen meent Blankaart het zuur af te raden, zoowel van de vruchten, als van de karnemelk en den azijn: ‘'t gemeene spreekwoort is niet te vergeefs in de wereld gekomen: Sout en zuer, krenkt de natuur.’

Het overzicht der vleeschsoorten bevat een rijke terminologie over keukenliteratuur. Water is de beste drank en wordt zeer aangeraden, alsook ‘bron-waters en Spa-waters’. Wijn en bier werken gunstig als zij matig worden gebruikt. Van thee wordt veel goed gezeid: ‘de thee-drank is d'aldergesondste drank die mij tot nog toe bekend is’; en daarvan is Blankaart zoo wel overtuigd dat hij van die menschen die de thee verachten aldus spreekt: ‘echter zijnder eenige stijf-koppen, die liever door een muur met haar hooft zouden willen loopen, dan de klare Zon op den middag aansien.’

Over het rooken van tabak schijnt Schr. nog al toegevend: ‘men heeft genoeg aan vier of zes pypen, des ochtens, middags, en des avonds twee.

Voeding. [1683 Blankaart]. De borgerlyke tafel, om lang gesond sonder ziekten te leven. Waar in van yder spijse in 't besonder gehandelt werd. Door S. Blankaart, M.D. En Praktizijn tot Amsterdam. Mitsgaders Een Beknopte manier van de spijzen voor te snijden, en een onderrechting der schikkelijke wijsen, die men aan de tafel moet houden. Nevens de Schola Salernitana. t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkooper over het Oude Heeren Logement, 1683 (8.0 × 12.7 cm., Voorrede + 192 pp. 4- register, Bibl. Univ. Gent. Acc., 6486).

De titelprent, geteekend van Luyken, verbeeldt eene groep menschen die aanzitten; op den voorgrond geeft eene vrouw eten aan een kind. en zit een hond naar zijn meester te kijken; op den achtergrond een haard waar een man en eene vrouw zich met een kookketel bezig houden.

De 37 hoofdstukken bevatten allerlei inlichtingen over de levensmiddelen en de gerechten die ermede worden bereid, namelijk over de voedingswaarde, de verteerbaarheid en de hygienische beteekenis. Zelfs wordt er gehandeld over de wijze om de spijzen op te dienen en om zich aan tafel beleefd te gedragen.

Het Nederlandsch biographisch woordenboek en Van der Aa, ook vroeger Abkoude geven eene uitgave zonder dagteekening op; geeft dit niet den indruk dat een eventueel onvolledige inlichting van Abkoude als bron heeft gediend voor de latere bibliographie?

Het British Museum bezit twee exemplaren van een Duitsche vertaling:

Voeding. 1695 Blankaart. S. Blancardi Speise und Tisch Büchlein.... Aus den Niederländischen in die Hochteutsche Sprache übersetzet von G. von Keyl, genandt Cunaeus. Franckfurth und Leipzig, f695.

Voeding. 1705 Blankaart. S. Blancardi Speise., Leipzig. 1705.

Melk. [1684 Blankaart]. Verhandelinge Van het Podagra En Vliegende Jicht; Waar in des zelfs ware oorzaak en zekere genezingen werden voorgestelt. Als ook een korte beschrijvinge van de krachten des Melks, Toonende dat des zelfs voedsel, zoo voor gesonde als ongesonde (voornamelijk in het Podagra) zeer dienstig is. Door Stephanus Blankaart, Phar. en Med. Doctor tot Amsterdam. Item de Chineese en Japanse wijse om door te branden van Moxa en het steken met een Goude Naald, alle ziekten en voornamelijk het Podagra te genesen. Door den Heer W. Ten Rhyne, Med. Doet. & op Batavia en Oost-Indien. Tot Amsterdam. By Jan ten Hoorn, Boekverkooper, tegen over 't oude Heere Logement, 1684 (9.4 × 15.0 cm., 301 pp + inhoud, Bibl. Univ. Gent, Med, 2018).

In de toeeigening van het boek die geteekend is Amsterdam 1 Januari 1684, spreekt zich Blankaart zeer gunstig uit over de eigenschappen van de melk, ‘het aldergesondste voedsel’, die ook menig kwaal genezen helpt.

Het 4^e deel is een briefsgewijze verhandeling gericht aan Pilet te Parijs over de melk. Blankaart legt de alkalische werking van de melk uit door aan te nemen dat het zuur van de lichaamsvochten door de melkalkaliteit wordt tegengewerkt. Dit wordt vastgesteld door twee proeven:

1^o door destillatie ontstaan achtereenvolgens een zoet water, een witte olieachtige vloeistof en een slechtriekende zoutrijke vloeistof, die stellig ammoniak bevat, wat Blankaart echter niet schijnt te weten; dat ammoniak ontstaat door de ontbinding van de protiden, en kan dus slechts onrechtstreeks de melk alkalisch maken.

2^o het zuur verbindt zich met alkali; feitelijk vlokt het caseïne uit onder den invloed van het zuur.

Belangrijker is het dat Blankaart de melk met vergrootglazen onderzoekt: de melk bevat een menigte microscopische kogeltjes, op deze van het bloed gelijkende. Schr. denkt dat de kogeltjes aanleiding geven tot de kaas; wel worden de kogeltjes door de stremming in de kaas medegetrokken, doch als gevolg van de uitvlokking van het caseïne.

Het British Museum bezit van dit werk een Duitsche vertaling:

Melk. 1690 Blankaart. Accurate Abhandlung von dem Podagra... Aus der Niederteutschen... Sprache übersetzt. Leipzig, 1690.

Thee, tabak. [1686 Blankaart]. Gebruik en Mis-bruik van de thee, Mitsgaders een Verhandeling wegens de Deugden en Kragten van de Tabak. Door Cornelis Bontekoe, In zijn leven Raad en Lyt-Medicus van zijn keurvorstelijke Doorluchtigheid van Brandenburg. Hier nevens een Verhandelinge van de Coffee, Met des selfs krachten in gezonde, en ongezonde. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Med. Doctor en Practizijn tot Amsterdam. In 's Gravenhage, by Pieter Hagen. En tot Amsterdam By Jan ten Hoorn, Boekverkooper, over het oude Heeren Logement, in de History-Schryver. 1686 [Bibl. Univ. Gent Acc. 1146⁴, 9.3 × 15.6 cm., voorrede + register + 192 blzz.].

In de voorrede wordt aangekondigd dat het werk van Bontekoe over thee en tabak als handschrift bestond en tot thans niet werd uitgegeven; nu verschijnt het in een bundeltje te gelijker tijd met een werk over de koffie van Blankaart. In

1678 liet Bontekoe een boekje verschijnen onder den titel Tractaat van het Excellenste Kruyd Thee (ook te 's Gravenhage, bij Pieter Hagen) dat dus over de thee handelt, maar ten opzichte van inhoud gansch verschillend is. Bontekoe overleed in Januari 1685 en Blankaart gelastte zich dus, in 1686, met het doen verschijnen van het achtergelaten handschrift.

De verhandeling van de thee bedraagt blzz. 1 tot 101. Onder den titel: ‘Gebruyk van de thee: Behelsende Des selfs krachten in alle gelegentheid van Ziekten’ (blzz. 1-54) worden 9 hoofdstukken behandeld: beschrijving en gebruik, werking op mond-, maag-, darmziekten, op koortsen, op borst-, lever-, milt-, nier- en blaasziekten, op podagra en gezwellen, de werkingen zijn gewoonlijk gunstig. Van blzz. 55 tot 101 wordt gehandeld over: ‘Misbruik van de thee’ vooral ten opzichte op de zedens, en over de soorten en de bereiding van de thee, waaruit blijkt dat lichte thee gezond, sterke daarentegen schadelijk werkt.

De ‘Verhandeling van de Tabak, En des zelfs krachten in gezondheid en ziekten’ bedraagt blzz. 103 tot 132, waarin Bontekoe zich over het gebruik niet ongunstig uitspreekt.

Op blzz. 133 tot 192 treft men de ‘Verhandelinge van de Coffée, aangaande des selfs kragten in gesonde luiden en alle ziekten. Met eenige bevindingen, waar door getoont werd, dat door Coffée drinken meenigte ziekten genezen zijn. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Medicinae Doctor tot Amsterdam’ in 3 hoofdstukken: gedaante en bereiding, vroeger gebruik, branden, werking op ziekten. Blankaart spreekt zich over het gebruik van koffieuittreksel zeer gunstig, daarentegen over zuur bier en zure melk sterk ongunstig; ‘want een oud serpen bier is oorzaak van duizende ziekten’ en ‘de zuure wei en kernemelk, dat groote vergift in ons land’ zegt hij, en dit laat zich echter in een tijd toen men dacht dat ‘het bloed niet veel anders is dan een hoog geverfde melk’ begrijpen, omdat warme lichte uittreksels van plantaardigen aard diuretisch werken, en aldus den indruk geven ‘dat het water ons bloed vloeybaar maakt.’

De verhandeling van de thee vond ik alleen vermeld door Vander Aa en door Regt. Een Duitsche vertaling bevindt zich in het British Museum (7630 a 3): Haustus Polychresti, oder Zuverlässige Cedancken vom Theé, Coffeé, Chocolate und Taback, mit welchen der grosse Nutze dieser ausländischen Wahren... gelehret wird. Hamburg 1705, 8^o, 222 blzz.

Thee, enz. [1705 Blankaart]. Stephani Blancardi Phil. et Med. Doct. und Practici Ordinarii zu Amsterdam, Haustus Pol chresti, Oder: zuverlässige Gedancken Vom Thée, Coffée, Chocolate und Taback, Mit welchen Der grosse Nutze dieser auslàndischen Wahren, so wol in gesunden, als Krancken Tagen, grùndlich, und umstàndlich gelehrt wird. Hamburg, zu finden bey Samuel Heyl, und Johann Gottfried Liebezeit, Buchh. in der Johannis-Kirche. Gedruckt bey Friedr. Conr. Greslinger, 1705. (Titelprent verbeeldende de vier planten thee, koffie, cacao en tabak; Delicatio geteekend Samuel Heyl, Hamburg 20 sept. 1705 aan Ant. Verborcht, geneeskundige te Hamburg; Voorrede; 222 blzz.; Bibl. Univ. Leiden 628 G 22, 16.6 × 9.5 cm.).

De laatste blzz. bedragen 4 gedichten getiteld: Die Wiederholte Kraffte des Theés, id des Coffeés, id der Chocolate, id des Tabacks.

Voeding. [1714 Blankaart]. Steph. Blancardi P. & M.D. Opera medica, theoretica, practica et chirurgica, Quae omnia variis observationibus, experimentis, tam ex corporibus valetudinariis, vadaveribus, quam ex Mechanicis, Ilustrantur & Elucidantur, Cum figuris aeneis accuratissimis. Tomus Primus Trajecti ad Rhenum, apud Guilielmum & Jacobum van Poolsum, MDCCXIV.

Ibid. Tomus Secundus.

[1. Portret + Voorrede + 572 blzz. + Index; II. Voorrede + 616 blzz. + Index; 16 × 19.5 cm., Bibl. Univ. Gent Med. 733, 2 vol.].

Het 1^e boekdeel bevat een portret van Steph. Blankaart op 50-jarigen leeftijd (D.v. dr. Plaats pinx., P.v. Gunst sculp.), en achter het titelblad eene opdracht aan Willem Koning van Engeland, Schotland en Ierland. Het bevat 4 werken:

1^o Diatribe de fermentatione et corporum motibus quibusdam intestinis (blzz. 3 tot 85) met inlichtingen over bier, brood, mout, wijn, melk, boter, over bederving (4 platen met figuren).

2^o Ad chymiam Manuductio (blzz. 89 tot 176) in 24 hoofdstukken; het werk is een Latijnsche bewerking van de Stofscheiding, de hoofdstukken over de planten- en dierenstoffen bevinden zich echter in het begin, terwijl deze aan het einde in de Nederlansche uitgave komen.

Het 1^e deel bevat dan verder 3^o Institutiones medicinae, 4^o Pharmacopaea. Het 2^e deel behelst drie werken, voor onze studie zonder belang.

Het is in Diatribe de fermentatione dat Schr. inlichtingen geeft over bier, brood, mout, wijn, melk, boter, en ook over bedervings- en gistingsverschijnsels.

Van de Opera medica bestaat nog eene uitgave in 1701 te

Leiden verschenen, genoemd door Regt in het Nederlandsch biographisch Woordenboek, en eene uitgave in 1704 te Utrecht, aanwezig in het British Museum.

Over Blankaart zal de lezer meer vinden in mijne vroegere verhandelingen.Ga naar voetnoot(1)

Thee. [1687 Blégny]. Le bon usage du thé, du caffé et du chocolat pour la préservation et pour la guérison des maladies. Par Mr de Blégny, Conseiller, Médecin Artiste ordinaire du Roy et de Monsieur, préposé par ordre de Sa Majesté, à la Recherche et Vérification des nouvelles découvertes de Médecine. A Paris, chez Estienne Michallet, ruë S. Jacques, à l'Image S. Paul. MDCLXXXVII. Avec Approbation & Privilège du Roy. (14.5 × 8.3 cm., titelplaat, 22 lim + 358 pp. + 4 pp. tafels, Bibl. Univ. Gent, Med., 3311).

De titelplaat verbeeldt een Chinees aan het theedrinken in een tuin. Voorrede tot de geneesmeesters te Parijs practiseerend, berichten, goedkeuring van Falconnet te Lyon, 18 Juni 1686, uittreksel van het koningsprivilegie van 1686.

De eigenschappen van de thee, de koffie en de cacao worden aan de bittere stoffen toegeschreven. De producten worden meer als geneesmiddelen dan als genotmiddelen beschouwd: ‘elle serait beaucoup mieux entre les mains des Artistes que dans celles des Limonadiers’. In de lijst van de geneesmiddelen worden onder meer genoemd: ‘le sirop de Caffé, le sirop de thé simple dont on fait le mesme usage à l'égard de la boisson de Thé, & le sirop de Thé Febrifuge, qui guerit en très peu de jours & de prises, toutes les espèces de Fievres d'accez; le chocolat degraissé, le Caffé volatile, & le Thé en conserve; les Sels de Thé, de Caffé & de Cacao.’ En aan de lijst voegt schrijver de namen van de noodige toestellen: ‘Toutes les espèces de pots à Thé, de Caffetieres & de chocolatieres, nouvellement inventées par Monsieur de Blegny, pour préparer tres utilement le Thé, le Caffé & le, Chocolat, avec le Livre nouvellement Imprimé par Privilege du Roy, qui enseigne le bon usage qu'on doit faire de ces boissons, & des utenciles qui servent à les preparer.’

Van dat boek bezit de Bibliothèque nationale te Paris eene uitgave Paris in-12^o chez l'auteur en eene uitgave Lyon in-12^o Amaulry, alle beiden in 1687.

Nicolas de Blegny. heelkundige, werd geboren te Avignon in 1722; hij zocht door konkelen beroemd te worden. Hij werd in 1678 heelkundige van de koningin en in 1683 heelkundige van den hertog van Orléans. In 1693 werd hij, als gevolg van oneerlijke behandelingen, gedurende 7 jaren te Angers opgesloten; weder in vrijheid gesteld, keerde hij naar Avignon terug.

Thee. 1687 Blégny. Abrégé des Traitez du café, du thé et du chocolat pour la préservation et pour la guérison des maladies. Lyon, Vitalis, in-12, 70 pp. (Catal. Bibl. Nation. Paris).

Water. 1662 Blondel. Lettres de Francois Blondel, docteur en médecine, au Sieur Jacques Didier, Médecin de Sedan, touchant les eaux minérales chaudes d'Aix la-Chapelle et de Borcet. Et au Sieur Jean Gaen, Médecin de Liége, sur les premices de la boisson publique des mêmes eaux et les rares cures, qui se sont faites par leur usage pendant l'année 1661. Bruxelles, Mommaert, 1662, in-16.

Blondel stierf in 1703, na lange jaren de waters van Aken sterk aanbevolen te hebben.

Water. [1671 Blondel]. Thermarum Aquisgranensium et Porcetanarum descriptio Congruorum quoque ac salubrium usuum Balneationis et Potationis Elucidatio. Opera Francisci Blondel antehac Emin. Elect. Trevirensis p.m. nunc Aquensis Medici. Aquisgrani Typis Antonii Metternich, Anno 1671. Cum Privilegio Sac Caes. Maiest. ad Sexennium. ({[...]2.5 × 7.4 cm., titelprent, 10 lim + 234 pp., Bibl. Univ. Gent, Med., 3085 B).

Opgedragen aan de gemeenteoverheid van Aken, is het werk verdeeld in 12 hoofdstukken: de beschrijving van de stad Aken, de baden, de wijze waarop de bronnen met mineralen en metalen worden beladen, de uitlegging waarom de bronnen warm zijn, de geneeskundige waarde van de bronnen, de baden van Porcetum vulgo Borcet, de waarde der bronnen als drinkwater.

Het boek bevat talrijke figuren buiten tekst, onder meer eene die de uitlegging geeft der mineralisatie van het bronwater, steunende op de opvattingen van Athanasius Kircherus in zijn Mundus subteranneus. Het bronwater wordt in de diepte gespijsd door zoet water (aqua dulcis) waarin uit verscheidene holten tegelijker tijd zout (sal), salpeter (nitrum), aluin (alumen), sulfaat (vitriolum), ijzer (ferrum), zwavel (sulphur) worden gevoerd. Over het algemeen wordt aangenomen, en trouwens ook geschetst, dat de bronnen lager uitspringen dan de plaatsen waar zij hun oorsprong hebben.

In het begin prijkt een portret van Karel de Groote, ‘Caro-

lus magnus Rom. Imperator et Gall. Rex potentissim’, maar de lezer zoekt te vergeefs naar een chemisch onderzoek van het water.

Water. [1685 Blondel]. Francisci Blondel Celeb. Aquensis Medici. Thermarum Aquisgranensium et Porcetanarum descriptio. Cougruorum quoque ac salubrium usuum Balneationis et Potationis elucidatio. Accedunt Probae Thermarum Aquisgranensium. Trajecti ad Mosam Apud Jacobum du Preys. MDCLXXXV. (13.8 × 8.2 cm., titelprent, 20 lim + 208 pp + 9 pp. index, Bibl. Univ. Gent, Hist. 5600).

Dezelfde tekst als de uitgave van 1671 met 12 hoofdstukken, maar met een andere letter. De titelprent verschilt van de titelprent van 1671. De figuren zijn van dezelfde beteekenis maar anders opgemaakt. Eene alphabetische lijst wijst naar de besproken onderwerpen.

Water. [1688 Blondel]. Thermarum Aquisgranensium, et Porcetanarum elucidatio et thaumatuigia, Sive Admirabilis earumdem Natura, et admirabiliores Sanationes; Quas producunt in usibus Balneatiouis Potationis Opera Francisci Blondel, Senioris, Medici Polyatri, Et Primi hujus Thermopotationis Promotoris, ac Super-Intendentis. Editio tertia, sincerissima, prioribus auctior, et emendatior. Sumptibus Anthoris, Aquisgrani, Typis Joannis Henrici Clemens, Urbis Typographi Jarati. 1688. Cum Privilegio Sacrae Caesareae Majestatis. (18.9 × 14.6 cm., titelprent, 20 lim + 160 pp. + 8 pp. tafels, Bibl. Univ. Gent Med., 913 a).

Het boek is dus de 3^e Latijnsche uitgave; het begint met dezelfde titelprent als bij de uitgave van 1671, verbeeldende drie vloeiende bronnen, elk onder de hoede van hun bewaker onder den vorm van een halven god, met den tekst: ‘Thermae Aquisgranenses et Porcetanae; earum Salubres usus Balneationis Potationis’. De keerzijde van de titelplaat draagt het wapen van Aken.

Na de opdracht en vóór de voorrede vindt men het geëtst portret van Blondel, omringd door de woorden: ‘Franciscus Blondel, medicinae doctor et thermopotationum harum. Institutor.’

Het water van Aken, zegt de voorrede, bevat volgens Hollandsche proeven alkalische zouten, zwavel, ammoniak, geen salpeter.

Na de oordeelen van de censoren, de theologen en de geneeskundigen, volgen vier Latijnsche stukken in verzen. De verdeeling in 14 hoofdstukken is dezelfde als bij de vroegere uitgaven. De tekst is meer uitgebreid en de figuren diep gewijzigd of nieuw.

Water. [1688 Blondel]. Ausführliche Erklärung und Augenscheinliche Wunderwirkung Deren Heylsamen Badt- und Trinckwàsseren zu Ach, In welchen Derselben wunderbarliche Natur und Aigenschafften, auch Vielfaltige und bewehrte durch Baden und Trincken erhaltene Curen, beneben Nothwendiger und nùtzlicher Underrichtung, wie sich die Gesunden so woll als Krancken in deren Brauchung zuverhalten haben, grundlich beschrieben werden. Durch Franciscum Blondel der Artzeney Doctoren àltesten Statt-Artzen, den ersten Inventour oder Uhrheber, und ùber diese Wàsser verordneten Superintendent, Jetz und zum ersten auss der dritten weit vermehrt und verbesserter Lateinischer Edition in Teutsch fleissig ùbertragen. Getruckt zu Aach, Bey Johan Henrich Clemens Statt-Buchtrucker, Anno 1688. (19.4 × 14.5 cm., titelplaat, 14 lim. + 254 pp. + 7 pp., register, Kon. Bibl. Brussel, III, 9316 A).

Deze Duitsche vertaling komt gansch overeen met de Latijnsche derde uitgave van hetzelfde jaar 1688; alleen ontbreken de gedichten.

Voeding. 1604 Bloss, G. Disputationes de facultatibus alimentorum. Tubingae, 1604.

Voeding. 1550 Bock, Hieronymus. Teutsche Speiszkammer. im welcher du findest was gesunden und krancken Menschen zur Leibsnarung und desselben gepresten von nöten. Auch wie alle speis und drank Gesunden und Krancken jeder Zeit zur kost und artznei gereichet werden sollen. Strassburg, Rihel, 1550.

Melk, kaas, boter; honing, suiker, was; wijn; dieren, bloed, smout; visch en krabben; kruiden.

Voeding. 1580 Bock Hieron. Kreütterbuch, Darin underscheidt Nammen und Würckung der Kreuter, Standen, Hecken und Beumen, sampt jhren Früchten, so inn Teutschen Landen wachsen, auch der selben Gebrauch in der Artzney. Item von den vier Elementen, zamen und wilden Thieren, auch Vöglen und Fischen, Milch, Käss, Butter, Honig, Wachss, Zucker, Brot, Wein, Essig. Auch wie alle Speiss und Dranck Gesunden und Krancken dargereicht werden sollen. Auffs new ubersehen Durch Melch. Sebizium, Strassburg, Josias Rihel, 1580.

Teil 4 (pp. 397-450) is onder den titel die Teutsche speisskammer een voedingsboek.

Hieronymus Bock of Tragus, plantkundige, geboren in 1498 te Heidesbach, werkte van af 1533 als medicus en predikant te Hornbach, waar hij in 1554 stierf. In 1630 verscheen te Straatsburg een nieuwe uitgave van zijn Kräuterbuch.

Tabak. 1801 Bocris, G.-C. Aufrichtige und gründliche Unterweisung guten Rauch- und Schnupftabak auf holländische Art zu verfertigen. 3^e Auflage, Bremen, Wilmans, 1801, 97 pp.

Wijngeest. 1708 Boecler, J. De spiritus vini et aceti destillati noxis. Argentorat., 1708, in-4.

Jean Boecler, Fransche medicus, geboren in 1681 en overleden in 1733, was hoogleeraar te Straatsburg, eerst in de geneeskunde, daarna in de chemie en in de plantkunde.

Wijn. 1716 Boecler, J. De vino, 1716, in-4.

Wetgeving. 1711 Boie, J.-L. De legibus cibariis et vestariis Pythagorae earumque causis. Jenae, 1711.

Koffie. 1751 della Bona Giovanni. L'uso e l'abuso del caffe dissertazione storico-fisico-medica. Verona, 1751, in-8.

Jean de Bona was geneeskundige, geboren te Perarola bij Verona in 1712, en professor aan de Universiteit van Padua. Hoefer noemt de uitgave 1751 in 8^o te Venetië; de catalogus van het British Museum vermeldt Verona 1751 in-8^o. Er worden nog 2 uitgaven genoemd te Verona 1760 en 1762.

Franciscus Bonamico, een medicus uit Florence, zou zijn werk De alimento in 1601 in het licht hebben gebracht. De catalogus van het British Museum noemt alleen: Buonamici, Francesco, of Florence, Alimento libri V, Florentiae 1603 in-4^o. Jöcher besluit uit alimento libri V dat Schr. ‘1601 fünf Bücher de alimento geschrieben’.

Voeding. 1603 Bonamici, F. De alimento. Florentiae, 1603

Suiker. 1752 Bonhoefer, J.-H. De saccharo ejusque viribus. Altdorf, 1752, in-4.

Voeding. [1661 Bonnefons]. Les délices de la campagne, suite du Jardinier françois, où est enseigné à préparer pour l'usage de la vie tout ce qui croist sur la Terre, et dans les Eaux. Dédié aux Dames Mesnagères. Seconde édition augmentée par l'Autheur. A Amsterdam, chez Jeau Blaev MDCLXI. (12.9 × 7.4 cm, 16 lim. + 350 pp., Bibl. Univ. Geut H.N., 633).

Dat boekje dat door N. de Bonnefons blijkt geschreven te zijn, beschrijft de voedingsmiddelen en hunne bereiding in de 17^e eeuw: 1^e deel, brood en wijn; 2^e deel, groenten, vruchten, eieren, melk; 3^e deel, gevogelte, vleesch en visch.

Voeding. [1684 Bonnefons]. Les délices de la campagne, suite du Jardinier françois. Où est enseigné, à préparer pour l'usage de la vie, tout ce qui

croist sur la Terre et dans les Eaux. Dédié aux dames mesnagères. Sixième édition. Augmentée par l'Autheur. A Paris, chez Nicolas Legrus, au troisième Pillier de la Grand'Salle du Palais, à L, couronnée. MDCLXXXIV, avec permission. (15.5 × 9 cm., 10 lim. + 321 pp. + 7 pp. table, Kon. Bibl. Brussel, 11, 73529).

Zelfde verdeeling in drie deelen, zooals de uitgave van 1661.

Van dit werk wordt nog een uitgave genoemd in 1655, Amsterdam, Raphaël Smith, een in 1671 Paris L'Esclapart, een in 1679 te Parijs de Sercy in-12^o door catalogus n^r 233 van E. Nourry, een in 1675 Paris Tompère, en een in 1701.

Van Le Jardinier françois noemt catalogus n^r 238 van Nourry:

Voeding. 1701 Bonnefons. Le Jardinier françois; qui enseigne à cultiver les arbres et herbes potagères, avec la manière de conserver les fruits et faire toutes sortes de confitures, conserves et massepans. Rouen, Oursel, 1701, in-12.

Water. 1774 Bonnel. Dissertation sur les eaux thermales de Bagnols en Gevandan. Mende, 1774.

Over Cornelius Bontekoe heb ik in 1925 eene uitvoerige bibliographische studie geschrevenGa naar voetnoot(1) waarin onder meer zijne boeken over de thee voorkomen.

Zoon van den handelaar van Alkmaar Gerrit Jansen Dekker, nam hij den naam aan uit het uithangbord waarop een bonte koe opgeschilderd stond, en vestigde hij zich te Leiden als geneesheer na zijne promotie tot doctor in de geneeskunde.

Als gevolg van zijne aanvallen op de groote misbruiken van de geneesmeesters, werd hij verplicht het land te verlaten; aldus werd hij lijfarts van den keurvorst van Brandenburg en professor te Frankfurt-aan-den-Oder, en overleed in 1685, slechts op 38 jarigen leeftijd.

Thee. [1678 Bontekoe]. Tractaat van het Excellenste Kruyd Thee: 't Welk vertoond het regte gebruyck, en de grote kragten van 't selve in Gesondheid en Siekten: Benevens een kort Discours op Het Leven, de Siekte, en de Dood: mitsgaders op de Medicijne, en de Medicijus van dese tijd, en speciaal van ons Land. Ten dienste van die gene, die lust hebben, om Langer, Gesonder, en Wijser te leven, als de meeste menschen nu in 't gemeen doen; Door Cornelis Bontekoe Doctor in de Medicijnen. In 's Gra-.

venhage, By Pieter Hagen, Boekverkooper op de Hoogstraat, in de Koning van Engeland, 1678. (Waarschouwinge, 76 + 324 blzz., lijst van druckfauten, 12.7 × 7.3 cm., Bibl. Univ. Gent, med. 3310).

In zijne voorrede bespreekt Schr. vooral het gezegde: non verbis sed herbis, hetgeen hem natuurlijk toelaat over het theekruid zijne bewondering uit te drukken. De daarop volgende 76 blzz. behelzen ‘Een kort Discours op het Leven, de Siekte, en de Dood: mitsgaders op de Medicijns, en de Medicijne van dese tijd; en speciaal van ons Land.’ In deze ‘korte’ rede van 76 blzz., nagenoeg het 4^e van de verhandeling zelve, plaatst zich Bontekoe zoowel op het geestelijk als op het materieel terrein, en op een langdradige wijze schrijft hij dat de dood bij den mensch wat anders is dan de dood bij de boomen, dat de dood bij den mensch geen natuurlijk verschijnsel is: ‘De dood en de siekten syn disordres, die niet van de natuur syn...’. Dat de dood met zijne verrottingsverschijnselen een scheikundig proces is, waardoor de organische stof onder den invloed der microben terug naar den anorganischen toestand keert, ten einde de verdere ontwikkeling der planten en het ontstaan van verdere menschengeneratiën toe te laten, - dat voor de geloovigen de dood naar betere en gelukkigere toestanden leidt, - dat alles is in strijd met de beweringen van den schrijver. Waar hij zeker nuttig werk verricht, dat is als hij met nadruk tegen de kwakzalvers en de oneerlijke geneeskundigen opkomt, en als hij aanraadt op matige wijze te leven.

In het 1^e hoofdstuk, over het waterdrinken, zegt Bontekoe dat het water tot het behouden van het leven en van de gezondheid noodzakelijk is; maar daar in Holland het water zeer dikwijls onzuiver is, verkiezen de menschen wijn, brandewijn, bier te drinken, ‘of soo 't lieden van minder conditie zijn, en van een andere opvoedingh, de wey, en gekarnde melk.’ In de volgende 15 hoofdstukken bespreekt dan Bontekoe de krachten van de thee die het lichaam niet verdroogt, de maag niet verslapt, de afscheiding van gal niet verhoogt, geen beving van lichaamsdeelen veroorzaakt, mannen en vrouwen niet onvruchtbaar maakt, mond en keel bevochtigt, maag, darmen en bloed zuivert, de hersenen prikkelt zonder den slaap te ontnemen, de borst en de ingewanden tegen verkoudheid behoedt, de nieren en de blaas van zand en graveel beschut. In hoofdstuk XVI worden de bereiding en de gebruikswijze van de thee, en wel alleen Indische thee, besproken.

In de volgorde van de hoofdstukken, tusschen XII en XIV

ontbreekt n^r XIII, zoodanig dat in plaats van 15, slechts 14 hoofdstukken feitelijk bestaan.

Het zij nog vermeld dat op blz. 55 Bontekoe het Spawater noemt.

In 1686, dus een jaar na den dood van Bontekoe, verscheen van de hand van Stephanus Blankaart een boekje getiteld Gebruik en misbruik van de thee, ook te 's Gravenhage bij Pieter Hagen, en te gelijker tijd te Amsterdam bij Jan ten Hoorn. Blankaart zegt trouwens in de voorrede dat het stuk als handschrift bestond en nog niet werd uitgegeven; het stuk heeft een gansch ander inhoud als het Tractaat van 1678 en handelt te gelijker tijd over tabak en koffie.

Thee. [1679 Bontekoe]. Tractaat van het Excellenste Kruyd Thee: 't Welk vertoond het regte gebruyk, en de groote kragten van 't selve in Gesondheyd, en Siekten: Benevens een Kort Discours op Het Leven, de Siekte, en de Dood: mitsgaders op de Medicijne van dese tijd. Ten Dienste van diegene, die lust hebben, om Langer, Gesonder en Wijser te leven. Den Tweeden Druk Vermeerdert, en vergroot met by voeginge van noch twee Korte Verhandelingen, I Van de Coffi; II Van de Chocolate, Mitsgaders van een Apologie van den Autheur tegens Sijne Lasteraars, Door Cornelis Bonrekoe (sic), Doctor in de Medicijnen. In 's Gravenhage, Gedrukt by Pieter Hagen, Boekverkooper in de Hoogstraat, in de Pauw, M DC LXXIX. (15.[...] × 9.0 cm., Waarschouwinge, 367 blzz., Kon. Bibl. Brussel, V.H. 6675).

De titel verschilt een weinig van dezen der 1^e uitgave; de boekwinkel ‘in de Koning van Engeland’ is in de 2^e uitgave, het volgend jaar verschenen, ‘in de Pauw’ geworden. De 2^e uitgave bevat een brief van den schrijver aan de liefhebbers van de thee, waarin wordt aangekondigd dat aan de verhandeling over de thee twee nieuwe worden toegevoegd, een over de koffie en een over de chocolade. De ‘waarschouwinge’ aan den lezer blijft dezelfde, alsmede het ‘Kort Discours, om die geene die 't lust Reflexie te doen maken op 't Leven, de Siekte, en de Dood mitsgaders op de valsche Medicijne en de Naam-Doktoren van dese tijd, en van ons Land’, dat er niet minder dan 54 blzz. behelst, en dat op de twee laatste blzz. ietwat langer wordt gemaakt. Vooraan het tractaat komt een afzonderlijk titelblad.

De inhoud van de 2^e uitgave (blzz. 55-250) is dezelfde als in de 1^e (blzz. 1-324); de indeeling in hoofdstukken ook, zelfs wordt op blz. 58 van de 2^e uitgave en op blz. 7 van de 1^e een tweede paragraaf VI gevonden, aldus IV, V, VI, VI, VII.... Daarentegen de foutieve aanduiding van XII Capittel in plaats

van XIII in de 1^e uitgave wordt in de 2^e uitgave verbeterd. De 2^e uitgave krijgt een laatste paragraaf meer, getiteld ‘'t Besluyt van dit Werk’ waarin wordt medegedeeld dat de 1^e uitgave in weinig weken werd uitverkocht, en dat thans het werk over de thee met 3 tractaten wordt vermeerderd, een over de koffie, een over de chocolade, en een over de manier om lang gezond te leven.

De verhandeling over de koffie bedraagt blzz. 253 tot 278 met een afzonderlijken titel: ‘Een kort tractaat, van de kragten en 't goede gebruyk van de Coffi. In 's Gravenhage, Gedrukt by Pieter Hagen, Boek-verkooper in de Hoog-Straat, in de Pauw, M DC LXXIX.’

Zij bedraagt 3 hoofdstukken: aard en bereiding van de koffie, krachten, gebruik. Aan de koffie worden nuttige prikkelende eigenschappen toegekend, in tegenstelling met andere dranken zooals wijn, bier, brandewijn, wei, of karnemelk; met zure melksoorten waren, zooals men ziet, de vroegere geneeskundigen veel minder ingenomen als de moderne. Moeten deze dranken op zeer matige wijze gebruikt worden, dan mag men van thee en van koffie zooveel benuttigen, ‘om een gansche dach sonder dorst te wesen’; deze hoeveelheid kan volgens Schrijver zeer hoog worden: ‘t'sy dan dat yemand daar toe twintig of dertig kopjens neme, of meerder of minder; en wat is' er doch te vreezen voor 't water, 't welk suyver en warm is?’ De hoeveelheid koffie die men per dag drinken mag is volgens de sterkte van de infusie veranderlijk; de koffie overtreft hierin de thee, dat zij de nachtslaap weinig of niet verhindert. Vroeger moesten de menschen een ander zenuwstelsel hebben als thans; in de geneeskundige boeken van den tijd wordt echter geen melding gemaakt van geestesoverwerk en van neurasthenie!

De verhandeling over de chocolade heeft als titelblad: ‘Een kort tractaat, van de kragten en 't goede gebruyk van de chocolate. In 's Gravenhage, gedrukt by Pieter Hagen, Boekverkooper in de Hoog-straat, in de Pauw, MDCLXXIX’ en bedraagt de blzz. 279 tot 320, met 2 hoofdstukken: aard en bereiding van de chocolade. In dien tijd werd de chocolade gewoonlijk als drank gebruikt, en uit cacao, suiker, kruiden zooals anijs, peper, en water bereid. De melk schijnt alleen bij uitzondering aan het product toegevoegd te worden, en valt in het geheel niet in den smaak van den schrijver: ‘Dat kramerstuyg, 't welk uyt Saffraan, Ayeren, Melk, enz. bestaat, en hier te land verkoft en gedronken wordt is een drank die wel smaakt,

en die men voor geen vergif kan houden, maar 't is niet van de selve dat men verstaan moet, 't geen ik sal seggen van de chocolate, om dat dat mengelmoes kragten niet en heeft, welke er gevonden worden in een goede onvervalste en niet verouderde Spaanse Chocolate...’.

Chocolade is volgens Schrijver een voedsel en een geneesmiddel; het is zeer nuttig voor zwakke personen en kan in vele gevallen allerlei apothekersstropen op gunstige wijze vervangen.

De aangekondigde 4^e verhandeling over de manier om lang en gezond te leven wordt ‘Een Apologie van den Autheur tegen sijne Lasteraars’ (blzz. 321-367), waarin Bontekoe op moedige wijze zijn strijd tegen de kwakzalvers doorvoert en het bestudeeren der wetenschappen volgens het stelsel van Descartes verdedigt, om te eindigen met den wensch dat Scholen en Academiën alleen dienen gesticht te worden, om geleerde en vrome mannen aan te kweeken.

In de 2^e uitgave van 1679 vind ik verscheidene fouten in het pagineeren: 1^o) op blz. 160 volgt blz. 181 en de blzz. 161-180 bestaan niet; de studie van den tekst en de vergelijking met de 1^e uitgave op blz. 196 bewijzen echter dat de inhoud volledig is en dat blz. 181 wel op blz. 160 volgt; - 2^o) de getallen 227 en 228 worden elk tweemaal gebruikt, terwijl de tekst normaal voortloopt; - 3^o) Op blz. 278 op het einde van de verhandeling over de koffie, komen blzz. 291, enz. in plaats van 281 enz., zonder ontbreking in den tekst.

In de jaren waarin de tractaten van de thee, de koffie en de chocolade van Bontekoe het licht zagen, werden verscheidene verhandelingen over hetzelfde onderwerp gepubliceerd. Hiertoe behoort namelijk een werk van Stephanus Blankaart, in 1686 uitgegeven, waarover ik mijne mededeelingGa naar voetnoot(1) over dezen geleerde gerefereerd heb.

Dit werk heeft voor titel:

Thee. [1686 Blankaart]. Gebruik en Mis-bruik van de thee, Mitsgaders een Verhandelinge wegens de Deugden en Kragten van de Tabak. Door Cornelis Bontekoe, In zijn leven Raad en Lyf-Medicus van zijn Keurvorstelyke Doorluchtigheid van Brandenburg. Hier nevens een Verhandeling van de Coffee, Met des zelfs Krachten in gezonde, en ongezonde. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Med. Doctor en Practizijn tot Amsterdam. In 's Gravenhage, By Pieter Hagen. En tot Amsterdam By Jan ten Hoorn,

Boekverkooper, over het oude Heere Logement, in de History-Schryver, 1686. [Bibl. Univ. Gent Acc 1146⁴, 9.3 × 15.6 cm., voorrede + register + 192 blzz.].

Bontekoe overleed in Januari 1685; Blankaart gelastte zich dus, in 1686, met het doen verschijnen van het achtergelaten handschrift, te gelijker tijd met eene verhandeling van hem zelf over de koffie. Daarin spreekt zich Blankaart uit, evenals Bontekoe, tegen het gebruik van zure melk: ‘de zuure wei en kernemelk, dat groote vergift in ons land.’

De Bibliothèque Nationale de Paris bezit:

Thee. 1685 Bontekoe. Tractaat van het excellenste Kruyd thee.... benevens een kort discours op het leven, de siekte, en de dood mitsgaders op de medicijne van dese tijd., den derden druk vermeerdert en vergroot met byvoeginge van noch twee korte verhandelingen, I van de coffi; Il van de chocolate, mits gaders van een Apologie van autheur tegens sijne lasteraars, door Cornelis Bontekoe... 's Gravenhage, bij P. Hagen, 1685, 343 blzz.

waarvan de Index Catalogue Washington een Duitsche vertaling in 1686 vermeldt:

Thee. 1686 Bontekoe. Drey neue curieuse Tractätgen von dem Trancke Cafe, sinesischen The, und der Chocolata, welche nach ihren Eigenschaften, Gewächs, Fortpflantzung, Praeparirung, Tugenden und herrlichen Nutzen, sehr curieus beschrieben und nummehro in die Hochteutsch Sprache übersetzet von dem welcher sich jederzeit nennet Theae potum maxime Colentem, 247 blzz. Budissin, F. Arnsts, 1686.

Water. [1767 Bordeu]. L'usage des eaux de Barèges et du mercure pour les écrouelles: ou dissertation sur les tumeurs scrophuleuses, qui a remporté un Prix à l'Académie Royale de chirurgie, en 1752. Nouvelle Edition, corrigée, A Paris, Chez Pierre Franç. Didot le jeune, quai des Augustins, à Saint Augustin M DCC LXVII, Avec approbation, et privilège du Roi. (16.5 × 9 cm., 22 lim. + 228 pp., Kon. Bibl. Brussel, III, 17534 A).

Het werk is niet door Bordeu geschreven, zooals gewoonlijk in de bibliographie aangeduid, maar wel aan Bordeu opgedragen. Er wordt een vroegere uitgave vermeld in 1757, te Parijs, Debure.

Antoine de Bordeu, geneeskundige in 1696, te Iseste geboren, schreef: Dissertation sur les eaux minérales du Bearn, Paris 1749-1750 in-12^o. Zijn zoon Theophile de Bordeu, ook geneeskundige, in 1722 te Iseste geboren, en in 1776 overleden, schreef: Lettres sur les eaux minérales du Bearn, Amsterdam 1746 en 1748 in-12^o. Een tweede zoon, François de Bordeu, geboren te Pau, in 1734, ook geneeskundige, zou volgens Hoefer geschreven

hebben: Précis d'observations sur les eaux de Barèges et autres du Bigorre et du Bearn, Paris 1760 in-12^o.

Tabak. 1791 Boue et Commagnie. Deuxième mémoire des Sieurs Boue et Commagnie relativement à la perception de l'impot sur le tabac. Paris, 1791, in-8, 8 pp.

Wijn. 1723 Boullay Jacques. Manière de bien cultiver la vigne, de faire la vendange dans le vignoble d'Orléans. 3^e édition. Orléans, Rouzeau, 1723, in-8.

Water. [1750/1861 Bouquié]. Essai sur les propriétés physiques et curatives des eaux de Saint-Amand, près Valenciennes (Nord). Où l'on examine la Nature de ces Eaux, leurs Propriétés et la manière de s'en servir, par Pierre-Paul Bouquié, Ancien Chirurgien des Armées du Roi, et Chirurgien en Chef de l'Höpital militaire de Saint-Amand. A Lille de l'imprimerie de P.S. Lalau MDCCL. Avec approbation et permission. Edition nouvelle publiée par arrière-petit-fils M. Bouquié-Lefebvre, Bruxelles. Typographie de V^e J. Van Buggenhoudt, rue de Schaerbeek, 12. 1861. (22.1 × 13.9 cm., 232 pp., Kon. Bibl. Brussel, II, 13249, in-8).

In dezen herdruk vindt men een portret en eene levenschets van Pierre Paul Bouquié.

In het water zijn aanwezig, zwavelgas dat het zilver zwart maakt, ijzerverbindingen, alkaliverbindingen, sulfaten.

Rijst. 1694 Bourdelot P. en Tressant J.-G. Oryzae usus saluberrimum. Paris, 1694.

Koffie. 1721 Bradley, R. The virtue and use of coffee, with regard to the plague and other infections distempers. Containing the most remarkable observations of the greatest men in Europe concerning it, from the first knowledge of it, down to this present time. To which is prefix'd an exact figure of the tree, flower and fruit, taken from the life. London, 1721, 8^o.

Richard Bradley, plant- en geneeskundige, van 1724 af hoogleeraar in de plantkunde aan de Universiteit van Cambridge, overleden in 1732, heeft verscheidene werken over plantkunde, tuinbouw en landbouw geschreven.

Chocolade. 1666 Brancatius, F.-M. De usu Choccolatae diatriba. Romae, 1666, in-4.

Distillatie. 1500 Braunschweig, Hieron. Liber de arte distillandi. Das Buch der rechten Kunst zu distillieren. Argentorati, Grüninger, 1500, f^o. (Catal. 755, Baer, Brit. Mus.).

Editio princeps, 3500 G. Mk. aangeboden.

Distillatie. 1531 Braunschweig, Hieron. Das Nieuwe distillier Buoch-Strasbourg, Grüninger, 1531, in-f^o. (Catal. 42 Nourry).

Distillatie. 1597 Braunschweig, Hieron. New Vollkommen Distillierbuch Wolgegründter künstlicher Distillation... Von Kreutern Blumen Wurtzeln Früchten Gethier und anderen Stücken. Ersteich durch H. Braunschweigk... Hernach durch Gualther Ryff... gemehret. Franckfurt, Egenolffs Erben, 1597, f^o, 6 + 217 pp.

Distillatie. 1507 Braunschweig, H. Das Buch zu distillieren die zusamen gethonending composita genant durch die einzige ding und das Buch Thesaurus pauperum für die armen. Strassburg, Grüninger, 1507, in-f^o, 344 pp.

Distillatie. 1521 Braunschweig, H. Das Buck der rechten Kunst zu distilieren und die Wasser zu brennen nutzlich den menschlichen Leib in Gesundheit zu behalten. Strassburg, Grüninger, 1521.

Brunschwyg of Brunswich, Hieronymus, apotheker en heelkundige, woonde te Straatsburg in de eerste helft van de 15^e eeuw. Hij zou volgens Hoefer een Duitsch werk geschreven hebben over de distilleerkunst, Straatsburg 1500 in-f^o, ook in het Latijn verschenen onder den titel Arte distillandi. Jöcher bespreekt Brunschweig onder den naam van Hieronymus Brunsuicensis, wonende te Straatsburg op het einde van de 15^e en het begin van de 16^e eeuw.

Water. 1700 Bresmal, J.-F. Descriptio seu analysis fontis S. Aegidii mineralis ferruginei prope Tungros. Leodii, 1700, in-18.

Water. [1703 Bresmal]. Hidro-Analise des minérales chaudes et froides de la ville impériale d'Aix-la-Chapele. Divisé en deux parties. Partie I. Contenant: La description des Eaux minérales chaudes; les maladies qu'elles peuvent guérir, tant par la boison, que par les bains; et la règle et la diete qu'on y doit observer, Par J.F. Bresmal, Docteur en Médecine. A Liége... MDCCIII. (15 × 9.2 cm., 16 lim. + 176 pp. + 4 pp. tafels, Bibl. Univ. Gent Acc 4545³).

Na het 1^e deel (pp. 1-106) begint deel II op blz. 107. Het onderzoek van het water der warme en koude bronnen leidt tot de bespreking van de nuttige eigenschappen van het ijzer.

Water. [1718 Bresmal]. La circulation des eaux ou l'hydrographie des minérales d'Aix et de Spa. Divisés en trois Parties. Partie I. Où sont expliquées par la Phisique Corpusculaire la Création et la Production de toutes choses, leurs Multiplications par les semences l'Origine des Fontaines, &. Par J.F. Bresmal, Docteur en Médecine. A Liége, chez Bauduin Bronckart,

Imprimeur, demeurant à l'opposite du Parvis de Saint Denys. 1718. (15 × 9.2 cm., 12 lim. + 74 pp. + 2 pp. tafels, Bibl. Univ. Gent Acc 4545)

De schrijver stelt vast dat de planten bederven, zooals de dieren, als zij dood zijn, maar met minder slechten reuk, en hij maakt een onderscheid tusschen bederving die de mengsels ontbindt, en gisting die de mengsels verbetert.

Het werk is opgedragen à Jean Ferdinand de Meau, deken en kanunnik van de hoofdkerk van Luik.

Water. [1718 Bresmal]. La circulation.... Partie II.... Parvis de Saint Denys, 1718. (15 × 9.2 cm., 6 lim. + 60 pp., Bibl. Univ. Gent Acc, 4545¹).

Durieux, Gerinx, Limbourg, Philippe Besançon, geneeskundigen te Parijs, zeggen uit het water der Spabronnen getrokken te hebben onder meer ‘la mer du fer, le lochre et le vitriol, l'acier, le plomb, l'or, le cuivre, l'alun, le nitre, la ceruse & le soulphre. Van Helmont heeft alleen water en ijzersulfaat gevonden en Schrijver bevestigt de bevindingen van Van Helmont.

Water. [1718 Bresmal]. La circulation des eaux... Partie III... Parvis de Saint Denys, 1718. (15 × 9.2 cm., 6 lim. + 76 pp. + 12 pp., Bibl. Univ. Gent Acc 4545²).

Na eene uiteenzetting over de geneeswaarde van het water, wordt over een aantal levensmiddelen gesproken, namelijk brood, vleesch, visch, groenten, dranken. Van wijn en van bier wordt met veel lof gesproken.

Water. [1721 Bresmal]. Parallèle des eaux minérales actuellement chaudes et actuellement froides du diocèse et pays de Liége, divisé en deux parties; avec un avis au public: Pour le préserver de la Peste, des Fièvres pestilencielles malignes, et d'autres Maladies de pareille nature. Première partie, contenant les Eaux Minérales actuellement chaudes, leur usage dans la Médecine, tout par la Boisson, que par les Bains. Par J.F. Bresmal, Docteur en Médecine. A Liége, Chez F. Alexandre Barchon, au Puits, en Gerardrie. 1721. (15.6 × 9.6 cm., 22 lim. + 164 pp. + 3 pp. tafels, Bibl. Univ. Gent Méd 3067).

Het 1^e deel bedraagt pp. 1-94, het 2^e deel begint op blz. 95. De geneeskundige eigenschappen van de waters van Aken, Chaudfontaine, Gadot, Borcet, Hoei, Tongeren, Bré, Spa, Niveset, Chevron worden onderzocht en warm aanbevolen.

Hoefer noemt Jean-François Bresmal een Vlaamsche geneeskundige, rond 1670 geboren. Hij noemt van hem:

La circulation des eaux ou hydrographie des eaux minérales d'Aix et de Spa, Liége, 1699, in-12.

Descriptio seu analysis fontis Sancti Aegidii, prope Tungros, 1700, in-16, vertaald in het Fransch: Analyse des eaux minérales des fontaines de Tongres, Liége, 1701, in-8.

Lettre concernant les eaux de Hui, Liége, 1700, in-12.

Description des eaux ferrugineuses des fontaines de Niveset. Liége, 1701, in-12.

Hydro-analyse des eaux minérales chaudes et froides de la Ville d'Aixla-Chapelle. Liége, 1703, Aix-la-Chapelle, 1741, in-12.

Parallèle des eaux minérales du Diocèse et pays de Liége, avec un avis au public pour le préserver de la peste. Liége, 1721, in-12.

Voeding. 1750 Briand. Dictionnaire des alimens, vins et liqueurs. Paris, 1750, in-12.

Kruiden. 1790 ' Bridault, A. Fèl. Traité sur la carotte et recueil d'observations sur l'usage et les effets salutaires de cette plante dans les maladies externes et internes. La Rochelle, 1790? in-8, XXII + 430 pp.

Chocolade. 1730 Brookes, R. Natural history of chocolate. London, 1730, in-8.

Richard Brookes was een Engelsche geneeskundige die te Londen leefde in de eerste helft van de 18^e eeuw.

Wijn. 1646 Brouat, J. Traité de l'eau de vie ou anatomie théorique et pratique du vin. Paris, 1646.

Water. 1707 Browne, J. Account of the cures performed by the cold baths. With advice to water drinkers at Tenbridge, Hampstead, etc., London, 1707.

Water. 1772 Bruckmann, C.P. Neue verbesserte und vollständige Beschreibung der gesunden warmen Brunnen und Bädern zu Ems. Frankfurt und Leipzig, 1772.

Bier. 1723 Brukmann, F.E. Kurze Beschreibung des Weizenbieres Ducksteins. Braunschweig, 1723, in-4.

Bier. 1735 Brukmann, F.E. De cerevisia goslariensi. 1735, in-4.

Frans-Ernst Bruckmann, genees- en natuurkundige, werd geboren te Marienthal-Helmstaedt in 1697, en overleed te Wolffenbüttel in 1753. Buiten de genoemde werken schreef hij nog op het gebied van levensmiddelen:

Specimen botanicum, exhibens fungos subterraneos, vulgo tubera terrae dictos. Helmstaedt, 1720, in-4.

Dissertatio mediea de avellana mexicana vulgo cacao dieta; Helmstaedt. 172[...]; Braunschweig. 1728.

Relatio historico-physico-medica de cerevisia Regio-Lothariensi vulgo Duckstein dicta. Helmstaedt, 1722, in-4.

Catalogus exhibens appellationes et denominationes omnium potus generum quae olim in usu fuerunt et adhuc sunt per totum terrarum orbem. Helmstaedt, 1722, in-4.

Tabak. 1700 Brunet, J. Le bon usage du tabac en poudre. Paris, 1700, in-12; 1703 in-12.

Tabak. 1602 Bruni, V. Against the pernicious use of tobacco. London, 1602.

Voeding. 1783 Bryant, Charles. Flora diaetetica, or history of esculent plants both domestic and foreign. London, 1783, in-8, XVI + 379 pp.

Bryant Charles stierf in 1799.

Tabak. 1746 Buchner, A.-E. en Frauenknecht. De geminis viribus Tabaci, ex ejus principiis constitutivis demonstratis. Hall, 1746, in-4.

Voeding. [1560 Bruyerinus]. De re cibaria libri XXII omnium ciborum genera, omnium gentium moribus, & usu probata complectentes, Io Bruyerino Campegio Lugdun. authore. Prima editio. Lugduni, apud Sebast. Honoratum. MDLX Cum Privilegio Regio. (17 × 10.8 cm., 24 lim. + 1130 pp., Kon. Bibl. Brussel, V.B. 4594, in-8).

Algemeen overzicht van de voedingsmiddelen dat door Le Grand d'Aussy meermaals wordt genoemd. Deze eerste uitgave van Bruyerin Champier is eene zeldzaamheid geworden.

Voeding. [1600 Bruyerinus]. De re cibaria libri XXII omnium ciborum genera, omnium gentium moribus, & usu probata complectentes: Joanne Bruyerino Campegio Lugdun. auctore. Omnibus studiosis et patribus familias apprime utiles. Francofurti, Ex Officina Paltheniana. MDC (15.6 × 9.2 cm., 16 lim. + 863 pp., Kon. Bibl. Brussel, III, 17451).

Deze uitgave is een herdruk van het boek van 1560 en eindigt op dezelfde wijze, met de dagteekening van 1560.

Wijn. [s.d. Buc'hoz, J.-B.]. Dissertation sur la vigne, sur sa culture, ses maladies, sur les propriétés alimentaires et médicinales des raisins; sur le vin, les différentes manières de le faire; sur le verjus, le vinaigre et la liqueur. (44 × 28 cm., 27 pp., A Paris, chez Mr. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46¹⁰).

Wijn. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le vin et ses différentes espèces, faisant suite à celle sur la vigne. (44 × 28 cm., 20 pp., A Paris, chez Buc'hoz, rue des Grands Augustins, n^o 26, Bibl. Univ. Gent, HN 46¹¹).

Azijn. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le vinaigre, les différents procédés pour le faire, ses différentes espèces et son utilité pour les alimens, les médicamens et les arts, servant de suite a celle sur le vin. (44 × 28 cm., 2 pp., Bibl. Univ. Gent, HN 46¹²).

Schr. spreekt namelijk over een surrogaat van azijn, uit het sap van den stam van den wilden perelaar en van den eik.

Brood. [s.d. Buc'hoz.] Dissertation sur les dfférentes substances végétales, propres à remplacer le bled pour la préparation du pain. (44 × 28 cm., 8 pp., A Paris, chez Buc'hoz, rue des Grands Augustins, n^o 26, Bibl. Univ. Gent, HN 46¹⁶).

De producten die in de broodbereiding kunnen gebruikt worden zijn: aardappelen, verscheidene graangewassen, wortels van Cyperus esculentus, zaden van Helianthus annuus, van Polygonumsoorten, van Fagus sylvatica, van Juglans regia, enz.

Meel. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le bled de Turquie, sur sa culture, et sur ses propriétés alimentaires pour l'homme, comme fourrage pour les bestiaux. (44 × 28 cm., 8 pp., à Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46¹⁷).

Studie over het maïsgraan.

Brood. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur l'arbre au pain, de première nécessité pour la nourriture d'un grand nombre d'Habitans, et qui mérite d'être cultivé dans nos Colonies. (44 × 28 cm., 4 pp., A Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46¹⁹).

De vruchten van Arctocarpus.

Brood. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le pain des Hottentots. (44 × 28 cm. 2 pp., A Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46²⁰).

Brood gemaakt met het merg uit den stam van Zamia.

Suiker. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur la betterave et la poirée (44 × 28 cm., 10 pp., A Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46²⁴).

De wortels van Betasoorten bevatten suiker.

Koffie. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le café, sa culture, ses différentes préparations et ses propriétés tant alimentaires que médicinales. (44 × 28 cm., 19 pp., A Paris chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, n^o 109, Bibl. Univ. Gent, HN 46²⁴).

De koffie wordt beschouwd als zeer weldoende en zeer gezond. Allerlei bereidingen worden beschreven.

Van deze dissertatie wordt eene uitgave genoemd, Paris 1787, 91 pp; Luik 1787, F.J. Desoer.

Koffie. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation servant de supplément à celle du café, sur son analyse chymique, et sur l'usage médicinal du café non torréfié. (44 × 28 cm., 8 pp., A Paris, chez Buc'hoz, rue des Grands Augustins, n^o 26, Bibl. Univ. Gent, HN 46²⁵).

Overzicht over de proeven van Gentil. In dit overzicht zegt Schrijver eene mededeeling in 1786 geschreven te hebben.

Thee. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation sur le thé, sur sa récolte, et sur les bons et mauvais effets de son infusion. (44 × 28 cm., 14 pp., A Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, Bibl. Univ. Gent, HN 46²⁶).

Het product wordt als gunstig besproken. Eene uitgave in 1787 in-10^o, Luik F.J. Desoer.

Thee. [s.d. Buc'hoz]. Dissertation en forme de supplément, sur les plantes qui peuvent remplacer le thé. (44 × 28 cm., 3 pp., A Paris, chez M. Buc'hoz, rue de la Harpe, Bibl. Univ. Gent, HN 47²⁷).

Bladen van Veronica, Teucrium, Onobrychis, Spiraea, Myrica, Camelia, Acacia, Prunus, Rubus, enz. kunnen dienen als thee. Over Paraguay-thee kondigt Schr. een bijzondere mededeeling aan.

Tabak. [1787 Buc'hoz]. Dissertation sur le tabac et sur ses bons et mauvais effets. Par M. Buc'hoz. A Paris, et se trouve à Liége, chez F.J. Desoer, imprimeur-libraire, sur le Pont-d'Isle. M DCC LXXXVII. (18 × 10.6 cm., 8 pp., aankondigingen + 47 pp., Kon. Bibl. Brussel, III, 36793, in-12. Bibl. A.J.J.V.).

Het gebruik van tabak wordt aanbevolen, namelijk in de legers ‘tant pour suppléer aux vivres que pour préserver & guérir les soldats de plusieurs maladies, tant internes qu'externes’. Schr. bestudeert de volgende soorten: Nicotiana tabacum, fructicosa, rustica, paniculata, urens, glutinosa, pusilla.

Eene uitgave te Parijs 1788, genoemd 2^e uitgave.

Cacao. 1787 Buc'hoz. Dissertation sur le cacao, sur sa culture et sur les différentes préparations de chocolat. 1787, in-12.

Distillatie. 1784 Buc'hoz. Toilette et laboratoire de flore réunis en faveur du beau sexe ou essai sur les plantes qui peuvent servir d'ornement aux dames et qui sont utiles dans la distillation. Paris, 1784. (Catal. n^o 75, Dultz).

Tabak, enz. [1788 Buc'hoz]. Dissertations sur le tabac, le café, le cacao et le thé, ornées de planches en taille-douce; Par Mr. Buc'hoz, Médecin de

Monsieur, frère du Roi, Membre de plusieurs Académies. Seconde édition. Prix 2 Liv. A Paris, chez l'Auteur, rue de la Harpe, n^o 109. M DCC LXXXVIII Avec Approbation & Privilège du Roi. (19.3 × 12.2 cm., 4 lim. + 185 pp., Bibl. A.J.J.V.).

Het boek bevat de werken over tabak pp. 1-31, over koffie pp. 32-92, over cacao pp. 93-133, over thee pp. 134-178, over theesurrogaten pp. 179-185.

De voorrede vermeldt dat ‘un pyrate Liégeois’ een namaaksel van de vier verhandelingen in den handel heeft gebracht; er wordt geen naam gegeven, wellicht moet het Desoer zijn.

Tabak. 1800 Buc'hoz. Manuel tabacal et sternutatoire des plantes, ou traité du tabac et des différentes plantes qui sont propres à faire éternuer. Paris, 1800.

Voeding. 1771 Buchodz, A. Manuel de matière alimentaire, Paris, 1771, in-8.

Dit werk door Haller met de spelling Buchodz genoemd schijnt hetzelfde te zijn als dit aangekondigd in den catalogus in 1787 Buc'hoz (over den tabak Luik); daar wordt vermeld: Manuel alimentaire des plantes, tant indigènes qu'exotiques, qui peuvent servir de nourriture et de boisson, 660 pp. in-8^o.

Water. [1772 Buc'hoz]. Dictionnaire minéralogique et hydrologique de la France, contenant 1^o la Description des Mines, Fossiles, Fluors, Crystaux, Terres, Sables et Cailloux qui s'y trouvent; l'Art d'exploiter les Mines, la Fonte et la Puiification des Métaux, leurs différentes préparations Chymiques, et les divers usages pour lesquels on peut les employer dans la Médecine, l'Art Vétérinaire, et les Arts et Métiers; II^o l'Histoire Naturelle de toutes les Fontaines Minérales du Royaume, leur Analyse Chymique; une Notice des maladies pour lesquelles elles peuvent convenir avec quelques observations pratiques, on y a joint un Gneumon Gallicus. Pour servir de suite au Dictionnaire des Plantes, Arbres et Arbustes de la France, et au Dictionnaire Vétérinaire et des Animaux Domestiques, et completter l'Histoire des Productions naturelles et économiques du Royaume. Tome premier. Partie première. Des Fontaines Minérales. A Paris, chez J.P. Costard, Libraire, rue S. Jean de Beauvais. M DCC LXXII. Avec Approbation et Privilège du Roi. (17.6 × 11.7 cm., VI + XVI + 635 pp.).

Water. [1772 Buc'hoz]. Dictionnaire.... Tome Second.... (17.6 × 117, 520 pp. + 4 pp. + CLIV pp., Kon. Bibl. Brussel II, 18183, in-12).

De schrijver maakt zich bekend als hij de opdracht aan ‘Monseigneur le Comte d'Artois’ teekent. In alphabetische orde worden inlichtingen gegeven over de plaatsen, en over de waterbronnen op die plaatsen ontspringend.

Voeding. [1627 Bulengerus]. De conviviis libri quatuor. Ad Illustriss & Integetrimum Dominum, D. Nicolaum de Verdun, Senatus Parisiensis Principem, Equitem Torquatum, & Sanctioris Consistorii Consiliarium. Auctore Julio Caesare Bulengero, Societatis Jeso Presbytero. In virtute et fortuna. Lugduni, Sumptibus Ludovici Prost, Haeredis Roville. M DC XXVII Cum privilegio. (17,7 × 11.3 cm., 16 lim. + 394 pp. + 14 pp. index, Kon. Bibl. Brussel, BV 11678, in-8, Bibl. Univ. Gent, Hi 2608).

Voeding. [1699 Bulengerus]. De Conviviis libri quatuor. Ad illustriss. et integerrimum dominum, D. Nicolaum de Verdun, Senatus Parisiensis principem, equitem torquatum, et sanctioris Consistorii Consiliarium. Auctore Julio Caesare Bulengero, Societatis Jesu Presbytero. (In: Thesaurus Antiquitatum Romanarum Congestus a Joanne Georgio Graevio, Lugd. Batav. et Traj. ad Rhen. 1699, pp. 45-132, 38.6 × 24 cm., Bibl. Univ. Gent, Hi 2608).

Zelfde tekst als in de uitgave van 1627.

Jöcher zegt dat Julius Caesar Bulenger, een Fransche Jesuït van de 17^e eeuw, gestorven te Cahors in 1628, op een leeftijd van meer dan 70 jaren.

Voeding. 1654 Bumaldi, G.A. Formolario economico cibario, e medicinale di materie piu facili, e di minor costo altretanto buone, e valevoli, quanto le piu pretiose. Bologne, 1654, 40 pp.

Bumaldi G.A. of Montalbani Ovidio, genees- en plantkundige, geboren te Bologne rond 1602 en aldaar overleden in 1671, lid van verscheidene academieën, heeft zeer talrijke geschriften nagelaten over allerlei vakken der wetenschap. Hoefer zegt dat Montalbani in zijn Formolario, eens te meer onder den naam van Giovan-Antonio Bumaldi zijn werk liet verschijnen.

Voeding. 1593 Burchelat, B. Charitas seu convivium dialogicum septem physicorum, in quo apparatus, ritus, ordines, cibaria, potus, utensilia ex antiquorum promtuariis dilucidantur. Tarvisii, 1593, in-4.

Bartholemy Burchelati, te gelijker tijd geneeskundige, wijsgeer en letterkundige, werd geboren te Trevisa rond 1548, en overleed in 1632.

Vruchten. 1694 Burggraf, J.P. De malo sinensi aureo. Lugd. Bat., Esevier, 1694, in-4.

Wijn. s.d. Burrhi, J. De vini degeneratione in acetum.

Voeding. 1800 Buse, G.H. Das Ganze der Handlung. Erfurt, 1800, 1 Teil: Handbuch der Warenkunde.

Dranken. 1653 Butius, V. De calido, frigido et temperato antiquorum potu et quomodo calida in deliciis uterentur. Romae, 1653.

Dranken. [1699 Butius]. Vincentius Butius medicus, atque philosophus, de calido, frigido, ac temperato Antiquorum potu, et quo modo in deliciis uterentur? Ad eminentiss. principem Camillum Card. Pamphilium. (In Thesaurus antiquitatum Romanarum Congestus a J.G. Graevio, 1699, Lugd. Batav., 38.5 × 24.1, pp. 1-44, Bibl. Univ. Gent, Hist 4070).

Bier. [1798 Buys]. De bierbrouwer; of volledige beschrijving van het brouwen der Bieren; Midsgaders van het mouten der graanen, tot het brouwen van bier gebruikt wordende. Door Jakobus Buys, brouwer in de Klundert. Met plaaten. Te Dordrecht, bij A. Blussé en Zoon. M DCC XC VIII. (21 × 12.8 cm., VIII + 75 pp. + 3 pp. inhoud, 4 platen, Kon. Bibl. Brussel, 7^e Cl VI in-8).

In eene voorrede deelt de uitgever Blussé mede dat hij, het voorbeeld van Frankrijk volgend, ook eene reeks technische boeken in het Nederlandsch laat verschijnen.

De inleiding vermeldt het placaat van 9 November 1748, het oprichten van brouwerijen ten platten lande alsmede het brouwen door particulieren; zij herinnert ook aan het werk van Wouter van Lis, bierbrouwer te Rotterdam.

De bierbrouwerij bedraagt 4 hoofdstukken: de inrichting van het bedrijf, de grondstoffen koren, hop, alsem, scharlei (niet te gebruiken!), water, brandstof, het brouwen, de gisting en de bewaring van bier. Schr. schijnt weinig gehoor te schenken aan vertelsels die hij zelf niet heeft kunnen onderzoeken; zoo leest men, niet zonder verbazing, op p. 52: ‘Het gebeurd ook wel, dat er korte, dikke, levendige wormen met staarten, zoo wel in de Gist, als in het Bier, te voorschijn koomen. Ik heb dit niet bij bevinding, maar van hooren zeggen. Waarom ik met geene genoegzaame zekerheid over dat afschuwelijk bederf, noch over deszelfs oorzaak kan oordeelen. Maar dit meen ik zeer waarschijnlijk te wezen, dat zulks nooit in Brouwerijen, alwaar men in allen deele de zindelijkheid in acht neemt, zal voorvallen. Voor Bier, dat zoo ellendig is gesteld, geloof ik niet dat eenig hulpmiddel bekend is.’

In elk geval wordt zindelijkheid aanbevolen, en dit is in het brouwersbedrijf de allereerste noodzakelijkheid om de besmetting te beletten.

De mouterij bedraagt twee hoofdstukken, de grondstoffen gerst, tarwe, spelt, haver en boekweit, en de inrichting van den eest.

Water. [1770 Cadet, L.-C.] Examen chimique de l'eau minérale de l'Abbaye des Fontenelles en Poitou, près la Roche-sur-Yon; avec des observations intéressantes sur la Sélénite. Mém. Acad. Sciences, Année 1767. Paris 1770, pp. 256-265, (Bibl. Univ. Gent, hist., 1891).

Seleniethoudend water, aldus rijk aan calciumsulfaat.

Appelwijn. [1788 Cadet, L.-C. etc.]. Rapport concernant les cidres de Normandie, par M^rs Cadet, Lavoisier, Beaumé, Berthollet et d'Arcet. Mém. Acad. Sciences, Année 1786. Paris 1788, pp. 479-506. (Bibl. Univ. Gent, hist 1891).

De studie bespreekt de vervalsching, maar wijst aan dat de asch van normale producten alkalisch is, dat de toevoeging van sporen alkali niet gevaarlijk is voor de gezondheid, terwijl de loodverbindingen en de koperzouten streng moeten worden verboden.

Cadet is de naam van verscheidene mannen van beteekenis: Louis Claude Cadet-Gassicourt, apotheker (Parijs 1731-1799), lid van de Collège de pharmacie en van de Academie van wetenschappen van Parijs; - Antoine-Alexis-François Cadet de Vaux, broeder van Louis Claude, ook apotheker (Parijs 1743-†1828); - Charles-Louis Cadet-Gassicourt, zoon van Louis Claude (Parijs 1769-†1821), apotheker, advocaat en letterkundige. Zij hebben talrijke en belangrijke geschriften over chemie, pharmacie, en practische wetenschappen nagelaten.

De twee bovenstaande mededeelingen zijn van Louis Claude Cadet, die daarenboven nog heeft geschreven:

Analyse chimique des eaux minérales de Passy. Paris, 1755 in-8.

Antoine-Alexis-François Cadet schreef vóór 1800:

Avis sur les blés germés. Paris, 1782.

Voeding. 1608 Caji, B. De alimentis, quae cuique naturae conveniunt. Venetiis, 1608.

Koffie. 1762 Calvet. Au potus coffeae quotidianus valetudini tuendae, vitae producendae noxius. Avignon 1762 in-4.

Thee en koffie. 1694 Camerarius, E. Dissertationes tres exhibentes, I Spirituum animalium statum naturalem, II Spiritum D. Boylii fumantem obviaque circa ipsam phaenomena, III Usum et abusum potuum thee, et caffe in his regionibus. Tubingae, Brunnius, 1694 in-8.

Camerarius is een beroemde naam: Joachim Camerarius (Camermeister of Liebhard), humanist, leefde tusschen 1500

en 1574; zijn zoon Joachim was genees- en plantkundige (Nurnberg 1534-†1598); een ander zoon, Philippe, was rechtsgeleerde (Nurnberg 1537-†1624); nog een andere zoon, Geoffrey, was taalkundige. Een kleinzoon van Joachim, Louis, was staatsman (Nurnberg 1573-†Heidelberg 1651), een zoon Louis Joachim was geneeskundige (Nurnberg 1566 † 1642).

Jan-Rudolf Camerarius, geneeskundige van de 17^e eeuw, is de oorsprong van verscheidene geleerden: zijn zoon Elie Rudolf (Tübingen 1641-†1695), was geneeskundige; de zoon van Elias Rudolf, Rudolf-Jacob (Tübingen 1665-†1721), was geneeskundige en plantkundige; de 2^e zoon van Elie Rudolf, Elie (Tübingen 1673-†1734), was geneeskundige, schreef drie geschriften over thee en koffie. De zoon van Rudolf Jacob, Alexander, was geneeskundige (Tübingen 1695-†1736). Het volgend werk is van Elias Camerarius (1673-†1734), doctor in geneeskunde van de Universiteit Tübingen, waar hij dan professor werd.

Bier. [1791 Cancrin] Frans Ludwig von Cancrin Ihro Russisch-Kaiserlichen Majestät Collegienrathes und Directors der starajarussischen Salzwerke, der Kaiserlichen freien ökonomischen Gesellschaft zu St. Petersburg und der naturforschender Gesellschaft zu Berlin Mitgliedes, Abhandlung von der Anlage und dem Bau einer vorteilhaften, und vollkommen eingerichteten, am Brand spahrenden Bierbrauerei. Mit 2 Kupfertafeln. Frankfurt am Main, im Verlag der Hermannischen Buchhandlung 1791. (19.4 × 11.7 cm., 118 pp., Bibl. A.J.J.V.).

Het werk is vooral van technischen aard, het geeft een overzicht van hetgeen noodig is om eene bierbrouwerij op te richten, als men de eischen van de wetenschappen in acht neemt.

Wijn. 1608 Canonherius, P.-A. De admirandis vini virtutibus libri tres. Venetiis 1608. Antverpiae, 1627, Verdussius, 36 + 686 pp.

Het werk wordt genoemd in eene verhandeling van Arthur Dinaux, Habitudes conviviales et bachiques de la Flandre, in Archives histor. et litter., Valenciennes 1838, Nouv. serie, tome 2, p. 526. (Bibl. Univ. Gent Hi 9530). Het British Museum vermeldt alleen de uitgave van 1627.

Canonherius, Canonerius of Canonieri, Petrus-Andreas, was genees- en rechtskundige, geboren te Genua; na dienst genomen te hebben in de Spaansche legers, ging hij zich als advocaat te Antwerpen vestigen, om ten slotte weder in dezelfde stad geneesheer te worden. Gewoonlijk wordt de uitgave van 1608 niet genoemd.

Water. 1755 Cantwell, A. Analyse des nouvelles eaux de Passy. Paris, Delaguette, 1755 in-12, 38 + 4 pp.

Irlandsche geneeskundige, te Parijs in 1764 overleden, waar hij de heelkunde en dan de pharmacie doceerde.

Chocolade. 1609 Cardenos, J. De chocolate che por vechos haya y sies bibida saludable. Mexici 1609.

Water. 1764 Carl. J.-A. Abhandlung von den Gesundbrunnen Heilbrunn und den Sulzerbrunnen in Oberbaiern, 1764 in-4.

Jan-Samuël Carl, genees- en natuurkundige, geboren te Oehringen in 1676 en te Melldorf (Holstein) in 1727 overleden, geneesheer van prins Yselburg-Stolberg, van graaf Wittgenstein-Berleburg en van Koning Christian VI van Denemarken, heeft onder meer geschreven:

Gründliche Anweisung von der Diät für Gesunde und Kranke, Frankfurt 1713 in-8, Budingen 1719 en 1728 in-8; Diaetetica sacra, oder die Zucht des Leibes zur Heiligung der Seelen beforderlich, S. 1., S.d.; Diaetetica sacra, h.e. disciplina corporis ad sanctimoniam animae accomodata, Kopenhagen 1727 in-8; Medicinische und Moralische Unterweisung von der Diät der Gelehrten, Budingen 1744 in-8.

Wijn. 1756 Carlucci, L. Dissertazioni chymico fisiche sopra l'analise del vino e del usoque ottiene nel suo spiritu. Napoli, 1756 in-8.

Vier geneeskundigen Carrère hebben zich als wetenschappelijke schrijvers bekend gemaakt:

François Carrère, Perpignan 1622-†Barcelone 1695, geneeskundige van het Spaansch hof.

Joseph Carrère, neef van François, Perpignan 1680 of 1682-†Perpignan 1737, geneesheer te Perpignan, professor aan de Academie aldaar.

Thomas Carrère, zoon van Joseph, Perpignan 1714-†Perpignan 1764, leeraar in de geneeskunde in zijne geboortestad; hij heeft geschreven:

Water. 1754 Carrère, T. Essai sur les eaux minérales de Nossa en Conflans, Perpignan, 1754, in-12.

Water. 1756 Carrère, T. Traité des eaux minérales du Roussillon. Perpignan, Reynier, in-8, 6 + 166 + 4 pp.

Joseph Barthelemy François Carrère, zoon van Thomas, Perpignan 1740-†Barcelone 1802, leeraar in de anatomie te

Perpignan en dan te Parijs. Hij heeft het volgend werk geschreven:

Water. 1785 Carrère, J.-B.-F. Catalogue raisonné des ouvrages qui ont été publiés sur les eaux minérales en général et sur celles de la France en particulier. Avec une notice de toutes les eaux minérales de ce royaume et un tableau des differens degrés de température qui sont termales, Paris, Cailleau, 1785, in-4, 584 pp.

Voeding. 1610 Carrichter, B. Die Teutschen Speiskammer, oder Beschreibung des jenigen, was bey den Teutschen, die gesunden und kranken betreffend, im gemeinen Gebrauche ist. Nurnberg 1610, in-8.

Barthelemy Carrichter von Reckingen, geneeskundige van de 16^o eeuw, gansch onder den invloed van de astrologie.

Water. 1776 Cartheuser, F.-A. Abhandlung vom Auerbach Mineralwasser. Giessen, 1776.

Wijn. 1777 Cartheuser, F.-A. De quibusdam vinorum adulterationibus sanitati noxiis quae additamentis mineralibus peraguntur, resp. J.L.Chr. Schmidt. Gissae, 1777, in-4, 16 pp.

Wijn. [1779 Cartheuser, F.-A.] D. Fr. Aug. Cartheuser Abhandlung über die Verfälschungen der Weine welche der Gesundheit schädlich sind. Giesen, 1779, in der kriegerischen Buchhandlung. (16.7 × 9.7 cm., 66 pp., Bibl. Univ., Gent, chim 410^e).

Vervalsching met Salvia sclarea, Salvia pratensis, Sambucus nigra, alsook met minerale stoffen zooals gips, marmer, kalk, koperzout, loodglit, operment, zwaveldampen.

Deze drie werken worden gewoonlijk in de bibliographie niet genoemd.

Friedrich-August Carthaeuser of Cartheuser, zoon van Johan Friedrich, werd geboren te Halle in 1734 en overleed te Schierstein in 1796. Na in Frankfurt am Oder te hebben gedoceerd, werd hij leeraar in de natuur- en geneeskunde te Giessen, en werd daar ook bestuurder van den plantentuin.

Voeding [1749 Cartheuser, J.-F.]. Jo. Friderici Cartheuser medicinae doctoris ejusdemque in regia acad. viadrina prof. publ. ordinarii. Fundamenta materiae medicae tam generalis quam specialis in usum academicum conscripta. Pars prior. Francofurti ad Vladrum Impens Johannis Christiani Kleyb. M DCC XLIX. (17.2 × 10.1 cm, 16 ongep. + 614 pp., Bibl. Univ. Gent, Med 2917).

Bespreekt onder meer azijn, melk, zout, suiker, honing. Tweede uitgave in 1767. Fransche vertaling te Parijs 1752, 2 vol., in-12, 1769, 4 vol. in-12.

Voeding. [1750 Cartheuser, J.-F.] Id....... Pars posterior..... MDCCL. (17.2 × 10.1 cm., 8 ongep. + 634 pp., Bibl. Univ. Gent, Med 2917).

Bespreekt eenige specerijen, zooals peper, kruidnagel, cacao, alsook melk, haver, gerst, en bevat de alphabetische tabel voor de twee deelen.

Voeding. [1745 Cartheuser, J.-F.] Jo. Friderici Cartheuseri medicinae doctoris ejusdemque in regia academ. viadrina prof. publ. ordinarii Pharmacologia theoretico-practica rationi et experientiae superstructa in qua medicamentorum officinalium usitatiorum praeparatio, natura modus operandi, vires atque usus medicus perspicue describuntur ac solide explicantur. Berolini apud Ambrosium Haude, Bibliop. reg. et acad. scient. privilegiat. M DCC XLV (16.5 × 9.8 cm., 12 ongep. + 756 pp. + 15 ongep., Kon. Bibl. Brussel II 26959).

Voeding. [1763 Cartheuser, J.-F.]. Joannis Friderici Cartheuseri, medicinae doctoris, ejusdemque in Regia Academia Viadrina professoris publici ordinarii, Pharmacologia theoretico-practica, retioni et experientiae superstructa; in qua medicamentorum officinalium usitatiorum praeparatio, natura, modus operandi, vires atque usus medicus perspicue describuntur ac solide explicantur. Tomus primus. Coloniae Allobrogum, apud Henricum Albertum Gosse, & Johannem Gosse. M DCC LXIII. (17.6 × 10.5 cm., VIII + 344 pp., Kon. bibl. Brussel, 6^e cl., Carth.).

Voeding [1763 Cartheuser, J.-F.]. Id... Tomus secundus...... (...pp. 347-702 pp., id.).

Zelfde indeeling in 12 deelen als in de uitgave van 1745.

Bespreekt onder meer water, alcohol, zetmeel, melk, honing, olie.

Voeding. [1765 Cartheuser, J.-F.] Matière médicale traduite du latin de M.J.F.R. Cartheuser, augmentée d'une introduction à la Matière Medicinale. Tome premier. A Paris, Chez Briasson, Libraire, rue Saint Jacques, à la Science. M DCC LXV. Avec Approbation & Privilège du Roi. (18 × 10.5 cm., XII + 495 pp., Bibl. Univ. Gent, Mc. 2918).

Voeding. [1765 Cartheuser, J.-F.] Matière..... Tome second..... (.... Vl + 484 pp., .......).

Het werk handelt vooral over pharmacie; alleen het laatste hoofdstuk XVII van het 2^e boekdeel bespreekt het water, ook de minerale waters.

Johan-Friedrich Carthaeuser, geneesheer te Hayn-Stolberg 1704 geboren, te Frankfurt am Oder in 1777 overleden, leeraar in de scheikunde en de pharmacie te Frankfurt, en ook daarna in de anatomie, in de plantkunde en in de pathologie.

Water. 1742 Carthaeuser, J.-F. De aere, aquis et locis Trajectinis ad Viadrum. Frankfurt, 1742, in-4.

Voeding 1747 Carthaeuser, J.-F. De esculentis in genere. Frankfurt, 1747, in-4

Suiker. 1761 Carthaeuser, J.-F. De saccharo. Frankfurt, 1761, in-4.

Voeding 1763 Carthaeuser, J.-F. Theses diaeteticae ad esculenta et potulenta spectantes. Frankfurt, 1763, in-4.

Cacao. 1763 Carthaeuser, J.-F. De chocolata, analepticorum principe. Frankfurt, 1763, in-4.

Groenten. 1765 Carthaeuser, J.-F. De radicibus esculentis in genere. Frankfurt, 1765, in-4.

Meel. 1767 Carthaeuser, J.-F. De amylo. Frankfurt, 1767, in-4.

Water. [1743 Garyophilus, P.]. De Thermis Herculanis nuper in dacia detectis Paschalis Caryophili dissertatio epistolaris. Editio III post Vindobonensem an. M DCC XXXVII. Secundis curis aucta, et emendata. Trajecti ad Rhenum, Apud Typographium Hermanum Besseling, M DCC XLIII (25.8 × 21 cm., 8 ongep. + pp. 3-43 en 2 pp. index, Bibl. Univ Gent, Hi 4099¹, Kon. Bibl. Brussel, 9^e cl, IX Cary).

Water. [1743 Caryophilus, P.]. De usu ct praestantia thermarum Herculanarum quae nuper in Dacia Trajani detectae sunt Paschalis Caryophili dissertatio epistolaris altera quae an. M DCC XXVII. Kal. Aug. confecta nunc tertia vice prodit. Trajecti ad Rhenum, apud Typographium Hermanum Besseling. M DCC XLIII (25.8 × 21 cm., 10 ongep. + pp. 3-36 en 2 pp. index. Bibl. Univ. Gent, Hi. 4099², Kon. Bibl. Brussel, 9^e el., IX Cary).

Het British Museum noemt eene uitgave te Mantua in 1739.

Paschalis Caryophyllus, Duitsche geneeskundige van de 18^e eeuw. Van hem noemen Jöcher en Hoefer: de usu et praestantia thermarum te Weenen 1737 in-4^o, te Mantua 1739 in-4^o en te Utrecht 1743 in-4^o.

Water. 1701 Cast, Matth. Termae Teplicenses. Dresden, Winckler, 1701.

Vleesch. 1616 Castellanus, P. De usu carnium. Antwerpen, Verdussen, 1616

Pierre Duchatel of Chatelain of Castellanus, Vlaamsche geneeskundige, Gersberg 1585 geboren en overleden in 1632, hoogleeraar te Leuven.

Water. 1600 de Castellemont. Traité des bains de la ville d'Aix en Provence et de la manière d'en user, Aix, Tholosau, 1600.

Tabak. 1620 Castro, J. (de). Historia de las virtudes y propriedades del tabaco. Cordua, 1620.

Voeding. [1769 Cats]. J. Cats nuttelyck Huys-Boeck. Behelsende eene Bespiegeling des 's mensche; Waer in het Leeven bestaet; Waer door de Doot onderworpen is geworden; de opvoeding der kinderen; En wat het nuttigste is, om lang Gesont te Leeven & Van 't begin, midden, tot den Eynde. Met koopere Plaaten verciert. Benevens alle de overgebleven gedichten Die in geen van Zijn andere Werken gevonden worden. Als mede: De Lof- en Rouwgedichten en Graft- Schriften, op den Heere J. Cats. Tweede Druk. Te Leyden, Bij Hendrik van der Deyster, 1769. Met Previlegie. (15.6 × 9.6 cm., 12 lim. + 321 + 10 pp. register, Bibl. A.J.J.V.).

Hebben op de voeding betrekking de hoofdstukken over spijs en drank, de granen, de moeskruiden, de eetbare wortelen en knollen, de vruchten, de suiker, de specerijen, het vleesch van allerlei dieren, de wijn, het bier, de tabak. Daarna komen allerlei raadgevingen over voeding van kinderen, jonge en oude menschen. Natuurlijk met allerlei gelegenheidsverzen.

Van den welbekenden Jacob Cats hoeft hier niets anders vermeld te worden dan: geboren te Brouwershaven-Zeeland in 1577, overleden te Zagvliet in 1660. In Hoefer (Nouv. biographie générale, IX, p. 225 leest men: ‘Un monument qui lui a été élevé à Gand, par le sculpteur Parmentier, fut inauguré en 1829 (Enc. des g. du m.)’! Het is eene zonderlinge vergissing. Wel werd in 1829, maar te Brouwershaven het standbeeld van Cats opgericht, zegt de nieuwe uitgave van Winkler Prins (1933). Wat de beeldhouwer Parmentier betreft, A. von Wurzbach in zijn ‘Niederländisches Künstler Lexikon’ (1910) noemt den beeldhouwer Philippe Parmentier, geboren te Feluy in 1787 en overleden in 1851.

Water. 1650 Cattier, J. De la nature des bains de Bourbon et des abus qui se commettent à present en la boisson de ces eaux. Paris, David, 1650 in-8.

Water. 1655 Cattier, J. Lettres sur les eaux de Bourbon-Lancy. Bourbon-Lancy, 1655, in-4.

Isaac Cattier, geneeskundige, geboren te Parijs, doctor in de geneeskunde in 1637 te Montpellier geslagen, geneesheer van Louis XIV.

Azijn. 1541 Cavigioli B. Livre des propriétés du vinaigre, moult singu-

lier pour conserver les corps humains. Poitiers, 1541, in-8. Ook te Lyon, in-8, s.d.

Baptista Cavigioli of Cavigioles, geneeskundige, geboren te Massaria, leefde in de 16^e eeuw en was de geneesheer van François de la Tremouille. David Finaliensis bestreed zijne zienswijze over den gunstigen invloed van den azijn met eene verhandeling getiteld: Traité de la nuisance que le vinaigre porte au corps humain.

Water. 1752 Cayaux. Lettres sur les nouveaux bains medicinaux. Paris, Quillau, 1752, in-12.

Water. 1767 Chalybäus, Chr. Fr. Kurtze Nachricht von dem bey Ronneburg wieder entsprung mineralischen Wasser, dessen Beschaffenheit, Kräften und Gebrauche. Altenburg 1767, 1[...] pp.

Thee. 1685 Chamberlayn, J. The manner of making tea, coffee and chocolate translated from the french and spanish. London, 1685, in-12.

John Chamberlayn studeerde te Oxford, werd lid van de Royal Society en kamermeester van prins Joris van Denemarken.

Suiker. 1772 Chamousset (de). Lettres sur l'usage d'une nouvelle découverte de pâtes, de sirops et de tablettes d'orge. Paris. 1772, in-8.

Waarschijnlijk van Claude-Humbert Piarron de Chamousset, Franschen menschenvriend, Parijs 1717 † 1773.

Water. [1730 Charas]. Réflexions sur la cause de la froideur extraordinaire de quelques sources dans les plus grandes chaleurs de l'été par M. Charas. Mem. Acad. Sciences, tome X, Paris, 1730, pp 288-290 (Bibl. Univ. Gent, Hi 1891).

De schrijver meent dat het salpeter, en de zeer vlugge stroom van het water de oorzaken zouden zijn van de zeer lage temperatuur van zekere bronwaters. Een van die bronnen op de Pilaberg bij St-Chaumont is zoo koud dat ‘si l'on tenoit un peu de temps la main dans cette eau, l'on coureroit risque d'en devenir perclus’(!!). Omnia majora sunt!

Water. 1704 Charas. Pharmacopée royale, galénique et chymique. Nouvelle édition avec les formules latines et françoises, le tarif des médicamens et un traité extrèmement curieux sur les eaux minérales. Lyon, Anisson, 1693, in-4; 1704, in-4; 1717, in-4.

Moïse Charas, geneeskundige, Uzès 1618 † Parijs 1698, leefde in het midden van den hevigsten godsdienstenstrijd opvolgentlijk in Frankrijk, Engeland, Nederland, Spanje, en eindelijk

weder in Frankrijk. Van zijne pharmacopee worden genoemd: Parijs 1672 en 1753, Lyon 1752, Engelsche vertaling London 1678, Latijnsche vertaling Genève 1684. Het British Museum noemt eene uitgave te Parijs 1676, en een 2^e uitgave te Parijs 1682.

Water. [1753 Charas]. Pharmacopée royale galénique et chimique, par Moyse Charas, Docteur en médecine, ci-devant Démonstrateur de l'une et de l'autre Pharmacie au Jardin Royal des Plantes. Nouvelle édition, Revue, corrigée et très considérablement augmentée par M.L.M. de l'Academie royale des Sciences, et Docteur en médecine de la Faculté de Paris; avec les Formules Latines et Francoises; le Tarif des medicamens, et un Traité extrèmement curieux sur les Eaux minérales. Tome premier, contenant la Pharmacopée Galénique. A Lyon, chez les frères Bruyset, Libraires, rue Mercière, au Soleil et à la Croix d'Or. M DCC LIII. Avec approbation et privilège du Roi. (25.3 × 19.1 cm., XVI + 440 pp., Bibl. Univ. Gent, A 6927, Kon. Bibl. Brussel, 6^e cl. en V B 4725).

[1753 Charas]. Pharmacopée...... Tome second, contenant la Pharmacopée Chymique...... (.... VIII + pp. 441-876 + 72 pp. en 6 platen,.....).

Ieder boekdeel begint met een alphabetische woordenlijst; op p. 101 de wijnen, op p. 105 de azijnsoorten, op p. 445 het water. De laatste 72 blzz. zijn ingenomen door ‘Traité abrégé des eaux minérales de France’, waarin het onderzoek wordt beschreven van het water der volgende streken: Mont d'Or, Selters, Vichi, Forges, Bourbon, Passy.

Water. 1749 Charles. Quaestiones medicae circa thermes Borbonienses. Besançon, 1721, in-8; Besançon, Daclin, 1749, in-12.

René Charles, geneeskundige, geboren te Preny-sur-Moselle, en overleden in 1752, was bestuurder der waterbronnen van Bourbonne-les-bains, daarna professor en rector van de geneeskundige te Besançon.

Voeding. 1785 Chauvalon (de). Manuel des champs, ou recueil amusant et instructif, concernant tout ce qui est le plus nécessaire et le plus utile, pour vivre à la campagne avec aisance et agrément, 4^e edition. Paris, Delalain, 1785.

Onder meer over brouwerij en wijnbouw.

Cacao. 1719 Chelus (de). Histoire naturelle du cacao et du sucre. Paris, D'houry, 1919, in-12.

Wijn. 1733 Chevalier, J. An vini potus salubris dissertatio. Paris, 1733, en 1745.

Jean-Damien Chevalier, geneeskundige, rond 1700 ta Angers geboren, en in 1770 overleden.

Water. 1772 Chevalier, M. Memoires et observations sur les effets des eaux de Bourbonne-les-Bains en Champagne. Paris, Vincent, 1772. in-12.

Water. 1722 Cheyne. Essay on the true nature and true method of curating the gout, written for the use of Richard, with an account of the nature and qualities of Bath waters. London, 1722, in-8.

Van dit werk verscheen een uitgave in 1720 London in-4^o; de uitgave van 1722 is volgens het British Museum de 4^e. Verder: 5^e uitgave 1723 London in-8, 7^e uitgave 1725 London in-8^o, 8^e uitgave 1737 London in-8^o.

Cheyne George, een Scotsche geneesheer, geboren in 1671 en in 1742 te Bath overleden, was lid van de Royal Society; hij stelde de gezondheidsleer zeer hoog en was voorstaander van voedselonthouding als middel om koortsen te bestrijden.

Voeding. 1740 Cheyne. Essay on regimen of diet, with pour discourses medical, moral and philosophical, hoe est Tentamen diacteticum. Londini, Rivington and Leake, 1740, in-8. Derde uitgave, London, 1753, in-8.

Water. 1734 Chomel, J.-F. Traité des eaux minérales, bains et douches de Vichy. Clermont-Ferrand, Boutandon, 1734, in-8.

Jacques François Chomel, een geneeskundige van de 1^e helft van de 18^e eeuw. Verdere uitgaven van zijn boek: Clermont-Ferrand 1738 in-12, Parijs 1738 in-12^o.

Noël Chomel was landbouwkundige, geboren te Parijs rond 1632, overleden te Lyon op 30 October 1712, als pastoor van de St-Vincentius kerk. Zijn dictionnaire économique had talrijke uitgave en namaaksels.

Voeding. 1725 Chomel, N. Dictionaire oeconomique, or the family dictionary. Done into English. Revised and recommended by R. Bradley, 2 vol., London, 1725, f^o.

Voeding. [1732 Chomel]. Dictionnaire ceconomique, contenant divers moyens d'augmenter son bien, et de conserver sa santé. Avec plusieurs remèdes assurez et éprouvez, pour un très grand nombre de Maladies, et de beaux secrets pour parvenir à une longue et heureuse vieillesse. Quantité de Moyens pour élever, nourrir, guérir & faire profiter toutes sortes d'animaux Domestiques; comme Brebis, Moutons, Boeufs, Chevaux, Mulets, Abeilles, & Vers à soye. Differens Filets pour la Pêche de toutes sortes de Poissons, & pour la Chasse de toutes sortes d'Oiseaux & Animaux, etc. Une infinité de Secrets découverts dans le Jardinage, la Botanique, l'Agriculture. les Terres, les Vignes, les Arbres; comme aussi la connaissance des Flautes des Pais Ftrangers, & leurs qualitez spécifiques, etc. Les moyens de

tirer tout l'avantage des Fabriques de Savon, d'Amidon; de filer le Cotton, de faire à peu de frais des Pierreries artificielles, fort ressemblantes aux naturelles; de Peindre en Mignature sans sçavoir le dessein, & travailler Bayettes ou Etoffes établies nouvellement en ce Royaume, pour l'usage de ce Pays, & pour l'Espagne, etc. Les moyens dont se servent les Marchands pour faire de gros établissemens; ceux par lesquels les Anglois & les Hollandois se sont enrichis, en trafiquant des Chevaux, des Chèvres, & des Brébis, etc. Tout ce que doivent faire les Artisans, Jardiniers, Vignerons, Marchands, Negocians, Banquiers, Commissionnaires, Magistrats, Officiers de Justice, Gentilsnommes, & autres d'une qualité & d'un emploi plus relevé, pour s'enrichir, etc. Chacun pourra se convaincre de toutes ces veritez, en cherchant ce qui peut lui convenir, chaque chose étant rangée par ordre alphabétique comme dans les Dictionnaires. Par M. Noël Chomel, Prêtre, Curé de la Paroisse de Saint Vincent de Lyon. Troisième Edition, revu:, corrigée & augmentée d'un très grand nombre de nouvelles Découvertes & Secrets utiles à tout le monde, par M.P. Danjon, Prêtre. Enrichie d'un grand nombre de figures. Tome premier. A Lyon, & se vend à Paris, Chez la Veuve de Jacques Estienne, rüe S. Jacques, vis à vis la rüe, du Plâtre, à la Vertu. M DCC XXXII. Avec approbation et privilege du Roy. (38,5 × 25.5 cm., 12 ongepag. + 1656 kolommen + C kolommen, Bibl. Univ. Gent, HN 90).

Voeding. ‖1732 Chomel]. Dictionnaire... Tome second.... (... 1570 kolommen + LXXXVI kolommen ...).

Het 1^e deel bedraagt A tot L, het 2^e deel M tot Z. Het woordenboek is op twee kolommen per blz. gedrukt, en ieder deel eindigt met een alphabetische lijst.

In een voorrede van den boekhandelaar verneemt men dat de Chomel, na in het seminarie van St-Sulpice te Parijs gestudeerd te hebben, naar het kasteel-seminarie van Avron werd gezonden ten einde daar het beheer waar te nemen. Daar heeft hij land- en tuinbouw bestudeerd; daarna in het hospitaal van Lyon was hij als econoom in de gelegenheid de ziekten van dicht bij te volgen en de geneeskundigen te vergezellen bij het bezoek aan de zieken. Gedurende 30 jaren was hij pastoor te Lyon, waar hij overleed in 1704.

Het werk bevat allerlei inlichtingen over levensmiddelen en kruiderijen, en schijnt de vrucht te zijn van een vlijtige compilatie.

Voeding. 1732 Chomel Noël. Dictionnaire oeconomique, contenant divers moïens d'augmenter son bien et de conserver sa santé.... 3 ed., revuë, corrigée et considérablement augmentée par J. Marret. 2 v. bound in-1. 4 p. 1., 424 pp., 1 pl.; 400 pp., 4 pl. fol. Amsterdam, J. Covens, & C. Mortier, 1732.

Supplément au dictionnaire oeconomique. 2 v. bound in-[...]. 3 p. [...].,

496 pp., pl.; 482 pp., 1 pl. fol. Amsterdam, Jean Covens, & C. Mortier, 1740. (Cit in Index-Catalogue Libr. Surgeon gen. off. Washington, 1922, 3^e série, vol. III, p. 1161).

Voeding. [1741 Chomel]. Dictionnaire (zooals 1732)..... Par M. Noël Chomel, Prêtre, Curé de la Paroisse de Saint Vincent de Lyon. Quatrième Edition, revûë, corrigée, & considérablement augmentée par divers Curieux. Et par J. Marret, Docteur en Médecine. Enrichie de Figures nouvellement dessinées & gravées par un Disciple de feu, B. Picard le Romain. Dédié à Son Altesse Royale Madame, Duchesse Doüairière de Lorraine & de Bar, Princesse Souveraine de Commercy. Tome Premier. A Commercy, chez Henry Thomas & Compagnie, Imprimeur Ordinaire de S.A.R. M DCC XLI. Avec Privilège. (40.4 × 24.7 cm., 12 ongepag. + 424 pp., Bibl. Univ. Gent, A 4361, Kon. Bibl. Brussel, III 70567^e, en II 92571).

Voeding. [1741 Chomel]. Dictionnaire.... Tome second.... (... 400 pp......).

Voeding. [1741 Chomel]. Supplément au Dictionnaire.... Par M. Noël Chomel, Prêtre, Curé de la Paroisse, de Saint Vincent de Lyon. Considerablement augmenté par divers Curieux. Et surtout par M. Pierre Roger, Docteur en Théologie, etc. Enrichie..... de Commercy. Tome Premier. A Commercy..... (.....4 ongepagin + 522 pp.....).

Voeding. [1741 Chomel]. Supplément.... Tome second... (...460 pp.).

Voeding. [1743 Chomel]. Supplément au Dictionnaire.... Mar M. Chomel, Prêtre, Curé de la Paroisse de Saint Vincent de Lyon. Considérablement augmenté par divers Curieux, Enrichi d'un très grand nombre de Figures. Tome premier. A Lyon. Chez les frères Bruyzet, ruë Merciere, au Soleil & à la Croix d'or. M DCC XLIII. Avec approbation et privilège du Roi. (38.8 × 21.8, 6 ongepag. pp. + 1638 kolommen, Bibl. Univ. Gent, HN 90^a).

Voeding. [1743 Chomel]. Supplément.... Tome Second.... (.... 1326 kolommen ....).

In het voorbericht verneemt men dat bij den uitgever Bruyzet te Lyon drie uitgaven verschenen, in 1732 en in 1740, en een vroeger in 1725 waarvan de Hollandsche uitgave van 1732 een namaaksel is. De uitgave van Commercy is ook een namaaksel van de uitgave van 1725. Het voorliggend supplement zou in betrekking zijn met de 4^e uitgave van 1740 of 1741. Over een 5^e uitgave heb ik niets gevonden.

Voeding. 1743 Chomel Noël. Huishoudelijk woordenboek, vervattende vele middelen om zijn goed te vermeerderen en zijne gezondheid te behouden,

met verscheiden wisse en beproefde middelen voor een groot getal van ziekten, en schoone geheimen om tot een hoogen en gelukkigen ouderdom te geraken [etc.]. 2 v. 2 p. 1., 1496 pp., 80 pl. 4^o. Leyden, S. Luchtmans; Amsterdam, Uytwerf, 1743 (Cit. in Index-Catalogue Libr. Surgeon gen. off. Washington, 1898, 2^e series, vol. III, p 609).

Voeding. [1767 Chomel]. Dictionnaire oeconomique: Contenant l'art de faire valoir les terres, et de mettre à profit les endroits les plus stériles; l'établissement, l'entretien et le produit des prés, tant naturels, qu'artificiels; le jardinage; la culture des Vignes, des Arbres (forestiers & fruitiers), & des arbustes; le soin qu'exigent les bëtes à cornes et celles à laine, les Chevaux, les Chiens, etc.; la façon d'élever et gouverner les abeilles, les vers à soie, les oiseaux. On y trouve un ample détail des profits et agrémens que procurent les Biens de Campagne; objet qui comprend la Chasse; la Pêche; la Fabrication des Filets, Piéges, & l'apprêt des Alimens; la Composition des Liqueurs, Confitures & autres choses d'Office: Une exacte description des végétaux les plus propres à nous servir d'Alimens, à favoriser l'exploitation des Biens de campagne, à décorer les Jardins: Des instructions pour prévenir les maladies, et pour les guérir: La connaissance des plantes utiles à la médecine, à la teinture, & à d'autres Arts; le détail de leurs diverses Propriétés, leur Culture, & les moyens de les Employer: Avec une idée sommaire de ce qui concerne les droits seigneuriaux, & ceux des communautés & des Ecclésiastiques, par rapport aux biens de campagne: &. &. &. &. Ouvrage composé originairement par M. Noël Chomel, Curé de S. Vincent à Lyon. Nouvelle Edition, Entièrement corrigée, et très considérablement augmentée, Par M. De la Marre. Tome premier. A Paris, chez Ganeau, rue Saint Severin, aux armes de Dombes, & à Saint Louise Bauche, quai des Augustins, à Sainte Geneviève les frères Estienne, rue Saint-Jacques à la. Vertu. D'Houry, rue de la Vieille-Bouclerie, au Saint-Esprit & au Soleil-d'or. M DCC LXVII. Avec Approbation & Privilège du Roi. (39.9 × 25.4 cm., XVI + 959 pp. Bibl. Univ. Gent, HN 86 en Kon. Bibl. Brussel, YB 3870).

Bedraagt A-E. Het voorbericht vermeldt dat Noel Chomel, op een leeftijd van ca 76 jaren de eerste uitgave in 1709 te Lyon, bij P. Thened, in 2 deelen klein in f^o, gewoonlijk in een boek gebonden, liet verschijnen. In 1712, jaar waarin Chomel op 31 October overleed, verscheen een supplement; dat supplement werd gebruikt bij het opstellen van de 2^e uitgave van het Dictionnaire te Lyon in 1718. Men leest verder in het voorbericht: ‘On en donna d'autres (éditions) depuis, tant en France qu'ailleurs! & on y ajouta encore des supplémens.’

Voeding. [1767 Chomel]. Dictionnaire..... Tome second...... (..... 910 pp. ...).

Bedraagt F tot Pe.

Voeding. [1767 Chomel]. Dictionnaire.... Tome troisième..... (...... 910 pp. ....).

Bedraagt Pi tot Z.

Voeding. 1778 Chomel, N. Algemeen huishoudelijk, natuur-, zedekundigen konst-woordenboek, vervattende vele middelen om zijn goed te vermeerderen, en zijne gezondheid te behouden. Tweede druk geheel verbetert, en meer als de helfte vermeerdert door J.A. de Chalmot. 16 deelen, Leyden en Leeuwarden, Campen en Amsteldam, 1778-1793 in-4.

In de volgende tabel geeft ik een overzicht der uitgaven van het woordenboek van Noël Chomel:

1709: 1^e uitgave Lyon Thened 2 vol. kl. in f^o (volgens 1767 Paris).

1712: supplement, Lyon Guerrier et Besson, 3 parties en 1 vol. (volgens 1767 Paris).

1718: 2^e uitgave Lyon en Paris Ganeau, 2 vol. (Bibl. nat. Paris, Brit. Museum).

1725: Paris (volgens 1743 Lyon). Engelsche uitgave door Bradley, London 2 vol. (Brit. Museum).

1732: 3^e uitgave door Marret, Amsterdam Covens en Mortier, 2 vol. (Bibl. Nat. Paris). - 3^e uitgave door Danjou, Lyon en Paris V^e Estienne, 2 vol. (Bibl. Univ. Gent, Bibl. nat. Paris) bij E. Ganeau volgens Bibl. Nat. Paris. - Hollandsche uitgave met Hollandsch supplement (volgens 1743 Lyon).

1740: 4^e uitgave Paris V^e Ganeau, 2 vol. (Bibl. nat. Paris). Supplement door Roger, Amsterdam, Covens en Mortier, 2 vol. (Bibl. nat. Paris).

1741: 4^e uitgave door Marret, Commercy Thomas, 2 vol. (Bibl. Univ. Gent, Bibl. nation. Paris). Supplement door Roger, Commercy Thomas, 2 vol. (Bibl. Univ. Gent, Bibl. nation. Paris).

1743: Supplement, Lyon Bruyzet, 2 vol. (Bibl. Univ. Gent). Supplement, Paris V^e Estienne, 2 vol. (Bibl. nation. Paris). Hollandsche uitgave, Leyden en Amsterdam.

1767: Nouvelle édition door de la Marre, Paris Ganeau, 3 vol. (Bibl. nation. Paris, Brit. Museum).

1778-1793: Woordenboek, 2^e druk door de Chalmot, vervolg op Chomel Woordenboek, 16 deelen, Leyden en Leeuwarden, Campen en Amsterdam. (Brit. Museum).

Vruchten. [1797 Christ]. Handbuch ùber die Obstbaumzucht und Obstlehre von J.L. Christ, erstern Pfarrer zu Kronberg an der Höhe, der Kònigl. Kurfùrstl. Landwirthschaftsgesellschaft zu Zelle Mitglied. Mit IV Kupfertafeln und 1 Tabelle. Zweyte vermchrte und verbesserte Ausgabe.

Frankfurt am Mayn, 1797, im Verlag der Hermannschen Buchhandlung. (20.4 × 12.: cm., XXXVI + 900 pp., 4 tab., Bibl. Univ. Gent, Acc. 36358).

Het boek geeft het voorbericht van de 1^e uitgave zonder inlichting van jaartal, en dan een korte inleiding voor deze 2^e uitgave. Het bevat 4 deelen, het 1^e over de vruchtboomen, het 2^e over de vruchtstruiken, het 3^e over de behandeling der vruchten, het 4^e over de vruchtsoorten. De Beitrage van 1802 bespreekt zeer kort de 3 eerste deelen, en handelt over het 4^e deel.

Vruchten. [1802 Christ]. Beitràge zum Handbuch über die Obstbaumzucht und Obstlehre von 1797. Von J.L. Christ, ersterm Pfarrer zu Kronberg an der Höhe, der Königl. Kurfürstl. Landwirthschafts-Gesellschaft zu Zelle, und der Königl. Preuss. ökonomischen Gesellschaft zu Potsdam Mitglied. Mit zwei Kupfertafeln. Frankfurt am Main, bei Philipp Heinrich Guilhauman. 1802 (21 × 13.5 cm., 300 pp., 2 platen, Kon. Bibl. Brussel, 5^e cl. IV-3).

Beschrijving van de gewone vruchten en varieteiten met een uitgebreiden catalogus. Dit boek is de 3^e uitgave; de 2^e uitgave verscheen volgens inlichtingen in het boek in 1797.

Koffie. [s.d. Christ]. Verhandeling over de aardakers, derzelver cultuur, nut en gebruik, bijzonder in plaats van koffy, door J.L. Christ. Uit het Hoogduitsch vertaald en opgedragen aan de maatschappij ter bevordering van den landbouw, te Amsterdam, door R.J. Brouwer, Lid honorair der Maatschappij ter bevordering van den landbouw te Amsterdam; en lid correspondent der Hollandsche Huishoudelijke Maatschappij te Haarlem. Met eene afbeelding. Te Amterdam, bij J.C. Sepp. en Zoon, boekverkoopers. (22.5 × 12.7 cm., X + 29 pp. Kon. Bibl. Brussel. II 89430, A, vol II, n^o 38).

De vertaler teekent het boek 27 Oct.. 1808 te Nykerk op de Veluwe. Als surrogaat voor koffie worden aanbevolen de aardamandels of aardnoten van Lathyrus tuberosus.

Voeding. 1689 Ciacconius. De triclinio scu de modo convivandi apud priscos Romanos. Amsterdam, 1689 in-12; Lipsiae 1758, in-12; Roma 1588 en 1590.

Pierre Chacon of Ciaconius, geboren te Toleda 1525 overleden te Rome 1581, bestudeerde, op verzoek van paus Gregorius XIII, talrijke boeken.

Koffie. 1731 Civinini, Giov. Domin: Della storia e natura del cafe. Firenze, 1731, in-4.

Water. 1724 Claussen, M.C. Examen chymico-medicum fontis Sedlicensis in Bohemia. Halae, 1724, in-4.

Water. 1552 Clivolus Bart. De balneorum viribus libri quatuor. Lugduni, Bonhomme, 1552, in-4.

Melk. 1593 Coberus, Th. De lacte et pultibus quibus infantes passim sustentantur tractatus, in quo num salubris vel noxii sint alimenti disquiritur. Gorlicii, 1593, 48 ff.

Thee. 1773 Coakby, J. Histoire naturelle du thé. Paris, [773

Kookboek. 1753 Cocceius. Kochbuch Arnstadt, 1753.

Johannes-Heinrich Cohausen, geneeskundige geboren te Hildesheim in 1675, te Münster overleden op 13 Juli 1750, arts van den bisschop van Münster. Over levensmiddelen heeft hij geschreven:

Thee. 1716 Cohausen. Neo-thea. Osnabrück 1716, in-8, 432 pp. Nederlandsche vertaling: Neo-thea, of nieuwe theetafel, ofte wel eene naaukeurige beschrijving van de krachten der in en uitlantsche Kruiden, Bloemen, Wortelen en Planten: om de zelve als Thee te doen trekken . uit het Hoog- in het Nederduitsch vertaalt, en met aanteekeningen opgeheldert en vermeerdert door H.J. Grasper. Amsterdam, 1719, in-8.

Haller noemt eene uitgave in 1728 in-8^o te Lamgow in-8^o, het British Museum eene 3^e uitgave te Lemgo 1750 in-8^o.

Tabak. [1716 Cohausen]. Dissertatio satyrica physico-medico-moralis de Pica nasi, sive tabaci sternutatorii moderno abusu, & noxä. Authore Joanne Henrico Cohausen Hildesiensi. M.D. Amstelodami. Apud Joannem Oosterwijk. cIɔ Iɔ ccxvi. (15.3 × 9.2 cm., 20 lim. + 177 pp + 11 ongep. pp., Bibl. Univ. Gent, Me 3015, Kon. Bibl. Brussel, V B 4287).

Het boek begint met een brief aan Hendrik Grasper van Amsterdam, en na drie stukjes Latijnsche verzen, vindt men een voorrede tot den lezer en den inhoud. In twee deelen worden het misbruik en het gevaar van snuiftabak besproken.

Duitsche uitgave te Leipzig 1720 in-8^o onder den titel: Von dem Miszbrauch und schädlichen Effect des Schnupf-Tabacks.

Tabak. 1726 Cohausen. Raptus ecstaticus in montem Parnassum. Cum nasis tabaco-prophoris sive satyricon novum in tabaci sternutatorii abusum. Amstelodami, 1726, in-8.

Voeding. [1665 Colerus]. Oeconomia ruralis et domestica. Darin das ganz Amptallertrewer Hauss-Vätter, Hauss-Mutter, bestandiges und allgemeines Hauss-Buch, vom Hausshalten, Wein- Acker-Gàrten-Blumen und Feld-Bau begriffen. Auch Wild-und Vogelfang, Weid werck, Fischereyen Vichezucht Holtzfàllungen, und sonsten von allem was zu Bestellung und Regierung eines wolbestellten Mayerhoffs, Lànderey, Gemeinen Feld-und

Hausswesens nùtzlich und vonnòhten seyn mòchte. Sampt beygefùgter einer experimentalischer Haussapotecken und kurtzer Wundartzney-kunst, wie dann auch eines Calendarii perpetui. Dadurch und darinnen, wie nicht allein Menschen, Vieh, Blumen, Garten und Feldgewàchsen, mit geringen Unkosten mit der Hùlff Gottes zuhelffen, und von Ungezieffer zu praeserviren und zusàubern, sondern auch wie nach den influentiis dess Gestirns sonn und monds zu rechter Zeit, dem Liecht nach zu dùngen, sàen, pflanzen, erndten, und zu bauen sey, zu finden. Von allerhand Kauff-und Handelsleut, Auch Doctorn, Haussvàttern, Apoteckern, Laboranten, Balbieren, Mahler, Goldschmid, Mùntzmeistern, Ackerleut, Gàrtnern, Vichhàndlern, Jàgern, Fischern, Voglern, und allen jeden, so mit Handel und Wandel umbgehen, und ihre Geschàfft, Nahrung und Gewerbtreiben. Hiebevor von M. Joanne Colero, zwar beschrieben. Jetzo aber, auff ein Newes in vielen Bùchern mercklich corrigirt; vermehret und verbessert in Zwey Theil abgetheilet und mit schònen Newen Kupfferstùcken gezicret, sampt vollkommenem Register in Truck verfertiget, Cum Gratia & Privilegio. Gedruckt und Verlegt in der Churfùrstlichen Statt Màyntz. Durh Nicolaum Heyll, Churfùrstl. Màyntzischen Hoff- und Universitàt Buchtruckern. Anno M DCLXV (33.7 × 20.3 cm., 8 lim. + 128 pp. + 12 pp. register + 732 pp. + 36 pp. register + 348 pp. + 8 pp. register + 59 pp. + 3 pp. register, Kon. Bibl. Brussel, VB 3863a).

Het boek, versierd met een titelplaat en aan Johann Philipsen, aartsbisschop van Mainz opgedragen, bevat vier deelen: het eerste is een almanak over de 12 maanden van het jaar, bedragende 128 pp. met een register; het tweede is de werkelijke OEconomia ruralis en domestica met 16 boeken, namelijk over huishoudkunde, koken, tuinbouw, wijnbouw, akkerbouw, dierenkweek, jagen en visschen; het derde handelt over het destilleeren en bereiden van allerlei wateren en olieën, over pharmacie, over de pest (pp. 278-340), over vrouw en kind; het vierde heet Traumbuch apomasaris en legt de droomen uit volgens de leer der Indianen, Persen, Egyptenaren en Arabieren.

Jan Coler of Colerus was een Duitsche landbouwkundige van rond 1600. De eerste uitgave van de Oeconomia verscheen tusschen 1595 en 1604 in-4^o te Wittenberg. Er worden uitgaven genoemd in 1620, 1656 en 1692.

Voeding. 1672 Colerus Martinus. Tractatus de alimentis libri tres. Lipsiae, 1672, in-4. (Brit. Mus.).

Kookboek. 1794 Collingwood en Williams. Neues Londner Kochbuch oder allgemeine Englische Küchen-Wirtschafter für Stadt und Land. Uebersetzt von J. Fr. Thölden. Leipzig, 1794.

Chocolade. 1631 Colmenero de Ledesma Antonio. Curioso trattado

de la naturaleça y calidad del chocolate. Madrid 1631; Fransche vertaling, Paris, 1643; Italiaansche vertaling Roma 1667, Venetiis, 1678; Engelsche vertaling, 1640, 1685.

Chocolade 1640 Colmenero, A. A curious treatise of the nature and quality of chocolate. Put into English by Don Diego de Vadesforte London, 1640, in-4.

Chocolade. 1643 Colmenero, A. Du chocolate. Discours curieux traduit d'Espagnol en François, par R. Moreau. Plus est adjousté un Dialogue touchant le mesme Chocolate composé par B. Marradon, tourne de l'Espagnol. Paris, 1643, in-4.

Chocolade. 1644 Colmenero de Ledesma Ant. Chocolata India, Opusculum de qualitate et natura chocolatae. Norimbergae, 1644, in-16.

Chocolade. 1652 Colmenero, A. Chocolate, or an Indian drinke, written originally in Spanish, and faithfully rendred in the English bij Capt. J. Wadsworth. London, 1652, in -12.

Chocolade. 1667 Colmenero, A. Della cioccolata discorso tradotto dalla Lingua spagnuola nell' Italiana, con aggiunta d'alcune annotationi da A. Vitrioli. Roma, 1667, in-12. Bologna, 1694, in-12.

Chocolade. 1685 Colmenero A. Tractatus de chocolata, 1685, in-12; 1699, in-12.

Melk. 1782 Colombier, J. Du lait considèré dans tous ses rapports. 1782, in-8.

Melk. 1785 Colombier, J. Abhandlung von der Milch, als Nahrungsund Arzneymittel, nach allen ihren Verhältnissen. Aus der Französisch. Leipzig, 1785, in-8.

Jean Colombier, Fransche geneeskundige, te Toul geboren in 1736, in 1789 overleden.

Voeding. [1548 Columella]. L. Junii Moderati Columellae de re rustica libri XII. Ejusdem de Arboribus liber, separatus ab aliis. Apud Seb. Gryphium Lugduni, 1548. (17 × 10,4 cm., 492 + index, Kon. Bibl. Brussel, VB 4131 C).

Bespreekt onder meer de baden, de groenten, de zaden, het meel, den honing, de visschen, de veevoedersoorten, den wijn.

Voeding. [1535 Columella]. Libri de re rustica M. Catonis Lib. I, M. Terentii Varronis Lib. III, L. Junii Moderati Columellae Lib. XII, Ejusdem de arboribus liber separatus ab aliis, Palladii Lib. XIIII. De duobus dierum generibus, simulq; de umbris et horis, quae apud Palladium, Index omnium

fere rerum, quae in his libris scitu dignae loguntur. Index Graecarum dictionum. Enarrationes priscarum nocum per ordinem literarum digestae. Basileae ex officina Joan-Hervag. Anno. M D XXXV. (21.1 × 15.4 cm., 102 ongep. pp. registers + 295 f^os, Bibl. Univ. Gent, A 33195).

Het werk van Columella, in hetzelfde boek met de verhandelingen van Cato, Varro en Palladius, neemt de f^os 67 tot 231 in.

Lucius Junius Moderatus Columella, landbouwkundige, werd geboren te Cadix en leefde in het midden van de eerste eeuw. Na veel gewerkt en gereisd te hebben, kwam hij zich te Rome vestigen waar hij het opstellen van zijn De re rustica ondernam. In de voorrede van zijn boek zegt hij dat de menschen zich met allerlei zaken, tot met de zedeloosheid wel, terwijl zij zich, met het belangrijkste bedrijf, den landbouw, niet bekommeren.

De 1^e uitgave van het boek verscheen te Venetië in 1472 in f^o, de 2^e te Reggio in 1482 in f^o. Daarna kwamen uitgaven voor den dag in 1514 in-4^o, 1543 in-4^o, 1735 in-4^o Leipzig, 1773 in-4^o Leipzig, 1794-1797 in-8^o Leipzig.

British Museum noemt Latijnsche uitgaven in 1472, 1494, 1496, 1499, 1514, 1515, 1528, 1529, 1533, 1535, 1543, 1549, 1595, 1735, 1773, 1787, 1794, 1795.

Als vertalingen, in het Fransch in 1551, 1552, 1771, in het Engelsch in 1745, in het Italiaansch in 1793 en 1808.

Bier. 1759 Combrune. Essay of brewing with a new publishing of that art. London, 1759, in-8.

Bier. 1762 Combrune Mich. The theory and practice of brewing. London, Haberkorn, 1762, 298 pp.

Bier. [1802 Combrune]. L'art de brasser, traduit de l'Anglais, de M. Combrune; renfermant les principes de la théorie et ceux de la pratique. A Paris, chez le Normant, libraire, rue des Prêtres, St.-Germain l'Auxerrois, n^o 42, vis-à-vis l'Eglise. An X, 1802. (21.2 × 13.4 cm., VI + 389 pp., 3 pp. tafels; Bibl. Univ. Gent. chim 376, Bibl. A.J.J.V.).

In de voorrede wordt vermeld dat de Engelsche uitgave 20 jaren voorbereiding heeft gevraagd en dat een Duitsche uitgave in 1796 verscheen.

Het boek, verdeeld in 20 hoofdstukken, handelt over de grondstoffen en over bedrijf; ook worden de gisting en de thermometrie besproken.

Groenten. [1786 de Commerell]. Mémoire et instruction sur la culture, l'usage et les avantages de la racine d'abondance ou de disette, d'une grande utilité pour la nourriture de l'homme et des animaux domestiques; de la culture des Carottes et de la Spergule. Par M. l'Abbé de Commerell, Correspondant de la Société Royale des Sciences et des Arts de Metz. A Lausanne, chez François Grasset et Comp. Libraires et Imprimeurs. M DCC LXXXVI. (Bibl. Univ. Gent, HN 974¹, 56 blzz., 19.5 × 10.8 cm.).

Deze wortels, in Duitschland genoemd Dick-Rüben of Mangold-Wurzel kunnen in de voeding van den mensch gebruikt worden, en bewaren beter en langer als de gewone rapen.

de Commerell, landbouwkundige en almoezenier van de prinses van Loewenstein, rond 1799 overleden.

Wijn. [1535 Confalonerius]. Jo. Baptistae confalonerii Veronensis philosophi ac medici consummatissimi, de Vini natura, ejusque alendi ac medendi facultate, modis omnibus absolutilissima disquisitio. Basileae 1535. (15.1 × 9.3 cm., 59 f^o, Bibl. Univ. Gent, Acc 1662 en chim 272, Kon. Bibl. Brussel, II 43493).

Het boekje met zijne 18 hoofdstukken werd gedrukt door Joan Bebel te Bazel.

Gian-Batista Confalonerius, geboren te Verona, leefde in de 16^e eeuw, natuur- en geneeskundige.

Kookkunst. 1755 Constantin. La oille, mélange ou assemblage de divers mets pour tous les goûts, par un vieux cuisinier gaulois. Constantinople, l'an de l'ère chrét. 1755, de l'Hegire 1233, in-12, XIX + 314 + XXIV pp.

Brandewijn. 1757 Cooper, A. The complete distiller to which are added description of the several drugs, plants, used by distillers. London. 1757, in-8. (British Museum).

Brandewijn. [1800 Cooper, A.] The complete distiller: containing, I The Method of performing the various Processes of Distillation, with Descriptions of the several Instruments; the whole Doctrine of Fermeutation; the Manner of drawing Spirits from Malt, Raisins, Molasses, Sugar, & and of rectifying them: with Instructions for imitating, tot he greatest Perfection, both the Colour and Flavour of French Brandies. II The Manner of distilling all kinds of simple Waters from Plants, Flowers, etc. III The Method of making all the compound Waters and rich Cordials so largely imported from France and Italy; as likewise all those now made in Great Britain. To which are added, Accurate descriptions of the several Drugs, Plants, Flowers, Fruits, &. Used by Distillers; And Instructions for chusing the best of each Kind. The whole delivered in the plainest Manner, for the use both of distillers and private families. Illustrated with a plate By A.

Cooper, Distiller. London: Printed for Vernor and Hood, 31, Poultry, and J. Cuthell, Middle Row, Holborn. 1800. Printed by Tegg and Dewich, n^o 6, Westmoreland Buildings, Aldersgate Street. (17.7 × 10.1 cm., XII + 266 + 10 pp. index, Bibl. A.J.J.V.).

Het werk is verdeeld in drie stukken: 1^o het distilleeren van alcoholhoudende producten, 2^o de methoden om eenvoudige gedistilleerde wateren te bereiden, 3^o samengestelde wateren en versterkende dranken.

Het British Museum vermeldt een vermeerderde uitgave te London in 1810.

Voeding. 1721 Cordey, H. De alimentorum in chylum conversione. Basileae, 1721.

Joseph-François Charpentier de Cossigny de Palma, natuurkundige en reiziger, geboren te Palma in 1730 en te Parijs overleden in 1809, lid van de Academie des sciences en van de Aziatische Maatschappij van Calcutta.

Koffie. 1773 Cossigny. Lettre à Lemonnier sur la culture du café. Ile de France, 1773, in-8.

Water. [1774 Cossigny]. Essai sur la manière de conserver à la mer l'Eau potable, dans les voyages de long cours. Par M. de Cossigny, Correspondant de l'Academie. Mem. Acad. Sciences, tome VI, Paris, 1774, pp. 94-109. (Bibl. Univ. Gent, H 2016).

Het gebruik van zwavel en van verbrande zwavel kan dienen tot het bewaren van het water en het zuiveren der vaten.

Specerijen. 1775 Cossigni. Lettre sur les arbres à épiceries avec une instruction sur leur culture et leur preparation, et lettre sur le café, Paris, 1775, in-8.

Brandewijn. 1781 Cossigni. Mémoires sur la fabrication des eaux de vie de sucre. Ile de France, 1781, in-4.

Wijn. 1739 Couthier, J. Franc. Non ergo a vino Burgundico arthritis. Paris, 1739, in-4.

Thee. 1749 Couthier, J. Franc. en Garnier, Ant. E. Parisinis frequens potus thee frequenti potu caffee salubrior. Paris, 1749, in-4.

Wijn. 1538 Crescentius, Petrus. De agricultura, omnibus que plantarum et animalium generibus libri XII, in quibus nihil experientia comprobatum causaque et vires rerum ita explicatae, ut confidamus non salum oeconomiae studisso, et medico, verum etiam philosopho aliquid huic accessurum. Basilae, per Henricum Petrum, 1538, in-4.

In Lib. IV, 68 pp. over wijn.

Wijn. 1519 Crescentius, P. Libro della agricultura die Piere Cresciento cittadino di Bolognia ad honore di Dio et della sua madre vergine Maria. Venetiis, 1519, in-4.

Het werk is in 12 boeken verdeeld; het 4^e boek met 72 pp. handelt over wijnbouw en over wijn.

Petrus Crescenzi of de Crescentiis, geboren te Bolonia in 1230, overleden in 1320, landbouwkundige. Zijn werk over landbouw zag het licht tusschen 1304 en 1309 onder den titel Opus Ruralium commodorum libri duodecim, en bevat inlichtingen van andere geleerden zooals Cato, Varro, Palladius, Columella, en talrijke persoonlijke aanteekeningen. De editio princeps verscheen in 1471 te Augsburg en Straatsburg.

De catalogus van het British Museum noemt de volgende uitgaven:

1471. Petri de Crescentiis civis Bononiensis epistola in librum comodorum ruralium. Augsburg, 1471, in f^o.

1473? Incipit liber ruralium commodorum a Petro de crescentiis cive Bononiense conpilatus. Lovaniensis 1473? in f^o.

1474 en 1475? Twee uitgaven f^o Leuven.

1486. Petri de crescentiis epistola commodorum ruralium, Argentine, 1486, fo.

1500? Petri de crescentiis in commodum ruralium cum figuris libri duodecim. Antwerp? 1500? in f^o.

1548. De omnibus agriculturae partibus et de plantarum animaliumque natura et utilitate lib. X II. Basilea 1548 f^o.

Als vertalingen:

1529. Le livre des prouffitz champestres et ruraulx. Paris, 1529, f^o.

1540. Le bon mesnaiger. Au présent volume des proffitz champestres et ruraulx est traicté du labour des champs. Paris, 1540, f^o.

1493. Von dem nutz der ding die in äckeren gebuwt werden. Strasburg, 1493, f^o.

1518. Id. Strassburg, 1518, f^o.

1478. Incomincia il libro della agricultura di Piero Crescientio. Florentie, 1478 f^o.

1490. Id. Vicencie 1490 f^o.

1511. Id. Venetiis 1511, in-4.

1536. Id. Vinegia 1536, in-8.

1561. Id. Venetia 1561, in-4.

1564. Id. Venetia 1564 in-8.

1605. Id. Firenze 1605, in-4.

1724. Id. Napoli 1724, in-8.

1805. Id. Milano 1805, in-8.

Hoefer noemt uitgaven Augsburg 1471, Strasburg 1471, Leuven 1473, Vicence 1480, Basel 1538 en 1548, Cracovie 1571, Leipzig 1735, Florence 1478, 1605, Napels 1724, Milan 1805, Bolonia 1784, Paris 1486, Paris 1540, Strasburg 1518.

De Bibliothèque nationale te Parijs vermeldt bij Crescenzi (Pietro de): Augsburg 1471, Lovanii 1474 en 1480, Argentinae 1486 en 1500, Basileae 1538, Paris 1486, 1516, 1521, 1532, Lyon 1530, Paris 1536, 1540, Strasburg 1518, Florentiae 1478, Venetiis 1495, 1519, Vinegia 1534, 1538, Venetia 1561, Bologna 1784, Milano 1805.

Tabak. 1645 Cuffari, J. Jacobi J. biasimi de Tobaco overo l'uso pernicioso desso discorso. Panorm. 1645.

Thee. 1702 Cuningham. De theae specicbus. In plantae insulae adscensionis. Phil. Traus., 1702, vol. 23, n^o 280.

Jacob-Cunningham, heel- en plantkundige van de 18^e eeuw, ondernam reizen in het verre Oosten.

Tabak. 1777 Cuntira Franc. Joa. Dissertatio inauguralis de viribis medicis nicotianae ejusque usu et abusu. Vindobonae, Trattner, 1777, 30 pp.

N.B. Verzoek om verbeteringen en aanvullingen, a. u b.!

voetnoot(1): Versl. en Meded. Kon. Vl. Acad. 1933, 247-277.

voetnoot(1): Cf over Carel Baten: Het werk van den geneesmeester Carel Baten (Gent 1540? †Amsterdam 1617?). Versl. en Meded. Kon. Vl Acad. 1933, p. 529.

voetnoot(1): A.J.J. Vande Velde. Bijdrage tot de studie der werken van Stephanus Blankaart, Versl. en Meded. Kon. Vl. Acad., 1^e bijdrage 1924, pp. 453-494, 2^e bijdrage 1925, pp. 677-697.

voetnoot(1): A.J.J. Vande Velde. Bijdrage tot de studie der werken van den geneeskundige Cornelis Bontekoe. Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad., 1925, pp. 84-129.

voetnoot(1): Verslagen en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., 1924, blz. 480.

Vorige Volgende

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de Levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden. (2e Bijdrage) door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande velde, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie van Belgie.

B

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de Levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden.
(2^e Bijdrage)
door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande velde, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie van Belgie.