Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

Dr. Johan Wagenaar.
Peter Benoit en Nederland.

Er is een spreuk, die zegt:

‘Kunst kent geen Vaderland.’

Naar mijne meening beteekent dit eigenlijk:

‘Kunst is niet aan landspalen gebonden.’

De goddelijke vonk, die de echte kunstbezieling geeft, getuigt tevens van de zuiverste menschelijkheid: en het is hierdoor, dat de kunst begrepen en genoten wordt door beschaafde volken van allerlei landaarden. Door de kunstbeoefening staan de verschillende naties menschelijk elkander veel nader en zijn zij geestelijk meer aan elkaar verwant dan gewoonlijk wel aangenomen wordt.

En, zóó opgevat, kent kunst zeker geen vaderland.

[p. 767]

Evenwel zou het ondankbaar zijn als men de nationaliteit van hen, die meesterwerken schiepen, niet zou erkennen, temeer, daar ieder kunstwerk toch min of meer den stempel van zijn geboorteland draagt. Is dit bij de meest universeele werken reeds het geval, in de muziek van het z.g. romantische tijdperk is dit verschijnsel nog veel sterker.

Bij deze romantische kunst mag men dus voorzeker wél van een ‘Vaderland’ spreken; en in de kunst van Meester Peter Benoit moge men dit vooral niet nalaten. Zijn muziek toch, wortelt vast in den Vlaamschen geboortegrond.

Al de schoone eigenschappen dezer muziek op te sommen, zou mij thans te ver voeren. Ik moge volstaan met te wijzen op de bovenal gezonde populariteit, door Benoit in grooten stijl geuit; voorts op den glansrijken luister zijner instrumentatie, die in haar gloedvolle kleuren, doet denken aan de pracht der groote Vlaamsche schilders. Treffend was ook zijn machtige conceptie, die getuigde van een geestvervoerende scheppingsdrang. De samenvatting en het begrip van dit alles leidde er toe, dat de Nederlandsche kunstenaars van Benoit's tijd intens geïmponeerd werden door de sterke kunst van den stamverwanten Vlaamschen Meester. Door zijn triomphantelijke macht werden zij gesterkt in hunne eigene begrippen omtrent eene nationaal-Nederlandsche muziek. Ten opzichte der eigen Toonkunst was het omstreeks 1875 in Nederland verre van rooskleurig gesteld.

Van den reeds overleden componist en schrijver over muziek, Simon van Milligen, haal ik hierover een verkort citaat aan.

Hij zegt:

‘In de 2^e helft van den 19^e eeuw stond ons land muzikaal nog geheel onder Duitschen invloed. Men had weinig vertrouwen in de scheppingskunst, ja, zelfs in de reproduceerende kunst onzer landgenooten. De besturen der Nederlandsche muzieklichamen waren kinderen van hun tijd en zagen niet verder dan de toenmalige geestesstroomingen. Het gebeurde zelfs, dat men, voor vacante plaatsen als muziekdirecteur, Duitschers bevoorrechtte. Niet alleen had men weinig vertrouwen in de Nederlandsche componisten, maar men vond ook onze taal ongeschikt voor den zang. Wij behoeven dus niet te vragen of het in die dagen noodig was, dat de Nederlandsche kunstenaars hun belangen zelf ter hand namen. Zij waren toch te afhankelijk van de invloedrijke concertbestuurders, die aan het vreemde den voorkeur gaven boven het eigene.

‘Daarom werd in 1875 opgericht: de Nederlandsche Toon-

[p. 768]

kunstenaarsvereeniging, die thans het predicaat ‘Koninklijke’ mag voeren.

‘Het eerste bestuur bestond uit de kunstenaars Rich. Hal, Heinze, Nicolaï, Meyroos en Stumpf. Dadelijk werd den Vlaamschen Meester Benoit uitgenoodigd om als correspondeerend lid toe te treden, die ook oogenblikkelijk met warmte zijn steun toezegde. Zoo begon genoemd bestuur met groote activiteit zijn rijke taak.’

Tot zoover v. Milligen; ik voeg daar nog bij, dat Joh. Verhulst, een der aanzienlijkste Nederlandsche musici (eertijds vriend van Mendelssohn en Schumann), zich tegenover het nieuwe streven koel-afzijdig hield; daarentegen toonde Benoit groote belangstelling en sympathie voor het werken der stamverwante kunstbroeders in Nederland.

Treffen wij in de programma's der Ned. Toonk. Ver. reeds in 1876 en 77, naast werken der beste Nederlanders, Vlaamsche compisities van Gevaert, Huberti en Leo van Gheluwe aan, in 1878 kwam de groote Benoit zelf naar Holland. Op 1 Maart leidde hij te Amsterdam in een feest-concert zijn ‘Lucifer’, verder fragmenten uit ‘Charlotte Corday’ en uit het lyrisch drama ‘Isa’. Door de Nederlandsche musici werden deze werken met enthousiasme begroet.

Het verband tusschen Benoit en de Ned. Toonk. Ver., zijn vriendschap met hare voornaamste leden, werden door de persoonlijke aanraking thans nog inniger en hechter.

Herhaaldelijk bleef de Meester naar Holland komen om aldaar ook zijn andere werken: o.a. ‘de Rubenscantate’, ‘De Oorlog’, ‘Joncfrou Katelyne’ en ‘de Rijn’ te dirigeeren.

Zijne belangstelling voor de Toonkunst in Nederland was groot en blijvend. Uit zijne brieven en geschriften van dien tijd blijkt herhaaldelijk, dat hij een sterk verband met de noordelijke Kunstbroeders zocht en dit noodig achtte, om de gemeenschappelijke artistieke rechten te handhaven en te doen eerbiedigen.

De vervulling van dit ideaal noemde hij: ‘een heerlijk vooruitzicht!’

Welnu, dit heerlijk vooruitzicht heeft de Meester, tijdens zijn leven, nog bewaardheid gezien.

In een kwart-eeuw is bereikt, dat, zoowel in België als in Holland, de waarde der inheemsche kunstenaars, zoowel op scheppend als op uitvoerend gebied erkend werd. En het staat vast, dat Benoit's devies: ‘Eigen Kunst is eigen leven’ krachtig daarin heeft medegewerkt.

[p. 769]

In 1907 was Benoit, voor het laatst in Nederland; hij dirigeerde te Kampen zijn toonstuk ‘de Rijn’.

Na het verscheiden van den Meester is de band tusschen de Nederlandsche en Vlaamsche Kunstbroeders, helaas! losser geworden. Wel werden in België en Nederland nog de beste wederzijdsche werken ten gehoore gebracht, maar het onmiddellijk, persoonlijk contakt tusschen de naburige kunstenaars werd, mede door den wereldoorlog slapper dan in Benoit's tijd.

Gelukkig wordt dit thans weer anders. Eenigen der vooraanstaande Belgische en Nederlandsche musici hebben zich, op initiatief van Henri de Groot, vereenigd in de: ‘Hollandsch-Belgische Artistieke Groepeering’ welke zich ten doel stelt naar toenadering van jong België en jong Holland te streven.

Ik acht dit gelukkig verschijnsel geheel in den geest van wijlen Meester Peter Benoit.

Ik moge dan ook thans uiting geven aan de gevoelens van dankbaarheid, die muzikaal Nederland koestert voor het vele dat Peter Benoit heeft bijgedragen tot den opbloei der Nederlandsche Toonkunst in een voor haar zoo moeilijk tijdperk.

Zijn naam, in de annalen der Ned. Toonk Ver. zoo vaak met grooten lof vermeld, blijft aan dien opbloei vast verbonden.

Ik hoop thans de groote verdiensten van Peter Benoit tegenover de toonkunst van mijn vaderland in het kort, maar naar waarheid geschetst te hebben.

Na U allen gedankt te hebben voor Uwe vereerende belangstelling, moge ik de stad Antwerpen gelukwenschen met het feit, dat een van Vlaanderen's grootste zonen zijn vruchtbaar levenswerk binnen hare muren mocht voleindigen, en gaarne zeg ik den Dichter van de Rubens-cantate na:

‘Liefste der zusteren die troont aan de Schelde,
Kunstkoninginne, wij allen zijn hier!
Neem onzen kus, onze kronen en palmen:
Moeder van Rubens, op U zijn wij fier!