Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

[p. 615]

Iets over de betrekkelijke voornaamwoorden
Door Kan. Am. Joos, werkend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

Over de betrekkelijke voornaamwoorden zou zooveel kunnen gezeid worden, dat het een heel boek zou uitmaken. Daarom heb ik mijn lezing betiteld: iets over de betrekkelijke voornaamwoorden, want ik zal er enkel twee punten van bespreken, namelijk hun benaming en de plaats van de zinnen die zij inleiden. Zijn die punten misschien al te eenvoudig voor de Academie, toch meen ik dat zij bij de leeraars van het middelbaar en normaal onderwijs welkom zullen heeten.

Bijna al de spraakkunsten noemen die voornaamwoorden betrekkelijk, een benaming die ik niet goed kan keuren.

En waarom?

Een benaming die niets zegt, niets vermoeden laat nopens het wezen der benoemde zaak, heeft zeker maar een geringe waarde en kan zonder eenige schade door veel andere vervangen worden.

En dit is het geval met den naam betrekkelijk aan die voornaamwoorden gegeven.

Want wat doen zij eigenlijk?

Zij verbinden aan een zelfstandig naamwoord of een voornaamwoord een zin die deze bepaalt of uitlegt.

Misschien is het te wijten aan de ongepastheid van dien naam dat onze oude spraakkunsten er zoo weinig over zeggen. De meeste, te beginnen met Christiaen Van Heule (1633), vergenoegen zich met den blooten naam. Andere, die stouter zijn, geven eenige woorden uitleg die echter niets verklaren of wettigen.

Zoo lees ik in Nederduitsche Spraekkunst, door A. Moonen (1706): ‘De Betreklyke hebben hun opzicht op iemant of iet, waervan voorhene gesprooken is’. Zoo ook in Nederduytsche Spraakkonst van W^e Séwel (1733): ‘Betrekkelyke Voornaam-

[p. 616]

woorden hebben opzigt op een persoon óf zaak, reeds gemeld’. Zoo nog in Verbeterde Vlaemsche Spraek- en Spel- Konste door Balduinus Janssens (1775): ‘Betrekkelijke, die betrekking hebben op iet, dat reeds genaemt is’.

Hebben die niet gezien dat hun al te beknopte uitleg niet het minste licht in den geest der leerlingen bracht? Want opzicht en betrekking zeggen niets voor hen; ten hoogste kunnen die woorden dienen om de voornaamwoorden in 't algemeen, maar niet om een soort daarvan eenigszins te doen kennen.

En toch! de term betrekkelijk zou uiterst klaar moeten zijn, omdat die betrekkelijk ook aanwijzend kan zijn, terwijl welke en wie betrekkelijk ook tot de vragende voornaamwoorden kunnen behooren.

Den Hertog zegt in zijn Nederlandsche Spraakkunst (3^e st. blz. 111): De term betrekkelijke vnwdn. drukt zeer gebrekkig het karakter dezer pronomina uit. Elk zelfstandig vnwd. heeft natuurlijk betrekking op eene zelfstandigheid, die het vertegenwoordigt. Verbindend of conjunctionaal vnwd. zou eene juistere benaming zijn, maar de bestaande term is te zeer geijkt, om hem te willen vervangen’.

O! Geijkt is de term zeker door honderden jaren gebruik tot op onze dagen toe; maar dit geldt enkel voor de grammatici en hoegenaamd niet voor de leerlingen, voor wie het woord zeker nieuw, piepjong, duister en dikwijls zelfs stom is.

Gedurende de 35 jaren dat ik werkzaam was op het ingangsexamen ter Normaalschool te Sint-Niklaas, heb ik met spijt ondervonden hoeveel candidaten het betrekkelijk voornaamwoord niet wisten te onderscheiden, al ontbrak het hun noch aan verstand, noch aan kennis. En volgens mij lag aan het woord betrekkelijk de voornaamste, misschien de eenige oorzaak van die ongelukkige onkunde.

Daarom vraag ik hier dringend dat geen enkel onderwijzer, geen enkel leeraar den naam betrekkelijk nog zou gebruiken; maar, in 't belang van het onderwijs, dien geijkten term in 't oud ijzer zou smijten, om hem te vervangen door het eenig ware en klare verbindend. Le Clair, in de Fransche Spraakkunst die ik destijds gebruikte, noemt die voornaamwoorden pronoms conjonctifs.

Waar is de plaats der bijvoeglijke zinnen?

Het is licht te begrijpen dat die zinnen gewoonlijk onmiddellijk nevens het zelfstandig naamwoord of het voornaamwoord staan dat zij bepalen: de bepaling nevens het bepaalde.

[p. 617]

Zulks vraagt de klaarheid, die het eerste vereischte is voor een goeden zinsbouw.

Van Beers, in zijn spraakkunst, zegt daar het volgende over: ‘Bijvoeglijke zinnen komen regelmatig onmiddellijk achter het zelfstandig naam- of voornaamwoord, dat zij bepalen, en staan dus, wanneer dit woord niet het laatste woord van den zin is, als tusschenzin, tusschen de verschillende deelen van den hoofdzin, b.v. Twist niet met hem, dien gij liefhebt. Menschen die nauwelijks hunne eigene zaken kunnen beheeren, achten zich bekwaam om de grootste en teederste belangen eener gansche maatschappij te benaarstigen. De verwaarloozing van den regel veroorzaakt dubbelzinnigheid, als in: Nieuwjaarsgeschenken voor kinderen, die bij alle boekhandelaars te bekomen zijn. Waar zulks nochtans de welluidendheid bevordert, of waar de aard des gedachts het noodzakelijk maakt, mag men tusschen den bijvoeglijken zin en het door hem bepaalde woord, een of meer woorden laten treden, mits hierdoor slechts geene dubbelzinnigheid ontsta, b.v. Er zouden welhaast geene kwaadsprekers meer zijn, indien er geen menschen waren, die het kwade liever hooren dan het goede. Wijzen van vroeger dag, die ons waarheen wilt verkonden, die uw blindheid nooit doorzag’.

Zeker, vermits in zake van zinsbouw, de klaarheid het eerste vereischte is, heeft Van Beers gelijk de aandacht op dat punt te vestigen. Maar door tweemaal op een en dezelfde bladzijde tegen dubbelzinnigheid te waarschuwen, zou hij wel doen gelooven dat weinig zinnen ten volle klaar kunnen zijn, waar het betrekkelijk voornaamwoord door één of meer woorden van het bepaalde woord gescheiden is. En zijn voorbeeld: Nieuwjaarsgeschenken voor kinderen, die bij alle boekhandelaars te bekomen zijn, is volgens mij niet zoo duister. O! Nooit zal het een verstandig mensch in den geest komen het betrekkelijk voornaamwoord die op kinderen te doen wijzen, al staat het er onmiddellijk achter, en niet op geschenken, gelijk de heele samenhang zegt.

Ja, de schrijvers hebben eerst en meest tot plicht er voor te zorgen dat hun woorden niet dubbelzinnig zijn, maar zij hebben ook het volle recht te rekenen op een lezer die meer belang hecht aan den samenhang dan aan de volgorde der woorden, en niet, gelijk een kindje, woord voor woord leest, maar met zijn kijkende oogen vooruit is op zijn sprekenden mond. En zulken lezer had Van Beers in het besproken voorbeeld niet op het oog.

Maar ik meen te mogen denken dat er in vele gevallen meer te vreezen is voor de welluidendheid, die het tweede vereischte is voor een goeden volzin. En, als ik zeg dat de welluidendheid

[p. 618]

een tweede vereischte is, dan toon ik mij minder toegevend dan Van Beers, die, volgens de reeds gedane aanhaling, niet oplegt, maar toelaat, tot bevordering van de welluidendheid, eenige woorden tusschen het bepaalde woord en den bijvoeglijken zin te plaatsen.

Tot meer klaarheid, geven wij eenige voorbeelden waarin volgens den algemeenen spraakkunstregel de bijvoeglijke zin, zonder eenige tusschenpoos op het bepaalde woord volgt; het zijn zinnen die ik onder den oorlog alle dagen in de Noordnederlandsche bladen lezen moest en gelijk ik er nu, spijtig genoeg, zeer dikwijls in de radio te hooren krijg.

Deze verordening sluit bij de twee andere die de regeering ter bescherming der natie naam, aan.

Die aanblik wischte in haar herinnering het beeld van het leed dat zij ondergaan had, uit.

Twee mannen namen nieuwsgierig, al wat in huis gebeurde, op.

De vrouw vertelde dat zij den man aan wien de brief gericht was, beminde.

De bevolking is aan de geweldige stortregens die sedert twee dagen neervalleu, blootgesteld.

De ijsbreker heeft Vrijdag den laatsten der visschers die een week geleden op een ijsveld waren afgedreven, gered.

Hij was vernederd, omdat hij den indruk van een onbeschaafd man die zijn zinnen niet allemaal bij elkaar had, maakte.

Zooniet, wordt hij door den dansmeester die de maat slaat, buitengesloten.

Waarop alles wat de wijsgeer gedaan, gezegd en geleerd had, geschreven was.

Pak een paar dingen die gij zult noodig hebben, in.

Toen kwamen twee jongelingen die stellig op de hoogte van dien toestand waren, aan.

Wie hoort niet dat al die volzinnen, door hun ongelijke deelen, zeer wanluidend zijn en bovendien moeilijk te lezen?

En dan, krijgt men, ten gevolge van de splitsing, niet dikwijls zinnen die voor lezer en toehoorder tot het allerlaatste woord echte raadsels zijn?

Enkele voorbeelden:

De Senaat keurde de wet die de Kamer stemde, af.

De onbekende jongeling liep de woning die aan het branden was, in.

De Prins vergeet zijn trouwen gezel, die al jaren lang over zijn veiligheid waakt, niet.

Waarom uit slaafsche onderworpenheid aan Mevrouw Spraak-

[p. 619]

kunst zinnen schrijven die oorzaak zijn van wangeluid, van lastig lezen en van twijfels, terwijl de taal ons meer dan éen middel aanbiedt om al die gebreken te ontwijken!

En daartoe hoeft niets anders dan een weinig overleg, dat men, zonder te streng te zijn, van alle schrijvers eischen en verwachten mag.

Vooraf dient er opgelet bij de splitsing.

Veel van de onvolmaaktheden die wij aangaven, zijn reeds uit de baan geruimd, indien het overblijvende deel van den zin door zijn omvang en waarde het geheele behoorlijk sluiten kan.

En in de reeks voorbeelden die wij boven vermeldden, hield men voor het tweede deel der splitsing alleen een enkel woord over of een bijwoord van een samengesteld werkwoord (aan, uit, op, beminde, blootgesteld, gered, enz...), en die alle zijn te kort om eenigszins te kunnen opwegen tegen den bijvoeglijken zin.

Maar, werpt men mij op, als er geen splitsing is, dan komt heel dikwijls gansch de bijvoeglijke zin van achteren. Wordt die dan misschien geen zoogenaamde staart? Och neen! De aard van den bijvoeglijken zin wordt niet bepaald door de plaats die hij bekleedt; en of hij heel en gansch op het einde of tusschen de deelen van den gesplitsten zin staat, toch is hij dan alleen een staart, wanneer zijn inhoud voor den hoofdzin volkomen vreemd of gansch overbodig en nutteloos is.

Zoo de splitsing bij uitzondering een slechten uitslag zou opleveren, onderzoeke men of er geen voordeel te doen is door het een of ander zinsdeel een ander plaats te geven. En hier mag er wel gevraagd of wij in voldoende mate gebruik maken van de ruime vrijheid die, voor 't plaatsen van de woorden, onze taal ons veroorlooft en die de Franschen ons moeten benijden.

Weze het voorbeeld: De menigte die zich voor het huis waar hij verblijf hield, had opgesteld.

Wij verkiezen de volgende woordorde: De menigte die zich had opgesteld, voor het huis waar hij verblijf hield.

En de gelegenheid tot woordverplaatsing komt zoo dikwijls voor, dat wij nooit genoodzaakt zijn onze toevlucht te nemen tot gansch ongewone omzettingen, gelijk er een staat in den volgenden zin: Ik zal u schrijven een brief dien gij moeder zult voorlezen.

Dan blijft er nog, zoo het noodig schijnt, de verkorting over van den bijvoeglijken zin, waardoor die, volgens het geval, tot een zelfstandig naamwoord of een hoedanigheidswoord of een deelwoord versmolten wordt, zooals in veel spraakkunsten te lezen staat.

Waarom, ik mag het wel vragen, waarom dan den aangehaal-

[p. 620]

den spraakkunstregel nog uitbreiden op andere gevallen? En zoo iets komt voor in, bij voorbeeld, de volgende volzinnen:

Zij slaagde er in een poging om aan bedoelden gevangene een groote som gelds en gesmokkelde brieven te overhandigen, te verijdelen.

Toen Engeland ten oorlog trok om het woord dat het de onschendbaarheid van België zou handhaven, te houden.

Zulke zinnen en veel andere dergelijke kunnen maar een misbaksel zijn van menschen die misschien luide roepen: taal is klank, en niet schijnen te weten dat de taal daarom welluidend zijn moet; maar die wellicht uit verkeerde gewoonte of uit gemakzucht, er niet van houden de bovengezegde spreuk op hun schrijven toe te passen en hun gepeinsde zinnen uit te spreken of toch in hun binnenste te doen klinken.

Ook in het toepassen van de spraakkunstregels moet men met oordeel te werk gaan. Want zij die al schrijvend alleen de spraakkunst voor oogen hebben en die onbedacht volgen, komen dikwijls voor den dag met zinnen die gelijken op het plakkaat dat aan een Hollandsch Burgemeester toegeschreven wordt: Hij die den dader die den paal die aan de brug die over den weg die naar Leiden leidt, ligt, staat, omgeworpen heeft, aanwijst, zal eerlijk beloond worden.

O! Wie al schrijvend alleen op de spraakkunst denkt, is, nog niet meer, dan een leergast in het vak!