Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

Prof. Dr. A.H. Cornette
Peter Benoit en Antwerpen.

De Koninklijke Vlaamsche Academie heeft mij de vereerende taak toevertrouwd, om op deze feestzitting haar hulde te brengen aan Peter Benoit.

Vóór wij deze feesten sluiten, zou ik U willen verzoeken in uwe gedachten nog eens het portret van Benoit te beschouwen, zóó als de kunstschilder Jan van Beers hem in 1883 heeft voor gesteld.

Deze fijne beeltenis is alom bekend en wordt zeer bewonderd. Zij hangt in ons Museum tusschen het werk van Leys en dat van Henri de Braekeleer, - het toeval is niet zonder beteekenis: Benoit tusschen den visionnair van het burgerlijk leven onzer

[p. 776]

voorouders, en den meester der hedendaagsche intimiteit. Ziedaar onze Benoit zooals wij hem persoonlijk nog hebben gekend. Het is alsof zijn mijmerende, lichtblauwe oogen de gestalten van zijn werk zien voorbijtrekken: stoeiende kinderen, jongelingen en maagdelijns, studenten en artisten, matrozen en schippers, water- en boschgeuzen, staatslieden en burgers van het Vlaamsch gemeenebest die jubelend begroeten onze steden en log-deinende stroomen in de gedaanten van gekroonde maagden en druipende watergoden, - een vizioen van liefde en vruchtbaarheid, arbeid des geestes en der handen, levensvolheid en de overwinning van het licht op de duisternis.

En wanneer wij de figuur van den droomenden toondichter bekijken, dan denken wij aan de tegenstrijdigheden van zijn wezen, die zijn natuur hebben omgewoeld en die zich ten slotte mirakuleus tot eenheid hebben verzoend.

Reeds als jongeling was Peter Benoit een ingewikkeld phenomeen. Zwelgend in romantische dweeperij en wroetend om zich te bevrijden, fier en deemoedig, aarzelend en zelf-bewust, verfijnd wellevend maar geen belemmeringen duldend, zóó was hij een raar complex, zóó zien wij hem op zijn vroegste portret als een haast beangstigende verschijning. De verlokkingen des levens maakten hem bang. Hij ontleedde zichzelf, en vond wellust in de smart, want hij kende de zoetheid van het heimwee, maar ook de kwellingen van de roemzucht, - de brieven aan zijn ouders laten daarover niet den minsten twijfel. Gelukkig lag op den bodem van zijn gemoed de zuivere spiegel van zijn heerlijken eenvoud, een oorspronkelijke, mysterieuze onschuld, - wij hooren ze in menig lied, in de Kindercantate, in Mijn Moederspraak. Zoo laat zich de vraag verklaren hoe zijn kunst zou uitgegroeid zijn, had het lot hem gevoerd tot die heel innige dichters en peinzers die hij achterliet in het verre Westland, terwijl hij trok de wereld-in?...

Het leven heeft er anders over beschikt.

Antwerpen heeft den Westvlaming gegrepen en bezeten. Antwerpen heeft hem gefatsoeneerd en geestelijke demonen te voorschijn geroepen, die niemand zou hebben vermoed toen hij naar-binnen leefde en zijn heimelijken weemoed uitzong in de donkere diepten van het orkest der Bouffes-Parisiens. Hij stortte zich blindelings in het daverend leven der Scheldestad. Hij werd begroet door de luide broederschap der Brabantsche poëten. Hun weelderige, decoratieve, allegorische en vaak rammelende rhetoriek werkte gelijk zware wijn. De dagelijksche gebeurtenissen, die volgens Goethe de inspiratie doen ontbranden, de

[p. 777]

successen en de tegenkantingen die hem door het leven werden toegestuwd, waren een gevaarlijke verleiding, maar hij wist ze machtig te beheerschen. Feest en rouw, wat verrukt of neerslaat, de levensfuncties van een zonnig-gezonde gemeenschap, werden aangegrepen en bezongen met triomfantelijken zwier of heroïsche smart, en aldoor bleef hij de wondere gave bezitten om door zijn zuiver-zwellend lyrisme de verzen van onze dichters op te tillen tot hoogeren stijl.

Maar Antwerpen heeft den hardnekkigen West-Vlaamschen idealist ook in het harnas gejaagd. Brabant leert hem den grooten nood der Vlaamsche cultuur beseffen. Wanbegrip prikkelt hem tot het uiterste. Tegen onrecht en domheid trekt hij te velde in vinnige satiren. Druilaards en twijfelaars wekt hij op met pamphletten en hartstochtelijke vlugschriften. En ondanks de bitterheden die hem niet worden bespaard, te midden van weidscher wordend en bral luidruchtig leven, ontwaart hij in de verte de mogelijkheid om zijn ideaal om te zetten tot een besliste daad zijn wilskracht en onwankelbare beginseltrouw hebben aan de Vlamingen het Koninklijk Vlaamsch Conservatorium geschonken, - in die tijd zou geen enkel Antwerpenaar daartoe bij machte geweest zijn. Die daad kon slechts worden volbracht door den onbuigzamen Westvlaming!

En, hoe schoon nietwaar, dat bij dien geleerde, dien opbruisenden pamphletair, dien bouwer van ingewikkelde pedagogische stelsels, de weldadige bron der inspiratie niet ophield mild te stroomen. Terwijl hier zijn vrienden hoopvol op hem wachtten, terwijl elders zijn tegenstrevers zijn bewegingen beducht volgden, zat hij in de stilte van zijn donker huis onder den Lieve-Vrouwe-toren, en schiep dat wonder van warmte en licht, de meesleepende oratorio's en cantaten, overgoten met de zon van zijn genie. Hij zag er gestalten aanrukken, hem toewenkend uit het verre verleden, hij hoorde het ruischen van legioenen van zangers, de dichte koren die als bergen van muziek vóór hem zouden verrijzen,- hij had het reeds vóór jaren aan zijn ouders voorspeld! Daar heeft hij de vreugde van de schepping verheerlijkt, de Vlaamsche muziek bevrucht en door zijn liefderijk zorgen zijn discipelen ingewijd, die de eer geworden zijn van onze Vlaamsche school. Dáár heeft hij gesproken tot ons Vlaamsch hart.

Peter Benoit heeft tot ons hart gesproken, want zijn kunst omspant de totaliteit van ons leven, de getijden van ons bestaan, ons werk, onze historie, ons land, onze taal.

Kinderen hebben nooit zoo rein gezongen als in de cantate

[p. 778]

waarvan de titel schalt als een blij bevel: De Wereld in! Geen ouderdom of Benoit vond de passende klanken voor vreugde en leed. Zijn muziek doet denken aan het ouderlijk huis, aan vader en moeder die haar zongen. Ja, zelfs de dooden heeft hij doen verrijzen om Vlaanderen op te roepen tot nieuwe levensblijken!

De bedrijvige, levensblije kunstenaar kon vernuft en daad verheerlijken met een hartverheffende opgewektheid, - veel van zijn zangen doen denken aan die allegorieën uit de groote Baroktijd, waar letteren en scheepvaart, kunst en handel elkaar broederlijk de hand reiken. Al onze gemeenschappelijke ontroeringen heeft hij verklankt, alles wat geschakeerd ligt tusschen de blijheid die hij uitzingt met forsche mannelijkheid, en den rouw waarvoor hij aangrijpende klanken heeft gevonden, - zooals de treurzang voor Conscience op de edele woorden van Victor Dela Montagne.

Tot zelfs onze beweeglijkheid wordt bij Benoit muziek, want, heeft hij zijn volk leeren zingen, hij heeft het ook in dichte vendels met trommen en klaroenen leeren stappen op den rhythmus van zijn hart.

Worden wij door kinderlijke piëteit tot den goeden Meester gedreven, dan is het nog omdat hij onze steden en dorpen, akkers en rivieren, beemden en bosschen en de schoone wolkige luchten heeft gezet in een glorieus licht; omdat hij, niet minder dan onze schrijvers, ook onze taal heeft doen heropleven door zijn onvermoeibaren strijd voor haar recht, de woorden onzer dichters een tweede maal heeft bezield, de schrijvers zelf heeft bezongen of betreurd, van den armen liereman tot den heroïschen Conscience, en onze kunst heeft begiftigd met dat innig bevend gebed, zooals geen volk er een bezit, Mijn Moederspraak.

Gansch zijn werk is geschraagd door den complexen samenhang dien hij vond in de eigenschappen van onzen Vlaamschen, meer nog, van onzen Antwerpschen aard. Het volksgemoed wordt gestreeld in zijn smaak voor rumoerigen luister, zijn liefde voor schittering, zijn drang naar feesten, uiterlijken pathos en de staatsielijke praal der Landjuweelen. Zijn muziek bevredigt onze behoefte aan gemoedelijkheid. Zij bevestigt ons besef van een roemrijk verleden en de vurigheid van onze begeerten voor de toekomst. Zij is ongedwongen en voornaam. Zij jubelt en klaagt, kermt en schettert, maar voelt aldoor den pols van het volk, en treft met diepe intuitie den populairen toon. Zij heeft daarbij de ronde welsprekendheid der Rederijkers, het sterk,

[p. 779]

gezond levensgenot van Jordaens, het machtig geweld dat bruischt in het werk van Rubens.

Alle Vlamingen voelen tot in het diepst van hun gemoed de groote zuivere echtheid van Benoit's kunst; maar de Sinjoor weet nog iets meer... Velen van ons herinneren zich de olympische gestalte van Peter Benoit, gaande door onze straten of zijn orkest majestueus beheerschend op het Groen Kerkhof... Wij beseffen het innigst hoe hij hier heeft gestreden en geleden; wij weten dat zijn geest, hier meer dan elders, alom aanwezig is: in de stichting van zijn school, in den oorsprong van de Vlaamsche Opera, in de traditie van het Koninklijk Vlaamsch Conservatorium en van de stedelijke scholen, in de regie der feesten op het Stadhuis, in het leven van onze zang-vereeingingen en volksfanfaren, tot bij onze turners en padvinders. En is het niet een symbool dat, om het kwartier, uit de ranke spits van Onze-Lieve-Vrouwe-toren eenige maten van Benoit door den beiaard in de lucht worden gesprankeld, die begeleiden ons dagelijksch bestaan en in eentoonigen rhytmus meten ons aller tijd, van de geboorte tot den dood?

Peter Benoit is op aarde verschenen toen de Vlaamsche gemeenschap om zich geheel te ontplooien behoefte had om ook muzikaal te worden opgetild uit hare burgerlijkheid. Wij bezaten reeds veel dichters en schilders, zij die de letteren hadden opgewekt, zij die de schilderkunst hadden gevoerd op nieuwe banen, maar wij wachtten nog op den zanger die door zijn lied ons den hemel zou doen openbloeien. Peter Benoit kwam, volbracht zijn boodschap, en zijn groot hart zweeg slechts nadat hij zijn heele leven, in zijn onsterfelijke werken en in zijn dagelijksche daden had gestreefd naar vrijheid, ruimte en licht.