Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

[p. 537]

De Adelwip-uittreksels
Door Prof. J. van Mierlo S.J., werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

In mijne bijdrage over Adelwip⁽¹⁾ kondigde ik aan, dat een aanteekening van Daniël Sudermann bij de Adelwip-uittreksels het bestaan liet vermoeden van nog een Hadewijch-handschrift, dat in het bezit van dien Daniël Sudermann zou zijn geweest. Deze toch verklaarde, dat hij die Adelwip-uittreksels volledig had und vil lenger im buch da die Sendbrieff an Junckf. stond.

Ik vrees het handschrift, waarop Sudermann zinspeelde, ontdekt te hebben. Het is geen Hadewijch-handschrift.

De bibliothecaris van de Staatsbibliotheek te Berlijn was zoo vriendelijk mij te laten weten, dat er in zijn bibliotheek nog een handschrift aanwezig was met Adelwip-uittreksels: Hs. Germ. 4^o 149. Daar men echter eenig bezwaar had tegen het uitleenen van dit handschrift (het schijnt tamelijk groot en zwaar te zijn: 301 bladen, Quarto, papier uit de XV^e eeuw) stelde men mij voor, de Adelwip-bladzijden daarin te laten photographiëeren. Wat dan op mijn verzoek werd gedaan.

Het bleek een handschrift te zijn, dat eveneens aan Daniël Sudermann had toebehoord, die er, gelijk in hs. 8^o 12, allerlei kantaanteekeningen had aan toegevoegd. De Adelwip-uittreksels nu bevatten juist hetzelfde als in hs. 8^o 12; doch onmiddellijk daarop volgen andere mystieke teksten, die niet meer van Hadewijch zijn, zonder dat hierop duidelijk gewezen wordt. Alleen het overschrijven van de twee laatste woorden van onzen tekst: mit ime rechts op nieuwe lijn, terwijl een nauwelijks merkbaar teeken van paragraaf voor die nieuwe lijn links staat, waar de nieuwe tekst, nog wel zonder hoofdletter begint, duidt de onderbreking aan. Waarschijnlijk had Sudermann dit handschrift reeds, en kon hij zeggen, in 8^o 12, dat hij die passages uit Adelwip nog bezat, maar veel langer: het langere is helaas! geen werk meer van Hadewijch. Zie photo V.

Dit wordt nog bevestigd door het volgende feit:

Aan het slot van de Adelwip-uittreksels in hs. 8^o 12, heeft

(1) Zie Verslagen en Mededeelingen 1933.

[p. 538]

Sudermann nog in den rand aangeteekend: ist nit gantz; woorden die herinneren aan zijn aanteekening bij het begin. Daaruit volgt dat de andere, vollediger tekst, dien hij bezat, hetzelfde moet hebben gehad als de tekst van hs. 8^o 12; doch dan nog verder ging. Welnu, onze tekst van hs. 4^o 149 heeft ook juist hetzelfde als hs. 8^o 12, doch gaat daarna verder, zooals daar juist gezegd werd.

Hierdoor kan het als voldoende uitgemaakt beschouwd worden, dat wij in hs. 4^o 149 wel het door Sudermann in hs 8^o 12 bedoelde hs. hebben ontdekt.

Toch bleef er nog eenige hoop over, dat Sudermann wellicht een ander handschrift bedoelde: zijn handschrift immers bevatte Sendbriefe an Juncfrauen. Was Hs. 4^o 149 zulk een handschrift? Daar ik het zelf niet kon raadplegen, moest ik mij tevreden stellen met de beschrijving die er van gegeven wordt in de Mitteilungen der Preusischen Staatsbibliothek, blz. 7 bis 9⁽¹⁾. Daar vond ik, in het deel dat de hss. 4^o beschrijft, een zeer omstandige en uitvoerige opgave van alles wat er in staat. Het heet er een hs. te zijn uit papier, 301 bl. 15^e eeuw, afkomstig van Daniël Sudermann: Sammlung von Sendbriefen, Predigten und Tractaten aus den kreisen der Mystiker. Op 15 v^o staat: Zwei Mahnreden an Klosterfrauen zu rechter Gottes Minne tot 18 r^o, waar eene Neujahrbetrachtung an Klosterfrauen voorkomt, tot 20 v^o. Op 49 v^o nog een Mahnrede an Klosterfrauen tot 59 r^o; 163 v^o Was der Kusz (Cant. I, I) si. Verder o.a. preeken van Suso en Tauler.

Zoodat ons handschrift ook wel Sendbriefe an Junckfrauen bevat, en het daarom zoo goed als zeker is, dat we hier het handschrift voor ons hebben, dat Sudermann bedoelde in 8^o 12. Zoo wordt het overbodig verder naar een handschrift van Hadewijch te zoeken. Voor alle zekerheid heb ik mij nog tot de Preusische Staatsblibliothek gewend om het incipit en het explicit dier stukken, waarin misschien brieven van Hadewijch konden schuilen. Met steeds dezelfde dienstvaardigheid⁽²⁾ werd mij het antwoord verschaft. Ook hieruit blijkt, dat er verder in dit handschrift niets meer van Hadewijch schijnt voor te komen. Ik deel die incipit's en explicit's hier mee, zooals ze mij toekwamen.

I. - Bl. 15 v^o zonder titel; in den rand staat, van Sudermann: ist ein klein pergament buechlin.

Inc. Die gnode unsers lieben herren Jhesu Christi, die minne des Vatters

(1) Ik raadpleegde die op de koninklijke bibl. te Brussel, afd. Hand - schriften 2524 R.

(2) Waarvoor ik hier nogmaals den heer bibliothecaris Dr. Christ mijn dank betuig.

[p. *1]

I
Hs. 8^o 12: Begin der Adelwip-uittreksels.

[p. 539]

und die gemeinsame des heiligen geistes sie alle zeit mit úch Min aller liebeste doehter, du vatter aller barmhertzikeit und gotte dez gantzen trostes ville sich frúntlich zuo uweren herzen keren.

Expl. bl. 16 v. - also daz dúrch den liflichen gesmack du mich ziehest noch dir daz ich mit allen minen kinden Christi louffe mit und noch dir vncz ich dich ergriffe in ewikeit. Amen.

II. - Bl. 16. v. zonder titel; in den rand staat, van Sudermann: alle nit getrúckt.

Inc. Die gnode unsers lieben herren Jhesu Christi die minne des (bl. 17 v^o) vatters und die gemeinsami des heiligen geistes sige alle zeit mit úch. Ich wurde getrúngen von minnen úch zuo schriben ich treger úch willigen...

Expl. 18 v^o - So lere ich alle fragen in dir o guoter Jhesu wie gar suesse bist du der selen die dich alleine suochet. Dir sie ere lop und danck eweklich. Amen.

III - Bl. 18 v^o zonder titel;

Inc. Die gnode unsers herren des lieben nuwe geboren kindelins Jhesu Christi, die minne des vatters und die gemeinsame des heiligen geistes sige alle zit mit úch allen. Min allen liebesten kint in Christo Jhesu wünsche ich úch von gantzen hertzen. Und beger zuo einen seligen nuwen anvohenden Jor daz ir alle dis Jores von gewalt und kraft des erstgeboren der Juncfrouwen marien erblent ersteckt und unsinnig werden.

Expl. 20 v^o ...flehent dem gnadenriche kint daz es enpfohen wille und begnoden mich: ellendes kint daz ietz lang gewesen ist blint daz ich mit úch gezogen werde in daz do ir und alle frúnt Gottes mit im eins sint un daz balde geschehe und geswinde. Amen.

IV - Bl. 49 v^o zonder titel, in den rand, van Sudermann: nit get(ruckt).

Inc. Die gnode... Min allerliebsten in Christo uwer andehtige begirde getar ich nit ursagen. Doch schame ich mich ir genuog zetuonde...

Expl. bl. 59 r. ursach min zuo gedencken in uweren gebet und andehtikeit. Also daz wir es alle niessent in ewikeit mit Christo Jhesu der do riset mit gotte dem vatter in einikeit des heiligen geistes. Amen.

V - Bl. 163 v^o zonder titel, in den rand, van Sudermann: ein freüdig beschreibung was der kuss seye Cant. 1.

Inc. Hest du geluste zuo bevindende waz der kus si, so hab flis zuo drin dingen. Eins ist daz du dine gelúste benemest alles daz got verlúst mache in dir zuo wonende....

Expl. bl. 164 v^o.... das er dir si ein flúegende froude und daz des dich huetest und behaltest daz du der welte nit begerest noch din die Welt út begere.

Dus, niets dat eenig werk van Haderwijch laat vermoeden.

Ik heb mij om verdere inlichtingen tot andere bibliotheken

[p. 540]

gewend, waar hoop bestond dat handschriften uit het bezit van Daniël Sudermann aanwezig waren. Door de bibliotheek van Tübingen⁽¹⁾ werd ik in betrekking gesteld met Dr. Prof. Dr. Karl Bihlmeyer, een voortreffelijk kenner der Duitsche mystiek, die zich door zijn voorbeeldige uitgave van Heinrich Seuse's Deutsche Schriften een uitstekenden naam als geleerde heeft verworven. Te Tübingen zelf waren geen handschriften van Sudermann; alleen een druk, zonder plaats of jaartal: Der erste Theil, Inhaltend Etlich schöne ausserlesene Brieff, auch Kurtze Predigten, welche Herr Hainrich Seusse vor ohngefehr dritthalbhundert Jahren an Geistliche Jungfrawen geschrieben und gefertiget hat... abgeschrieben durch D(aniel) S(udermann).

Verder bezit de bibliotheek te Tübingen nog een schrift van Sudermann: Hohe geistreiche Lehren ond Erkläringen: über die fürnembsten Sprüche dess Hohen Lieds Salomonis von der Liebhabenden Seele, das ist, der Christlichen Kirchen und ihrem Gemahl Jesu Cristo... In Teutsche Reimen verfasset durch D(aniel) S(udermann).

Prof. Bihlmeyer verwees mij verder naar een aanteekening over Sudermann in zijn uitgave van Seuse. blz. 18 der inleiding. Daarin vermeldt hij dat Sudermann geboren is te Luik, den 24^en Februari 1550; lange jaren verbleef hij aan hoven van verschillende graven en hooge heeren in Duitschland; sedert 1588 vertoefde hij te Straatsburg, waar hij na 1631 stierf. Hij was in zijn leven Schwenckfeldianer, aanhanger van een in mysticisme opgaande secte der hervorming, gesticht door Kaspar Schwenckfeld. Deze aanvankelijk aanhanger van de hervorming en van Luther, scheidde zich (1525) van hem af, door zijn leer over de Avondmaalkwestie, preekte steeds meer ‘het inwendige woord’, beriep zich ‘op het mystieke voelen’ en op ‘de ingeving van den heiligen Geest’. Ook Daniël Sudermann deed aan pietisme en mysticisme. Hij was een ijverig verzamelaar van handschriften van Duitsche mystieken; waarvan de meeste wel zijn terecht gekomen in de Staatsbibliotheek te Berlijn. De lijst er van en van Sudermann's werken (uitgaven van mystieken) werd opgemaakt door A.F.H. Schneider, in zijn werk Zur Literatur der Schwenckfeldischen Liederdichter bis Daniel Sudermann, Program Berlijn, 1857, 12 vlg. 17 vlg...⁽²⁾

(1) Den heer bibliothecaris zij hiervoor oprecht dank gezegd.

(2) Het voornaamste werk over Kaspar Schwenckfeld is dat van Kadelbach Ausführliche Geschichte Schwenkfeldts und der Schwenkfeldtianer 1860. Over hem schreef ook Sepp in Kerkhistorische Studiën, Leiden 1885. Uitvoerig refereerend is het artikel van R.H. Grützmacher, in Realencyclopädie für Protestantische Theologie und Kirche, XXXVIII Bd. 1906.

[p. 541]

Uit Wolfenbüttel liet mij de heer bibliothecaris vriendelijk weten - hem mijn oprechte dank dat er daar twee handschriften aanwezig zijn uit Sudermann's bezit: een verzameling Sendbriefe van Kaspar Schwenckfeld; en een mystieke verhandeling in het hoogduitsch geschreven in het jaar 1453 (184 bl. in 8^o): Das Myrrenbüchelin. Betrachtung des Leidens unseres Herren Jhesu Christi.

Daar ik voor mij overtuigd ben, dat hs. 149 4^o het door Sudermann bedoelde handschrift is, heb ik het onderzoek, waartoe mij trouwens de tijd te kort schiet, hierbij gelaten. Ik vrees dat er niets verder te ontdekken valt.

Zou er misschien onder Sudermann's werken iets meer te ontdekken zijn? Daartoe had ik de zooeven vermelde verhandeling van A.F.H. Schneider noodig. Het was echter onmogelijk die in onze bibliotheken, ook niet in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel aan te treffen. Op de aanvraag van onzen secretaris, heeft de bibliotheek van Tübingen haar exemplaar in bruikleen gezonden.

Daarin nu komt van blz. 9 tot 12 een levensbericht over Daniël Sudermann. Over zijne bedrijvigheid als schrijver wordt gezegd:

Nachdem er seiner Meinung nach den rechten Glauben gefunden hatte, füllte er seine freie Zeit mit Exerpiren guter Gedanken anderer Schrifsteller, die er bald prosaisch, bald poetisch weiter verarbeitete. So entstanden fast alle seine Schriften, die er von nun ab, je nach dem Bedürfniss, in Druck gab; sie stützten sich entweder auf die Worte Gaspar Schwenckfelds, oder auf die Reden der alten Mystiker, namentlich Taulers. Eben so begierig die Schriften derselben möglichst vollständig entweder im Original oder in den sorgfältigsten Abschriften, meist von eigne Hand mit der ziehrlichsten Kanzelleischrift, seiner Bibliothek einzuverleiben, sorgte er auch dafür, sie in einer gefälligen Form, grösseren Theils mit einem kleinem Kupferstich nach seiner Zeichnung und von Jacob von der Heyden sorgfältig ausgeführt drucken zu lassen; viele davon erschienen auf einzelnen halben oder ganzen Bogen, was auch der Grund ist, weshalb sie meist verloren gegangen sind und nur hie und da als grosse Seltenheiten angetroffen werden. Die Zahl seiner gedruckten Lieder (gross und klein) belaüft sich auf 435.⁽¹⁾

(1) Het werkje werd opgenomen in: Jahres-Bericht über die Königliche Realschule, Vorschule und Elisabethschule zu Berlin; womit zu den öffentlichen Prüfungen der Realschule und Vorschule, welche am 7. und 8. April im Hörsaale der vereinigten Anstalten gehalten werden sollen, ehrerbietigst einladet der Direktor Ranke. Voran geht: Zur Literatur der Schwenckfeldischen Liederdichter bis Daniel Sudermann vom Oberlektor A.F.H. Schneider. Berlin 1857. Schneider's verhandeling omvat 34 blz.

[p. 542]

Blz. 12 tot 17 staan de uitvoerige titels van de werken door Sudermann uitgegeven: samen 27 nummers. Liederen, gebeden; geestelijke tractaatjes, zedespreuken met zinnebeelden: emblemata-literatuur; werken van Tauler (n. 18 Wie der Mensch moge Ernsthaftig Innig Geistlich und Gottschawende werden, 19: Nachfolg des Armen Lebens Christi.) 23 Guldene Sendtbrieff vieler Alten Gottseeligen Kirchen Lehrer (bedoeld zijn Tauler, Seuso, Johann Creutzer). Van belang voor ons is n^r 20.

Ain alt und werdes Büchlein Von der Gnade Gottes. Genommen auss dem anfang des hohen Liedts Salamonis So nun vor mehr den dritthalb hundert Jahren von Johan Rusebruch einem hayligen Waldtpriester in Brabandt (welcher bey Tauleri Zeiten gelebt und selbigen in Geistlichen sachen vil unterricht hatt) geschrieben: Auch zuvor nie Getruckt und nun erstmals an Tag gegeben worden durch D.S. Anno M.D. CXXI. Een boekje in 4^o van 22 blz. Zonder naam van drukker of plaats; een exemplaar te Wolfenbüttel.

Deze oudste Duitsche vertaling van een werk van Ruusbroec, verschenen in 1621, wordt vermeld door Prof. De Vreese in de bibliographie bij zijn artikel over Jean de Ruysbroeck in de Biographie nationale. Ze wordt uitvoerig beschreven door Dr. Gabriële Dolezich, in haar werk Die Mystik Jan van Ruysbroecks des Wunderbaren⁽¹⁾. Deze toont aan, dat we hier niet te doen hebben met het werk Vander ewiger Waerheit of Samuel, als Prof. De Vreese meende, maar met uittreksels uit de Brulocht. Wij kennen nu verder ook dien tot nog toe onbekenden uitgever en vertaler: Daniël Sudermann.

Het zooeven vermelde opschrift is ook van belang voor de betrekkingen van Ruusbroec met Tauler. In Pomerius' leven van Ruusbroec wordt onder de voornaamste bezoekers van onzen mysticus te Groenendaal een zekere Canclaer genoemd: Surius en de kopiist van het Gentsche hs. hebben daar Tauler⁽²⁾. Maar

(1) Die Mystiik Jan van Ruysbroecks des Wunderbaren, von Dr. Gabriele Dolezich. Habelschwerdt, (Schlesien) Franke, 1926, blz. 16. Ik neem deze gelegenheid te baat om er op te wijzen dat het valsch is wat daar op blz. 8 beweerd wordt, alsof Bouman de onechtheid der XII Dogheden verdedigde en ik integendeel de echtheid. Het moet juist omgekeerd zijn. Blijkbaar werd de controverse niet gevolgd en heeft dus de uitspraak der schrijfster alsof het moeilijk ware uit te maken auf welcher Seite das Recht liegt, geenerlei waarde. Dr. Roemans bespreekt ook die oudste duitsche vertaling in zijn bibliographie van Ruusbroec, z. Jan Van Ruusbroec: Leven en Werken. Mechelen, Het Kompas, 1931, blz. 346.

(2) Vgl. hierover Dr. Huyben O.S.B. Uit Ruusbroec's Vriendenkring, in Jan Van Ruusbroec; Leven en Werken, Mechelen, 1931, blz. 130.

[p. 543]

was dit geen vergissing? Hier staat nu ook, dat Ruusbroec: bey Tauleri zeiten gelebt und selbigen in Geistlichen sachen viel unterrichtet hatt. Mogelijk is echter dat Daniël Sudermann dit reeds had uit Surius. Toch is zijn werkje niet door hem zelf uit Ruusbroec's Brulocht samengesteld: maar door Rulman Merschwein: Sudermann heeft slechts eene door dezen gemaakte afschrift van enkele hoofdstukken uit het eerste en tweede deel der Brulocht uitgegeven. En Rulman Merschwein schijnt die opmerking omtrent Tauler nog niet te hebben⁽¹⁾.

Daar het mijn doel niet kan zijn uitvoeriger over Daniël Sudermann uit te weiden, acht ik er mij ook van ontslagen, hier alle titels zijner werken over te schrijven. Geen enkele laat vermoeden, dat er daaronder werk van Hadewijch kan schuilen⁽²⁾.

A.F.H. Schneider deelt nog een lijst mee van handschriften, thans berustend in de Staatsbibliothek te Berlijn, die eenmaal in het bezit van Sudermann zijn geweest. Het is uit de beknopte aanduidingen, die daarbij gegeven worden over omvang en inhoud, onmogelijk uit te maken of in een dezer iets van Hadewijch-Adelwip voorkomt. Zoo worden er onze beide handschriften met Adelwip-uittreksels wel in vermeld; doch zonder dat daarbij eenige aanwijzing hieromtrent gegeven wordt. Zou in een of ander dezer nog werk van Hadewijch worden aangetroffen? Zooals wij zegden: wij meenen het handschrift ontdekt te hebben dat Sudermann bedoelde, 4^o 149; en gelooven niet dat er elders nog meer kan gevonden worden.

Zoo mogen dan hier de Adelwip-uittreksels volgen; we deelen ze mee volgens hs. 8^o 12 (B¹) met de varianten van 4^o 149 (B²).

De tekst is diplomatisch. Om technische redenen werden e en o, in het hs. boven klinkers geschreven, er achter gedrukt. De diacritische teekenen ‘of, boven klinkers werden behouden als’. Soms staat een c. Die diacritische teekens zijn niet altijd duidelijk: ‘en’ schijnen wel hetzelfde te bedoelen; zoo staan su, nut soms met ‘dan weer met’. Ook e staat soms duidelijk waar elders ‘of’. v als klinker te lezen, heeft gewoonlijk het teeken ‘of’.

De punctuatie is van het handschrift. · M · staat voor Mensche.

(1) Vgl. hierbij Dr. G. Dolezich, o.c., blz. 17.

(2) Misschien zal de volledige titel van A.F.H. Schneider's verhandeling nu ook toelaten zijn werk op de Koninklijke Bibliotheek, of elders in het land, aan te treffen. Daarheen zij voor de volledige lijst dier werken hier verwezen.

[p. 544]

tekstkritische noten

Het teeken -, dat de gescheiden geschreven deelen van één woord verbindt, is van mij.

Dis ist gar ein nvtze lere die sante adelwip lerte die do
ist ein grosze heilige in dem ewigen lebende von der lere
svnderlich alle gottes frvnde in brabant von hvndert iaren
zuo dem aller vollekomenesten lebende komen sint vnde
von der gnaden gottes durch sv erlúhtet.

Der got minnet der minnet sine werg. Sine werg sint
tvgent. Dar vmbe der in minnet der minnet die
tugent. Diese minne ist alleine warhaftig vnd vol
trostes den die tugent wol bewert hant die minnent
mit sueszekeit. Doch geschikt es dicke daz der do ‘minre’ minnet
dicke me suszekeit bevindet, vnd dar vmbe das nach deme
daz ein iekeliches bevindet vil sueszekeit. dar vmbe en ist
nvt deste me minne in ime mere nach dem das der mensche
me gefundert vnd gewurzelt ist in tugende vnd in min-
nen, dar nach het er aller meist goetlicher minne. Begirde
ist dicke suesze zuo gotte noch deme en ist es alles nvt guot
des men begert wen sv ist mere ruerende vs dem bevinden-
de der sinne denne von gnaden vnd me von natueren den
von geiste. Diese sueszekeit berueret die sele minre ze-
merem guete vnder wilen vnd vnder wilen me ze min-
rem guete wan der mensche vellet tiefer vf das daz ime
smacket denne vf daz. das ime nvtz ist wan der mensche
von naturen in allen sinen werken me suezekeit suchet
dicke denne sinen nvtz. Suzgetane sueszekeit bevindet
also wol der vnvolleko-mene alse der vollekomene.
vnd der mensche wenet in groszer minnen sin umbe

r. 1 vlg. Had. Br. X.
B¹ Dis: groote roode D. nvtze: ik lees nvtze, niet nvcze: vóór z als voor i, kan de t moeilijk van de c onderscheiden worden, vgl. verder warhaftige. Naast deze inleiding staat in den rand, van latere, 16^e eeuwsche hand: Disz hab ich gantz, vnd vil lenger im buch da die Sendbrieff an Júnckf: stond.
Der: groote roode D; minnet: ik lees minnet: het afkortingsteeken staat boven de m, zoo ook volg. regel in minnet; daarna staat een n uitgevaagd.
11 das: er staat dc of iets dat op c gelijkt, als een i. 13 das vgl. 11;
16 er staat noch bedoeld is nach;
19 vóór von geeste: nnrs doorgehaald.
B² 6 Wer 8 Dise 9 b. het 10 mit ook verkeerdelijk voor nut; heeft minre 11 das om.; noch dem; 12 ieglicher; suessekeit zoo telkens; dar umb zoo gewoonlijk 13 Menoch 15 noch zoo steeds; 16 es om. 17 beruerende uz 18 gnoden 19 Diese; zus zoo steeds 21 wenne; vóór vellet: von naturen doorgeh.; tieffer uff zoo gewoonlijk 22 wenne 24 zuszetone 25 unvolkomene; volkomeue.

[p. 545]

 

daz wande er suszekeit smacket die ist gemenget vnd

 

nvt lúter vnd ob die sueszekeit si von gotte oder nvt

 

das ist subtile ze erkennende vnde dar vmbe ist die

 

minne nvt nach der brvoderlichen minnen noch nach

5

der goette-licher minnen ze messende. wan wir mer-

 

kent in semelichen Menschen alse lange alse die sueszekeit

 

wirt in dem menschen. so sint sv senftmoetig vnd

 

veste. vnd so die sueszekeit vergat si vergat ovch

 

ir minne und so blibet is grunt durre vnd mager,

10

War vmbe wan sú sint noch nvt wol bereit mit

 

den tugenden wenne die tvgende vaste gevalset

 

sint in die sele vnd mit langer vebvnge bestetig.

 

vnd ob denne die sueszekeit wol minre

 

wiert. so blibent doch die túgende in ir natuere

15

vnd wurkent alle zit der minne werg. Sv en

 

wartent keiner sueszekeit nvt. Mer sv nement

 

war wie sv ze alle ziten getruweliche gedienen

 

múgent der minnen. Sv en hangent nvt nach

 

smacke mere sv suechent nvtz sú sehent vf ir

20

ende vnd nvt [vf nvt] vf ir lon. Sv bevelhent

 

alle ding der minnen vnd waz sv hant von

 

allem deme suechent sú keinen gewin noch wi-

 

der-gelten. Minne ist so edele vnd so milte

 

an ir enblibet niemans lon. Nieman endor-

25

fte sorgen vmbe lon der daz sin tete. Minne

 

solte das ire wol tvon. Dis wissent wol die

[p. 546]

 

gueten wisen vúrsihtigen Menschen die alle zit nach túgen-

 

den stant Sv ensuechent nvt denne der minnen wille.

 

Sv enbitten die minne vmbe kein ander sueszekeit.

 

Svnder das si in gebe alle zit lieht das si in allen

5

dingen mvege bekennen irn liebesten willen.

 

Sint si obenan sint si vndenan sú sint das selbe

 

in der minnen willen. Mere die armen sint von

 

tugenden ander selen alse sv bevinden sueszekeit

 

so minnent sú alse aber die sueszekeit zergat

10

so zergat ovch ir minne. Jn deme tage der gna-

 

den so sint gar kvene. Svnder nach der betrue-

 

penisse so kerent sú den rúckent. Dis sint arm-

 

hertzige lúte si werdent lihter erhaben vnd erfro-

 

wet in dem sueszen vnd lihte betruebet in dem

15

svren. vnd ein kleine gnade machet ir hertze

 

gar vroliche in ein kleine wider-wurtikeit gar

 

betruebet. vnd her vmbe geschiht es bi wilen das

 

die lihtsenftikeit herten me werdent berueret

 

denne die hertzen vnd die armen an gnaden me

20

denne die richen. wan alse got kumet mit

 

siner gnaden vnd troesten wil ir armen-herti-

 

keit vnde helfen in ir krangheit vnde si troe-

 

sten nach irn willen. So sint si gottes gelú-

 

stig vnde sueszekeit begerende vnde werdent

[p. *2]

III
Hs. 8^o 12: als voorbeeld van het schrift.

[p. 547]

tekstkritische noten

 

me berueret denne die mit gewonlicher vbvngen

 

sint durch-gangen mit denrehten túgenden

 

vnd gabe gotte ‘s’ vnde men wenet bi wilen

 

von sus-getanen lúten das sv haben grosze gnade

5

vnde minne den noch den got tuere ist. vnde

 

her vmbe wirt bi wilen sache der sueszekeit.

 

me daz in gebristet der gvoten tvgende denne

 

daz si von gewonheit gewvnnen habent. bi

 

wilen ist ovch der boese geist sache der suesze

10

keit. wan biwilen. alse der Mensche bevindet suesze-

 

keit so hat er so groszen lúst so verre daz er

 

vellet in krangheit des libes vnd do mit ver-

 

lúret er nvtzliche vnd notdurftig ding. vnd

 

ovch dar vmbe alse der mensche siht daz er

15

die guoten gewonlichen sueszekeit het so gera-

 

tet er ime selben ie me vnd ieme geloeben daz

 

er vf dem aller vollekomenesten wege si.

 

vnd ruechet in deste minre sin leben ze behú-

 

tende. Her vmbe so stet es wol notdurftik-

20

liche daz ein ieklicke Mensche b ‘e’ sehe sine gnade

 

vnd daz gvot vnsers herren fur bas kere

 

wisliche wan die gaben der gnaden sunder

 

vbunge furbas zekomende machent den

 

menschen nvt gereht sunder si sint ime ein

B¹ 5 tuere: de t gelijkt sterk op c.
7 gebristet: er stond een d die tot b werd veranderd.
8 ghewunnen: de u gelijkt sterk ook op een n.
9 bóse: boven o staat een diakritisch teeken, met nog een streepje vóór.
17 na vf letter doorgehaald.
21 na nsers: Hen uitgevaagd.
B² die om. 2 tugende 3 zuo w. 4 sus-getonen; habent; gnode 5 vnd grosse m.; den got noch-denne tuere ist Vnd 6 wurt zuo w. 11 so gr.: so om.; lust dar inne und volget dem luste 12 vnd daz men do mitte verluvet 13 er om.; notduerftige dinge 15 gerotet 16 vnd me glouben 17 volkomensten 18 huetende 19 notdurfteklich 20 ieglich M. besehe; gnode 21 virbas 22 goben; gnoden 13 furbas uebunge zuo kommende.

[p. 548]

tekstkritische noten

búrde wanne wurket er mit siner gnaden so geuellet er gotte
wol vnd tút er des nvt so wirt er schuldig. Ovch mues er haben
eine wise mit der er gnade úbe oder der túgent misse-get.
wan men sú vbet user ir wise vnd zit. alse wirt gna-
de nvt gnade si werde bedecke[i]t mit begnaden. Her vm-
be wenne der guot kovfman het gemerket mit sinem
guote erbed-arf daz er si wise vnd sine gnade also
behuete daz sv ime belibe wan alse der der ane gnade ist
bedarf got zebittende vmbe gnade alse bedarf der
der in gnaden ist got zebittende. daz er si ime beha-
lte. wan alse dicke alse der mensche daz guot vnsers
herren lat minren in ime noch nut en meret alse
er solte So het er es alse verlorn entete die gvtheit
gottes vnd her umbe die brut von der man liset in
Canticis suehte irn brutegovm nvt alleine begirlic-
he. Mer ovch wisliche vnd alse sú in hette funden. so
waz si nvt deste minre sorgsam in zehaltende-al
svs so tuon ein ieklich wise mensche der in
rvowen were von minnen er solt alle zit sine gn
ade mit begirde wisliche meren vnd sorgen
samliche vben sinen acker vnd vz- ziehen alle
sine vnnvt-zelicheit vnd in zeziehende mit
núwen tugenden vnd machen ein hus mit einer
lútern consciencien. daz er do in wurdekliche enpfahe sin liep.

B¹ 2 wirt: boven de i staat een onzeker diakritisch teeken, als een komma.
4 user: er staat na u nog een zwart gemaakte letter.
9-10 de woorden van af vmbe, in 2-9 en vanaf bittende 2-10, staan op een vochtige plaats en zijn moeilijk te lezen.
11 guot: er staat boven langs de t zooiets als een n.
18 tvn: boven v staat een e met streepje voor, of een v.
Na wise staat niemen doorgehaald.
20 begirde: er stond begirden: n uitgevaagd. 24 e.s.l. op volgende regel, rechts,
B² 1 wircket; gnoden 2 dag; wurt 3 ein; gnode 4 usser ire; wurt gnode 5 gnode su; bedecket mit gnoden 7 wise si; gnode 8 blibe; one gnode 9 gnode 12 lot; emmert als 14 men 15 suoche iren 16 hat befunden 17 su; zuo beh.; 18 sol tuon; ieglich 19 solte 20 gnode; begirden; sorgsamtlich 21 alle vnnutzlicheit 22 in zuo seiende 23 von einer 24 er denne wurdecliche enpfohe sin lip.

[p. 549]

 

Alse vngelich alse der spitze an der nalden ist

 

gegen. alle der welte so ist ez noch denne vnge-

 

liche minre was man von gottes guote bevin-

 

det vnd smacket fur deme daz men tuon solte

5

men es mit minnen in zuo-versiht begirlichen an ime svehte.

 

An keiner tugende mag men

 

bas er-kennen daz men in gewarre goetlicher

 

minne si denne daz men in lidende wider der

 

natúrer sueken gesmag het svnder daz ist froli-

10

ch ze sinde svnder betrvebede. vnd von smatheit

 

haben frovde. vnd in ze minnende der vns bosheit

 

tuot dza ist sicherheit sin inden obersten grate der minnen.

 

Das schoenste leben daz ich weis daz man

 

liesze got gewarden in nemende in gebende

15

in vnfriden vnd in vriden. Mit gottes eine-

 

keit von minnen so bevinde ich verlornheit

 

von gebruchen in minnen. Ach lieben kint

 

sparent den keine sache vor der tvgent wa irs

 

ir langen mvgent ir wurkent alle stvnde

20

in allen dingen [vnd in allen dingen] vnd

 

in allen creaturen. Svnder sparent mit ga-

 

ben mit dienste mit vergebene ir missetat

 

die sv wider got tvont wan er vwer liep ist.

 

vnde die sv vch selber vnde vweren frvnden

[p. 550]

 

tvent. Jr schade si vch das leideste. Von den lúden

 

die vch heimlich sint. So merkent wer sv

 

sint vnd waz irs lebendes si wan dirre ist nv

 

weinig vf ertriche die geware trúwe kvnnent

5

haben wan alle die lúde wellent nv haben

 

von gotte vnd von den luden daz in begenvget

 

oder si begebent sv. In allen dingen haltent

 

vch bescheidenliche vmbe die obersten warheit

 

gottes vnd gebent vch zuo erbeiten waz ir mvegent

10

Ledikeit ist gar sorglich den die gerne guot wille nt

 

sin. Wan sv ist ein meister aller bosheit. alle

 

zit betten oder minnent oder wurkent oder

 

lesent oder dienent den siechen. vnd vertragent

 

den irrenden. vnd den vnwissenden von minnen

15

sint vroelich in dem geiste gottes. Dar vmbe

 

wan er ime selben gnvog ist in minnen. Alle

 

zit sint guotes muotes in uwer geselleschaft. Alle

 

ir pine si die vwere alse sante paulus scribet

 

wer ist siech vnd ich si nvt siech mit. Die

20

nach gescriben alse Matheus schribet....

[p. 551]

B² gaat daarop voort:

⁽¹⁾ vnserm lieben herren ihesu christo vnd in sinen volkomenen túgende siner demuetikeit siner williger armuot Als er verzigen vnd gelossen ist gestanden sins willen in rehter gehorsame Jn der er den vatter gnuog ist gewesen durch alles sin leben innan emfaltig vnd lidig vnd gefriget aller wisen vnd aller bilden vnd vssenan bewisunge vnd darbietunge mit allen tugenden vnd bi den blibet die gerehten mensch in den daz leben Christus sin selbes volkomenlich bekomende ist Mit eime goetlichen gerehten vnbetrogenen lichte Denne einre hande lúte die gerne guot wurdent So sú horent oder vernement innen oder vssenan von eime [147 v^o] abe spechende des mittels der tugende in gotfoermikeit So wenent sú men meine daz tugende gelossen súllent werden vnd daz men in gnode abe-spreche vnd got die vernement es vnreht vnd hant sich selber vnverlorn...

Al dadelijk wordt men aan de beelden dezer mystiek (lidig, gefriget aller wisen und aller bilden) en aan de taal (sich) gewaar, dat dit niet meer van Hadewijch is noch kan zijn. Verder wordt gehandeld over de leer: hoe men die afgestorvenheid aan deugden en aan zich zelf moet begrijpen, wat door het voorbeeld van Christus en van Lucifer wordt toegelicht.

Dit moge volstaan om eenieder te laten begrijpen, dat wij voor ons doel niet verder hoeven af te schrijven.

Deze uittreksels bestaan dus uit:

1.	Een vertaling van den tienden brief;
2.	Losse gedachten uit andere brieven; volgens de aanwijzingen, uit Br. XXII, V, I, XXIX, XV, XVI. Maar alles tamelijk vrij, en meer volgens de gedachte dan volgens de uitdrukking. Een zin heb ik niet kunnen identificeeren: al is de daarin uitgedrukte gedachte ten volle in den geest van Hadewijch en al herinneren de woorden nu eens aan Br. XIII, 46 van weer aan Br. XXIV, passim.

De gedachten uit die verschillende brieven, gewoonlijk niet meer dan een zin, worden ook vrij los aan elkander gesnoerd. Bevreemdend is: ‘Mit Gottes einekeit von Minnen so bevinde ich verlornheit von ghebruchen in minnen’ wat Hadewijch van zich zelven zegt: Met siere enicheit van Minnen ghevoelde ic oyt sider verlorenheit van ghebrukenne in Minnen ende passien van ghebrekennedies ghebrukens (XXIX 79-83) wat dus genomen werd uit een

(1) Teeken van paragraaf.

[p. 552]

plaats, waar de schrijfster eigen ervaringen meedeelt, geen leering of geen leiding geeft.

Toch is hiermede het bewijs geleverd, dat de vertaler niet slechts den 10ⁿ Brief, afzonderlijk voor zich had, doch ook ander werk van Hadewijch, hetzij de verzameling harer brieven zelf of een bloemlezing.

Deze bloemlezing verschilde dan toch weer van de andere bloemlezingen die wij reeds kennen, in 't bijzonder van de soortgelijke bloemlezing, die wij volgens hs. 133 H 21 van de koninklijke bibliotheek van den Haag aan het einde onzer uitgave der Brieven hebben meegedeeld.

Om het verband met de echtheid van den X^en Brief moge nog een uitvoerige vergelijking volgen.

Laat ik hier eerst alle plaatsen opgeven, waar de vertaling eenigszins van den tekst afwijkt:

Anders vertaalde plaatsen:

Br. x, r. 4. Doghende proven de Minne, ende niet soeticheit = den die tugent wol bewert hant (B^2 het) die minnent mit suszekeit; bewert von bewaren = erproben; mit is foutief voor nvt = niet.

17 Want si natuert na die sake daer si ute gheboren is = wan der mensche von naturen in allen sinenwerken me suezekeit suchet enz... het dynamische van de suetheit werd veranderd tot: de mensch.

24 daer na en es de minne niet te metene, de geheele zin werd wat dooreengehaspeld: die minne werd verklaard door: noch der bruderlichen minnen noch nach der goettelicher minnen.

25 Mer na die hebbinghe der doechden ende der caritaten, also ghi ghehoert hebt ontbreekt.

27 als die suetheit duert = wirt: B^2 werct.

28 sachte ende vet - senftmütig vnd veste.

30 ru = durre.

30 dit es daer omme, want... B^1 War umbe wan su sint: ...B^2: War umb ist dis? Daz ist dar vmbe.

31 beset met doechden = bereit.

32 vroech gheplant - vaste gevalset; B^2: vaste gevasset sint.

38 haken = hangent.

40 dies en hebben si maer te bat werd niet verstaan: was su hant von allem deme suchent su keinen gewin....

42 rive = milte.

43 brayeren = sorgen.

44 die vroede = die guten wisen vursihtigen Menschen.

[p. 553]

47 dat is hem gheve datsi = das si in gebe alle zit lieht, das si.

49 Sijn si boven, si der Minnen wille, sijn si onder, si dat selve = sint si obenan, sint si vndenan, su sint das selbe in der minnen willen.

51 Selke andere zielen sijn arm van doechden = Mere die armen sint von tugenden ander selen.

55 in den nacht der tribulatien = nach der betrupenisse.

60 lichte herte = B^1 lihtsenftikeit B^2 lichsenftigen.

61 die weghende = B^1 die hertzen B^2 die herten.

64 porren haren wille = si troesten nach irn willen.

66 dan die die met ghewoenten doergaen sijn metten goede Gods = die mit gewönlicher ubungen sint durchgangen mit den rehten tugenden und gabe gottes.

69 die nochtan herde dieren tijt Gods hebben = den nochden Got ture ist.

70 Hier - ghebreken van Gode meer sake der suetheit dan ghewande - me daz in gebristet der guten tugende denne daz si von gewonheit gewunnen habent.

79 ghewande = gewonlichen.

86 si bendenne = si sint ime ein burde.

89 Want ghelike dat de doghet mesdaet wert, alse mense buten haren tiden oefent = oder der tugent misseget wan men su ubet user ir wise und zit.

93 dien God coeman heeft ghemaect der guot koufman het gemerket.

101 goedheit = gotheit.

107 in roere = in ruowen.

110 ondrachticheit ende in sayende doghede = unnutzelicheit und in zeziehende mit nuwen tugenden.

Uit een nauwkeurige vergelijking met den tekst van Hadewijch blijkt, dat onze vertaling dien gewoonlijk trouw op den voet volgt. Zij heeft enkele plaatsen eenigszins willen verduidelijken; andere niet te best begrepen; en in 't algemeen de forsche en dynamische uitdrukking wat verwaterd. Zoo in plaats van Ende si (=de suetheit) valt diepere op dat hare smaket; wordt hier gezegd = der mensche vellet tiefer enz. In plaats van: de doechde doen hare nature, staat: so blibent doch die tugende in ir nature.

Met den tekst van de Limburgsche Sermoenen heeft ze weinig overeenkomst. Ze heeft ook plaatsen die in L.S. ontbreken: zoo dadelijk bij 't begin: Dese Minne es ghewarich ende vol van troeste wat niet in L.S. staat; of die in L.S. bedorven zijn. Zoo heeft L.S. Dese sutheit beruert selke wile die sile metten menre gude in plaats van: meer ten minderen goede ende min ten meeren goede.

En toch zou men soms geneigd zijn een zekere verwantschap met de L.S. aan te nemen. Zoo bij de laatste plaats heeft ook onze

[p. 554]

vertaling: Diese suszekeit berueret die sele minre ze merem gute under wilen und under wilen me ze minrem gute; dus het voorzichtige under wilen bijgedaan; maar toch wel achteraf! Onze vertaling heeft ook de rhetorische vraag: in plaats van Had.: Dit es daer omme, want si noch niet beset en sijn, staat in B¹ War umbe? wan su sint noch nut, B² War umb ist dis? Daz ist dar umbe... L.S.: War bi es dat? Mar het compt bi dien dasse... E.: Wair om is dit? Maer dat haer gront...

Voor: Dit weten wel die vroede (r. 44), staat: die guten wisen vursihtigen Menschen; L.S. die gude vrude; E. Die guede vruede.

Voor: datsi hem gheve datsi (r. 47) staat: das si in gebe alle zit lieht das si... L.S.: mar ligt dasse mogen... E. mer dat si haer geve altoes datsi moeghen...

Voor: lichte herten (in: dattie lichte herten mer werden beruert dan die weghende) staat: B¹ lihtsenftikeit; B² lichsenftigen; L.S. lighertigen; E. lichthertigen.

In plaats van: Mer si bendenne (r. 86) waarvoor L.S.: mar hi werter mede gepanduont. staat hier: si sint ime ein burde.

Wie daar nu verder over spintisieren wil, doe het vrij. Bij alle verschillen en afwijkingen, zijn dit slechts wat toevallige, onbeduidende, halve overeenkomsten, die bij verschillende kopiïsten uit hetzelfde onbegrip (lichte herten) of uit dezelfde behoefte om te verduidelijken (underwilen; goede vroede) ontstaan zijn. Zelfs de rhetorische vraag, in B¹ even aangeduid, in B² doorgezet, in L.S. en in E. verscheiden uitgedrukt, brengt het bewijs met zich, dat ze slechts een, trouwens voor de hand liggende, persoonlijke wijziging van kopiïsten is, voor het oorspronkelijke: Dit es daer omme want si noch niet beset en zijn met doechden. Herinneren wij er aan, dat fragment E een vrij en onvolledig afschrift is van Br. X, waarin het slot (van r. 83 af: Hier bi steet wel, dat elc sijn gratie besie met de verdere toepassing) ontbreekt; in plaats daarvan komt een vrije uitbreiding, waarin veel met het begrip der geestelijke ledigheid gespeeld wordt, wat aan Had.'s mystiek geheel vreemd is; en daarna nog zinnen en gedachten uit Had.'s vierden Brief, hoe rede doolt als men haar niet goed verstaat: wat toch weer bewijst, dat de kopiïst meer van Hadewijch vóór zich had; misschien een bloemlezing uit haar werk. Brief X is namelijk meermaals afgeschreven geworden, meestal tamelijk vrij, zooals dit meer gebeurde, vooral met losse uittreksels uit iemands werk; gewoonlijk echter samen met nog andere brokstukken

[p. *3]

IV
Hs. 4^o 149: Begin der Adelwip-uittreksels,

[p. *4]

V
Hs. 4^o 149: Einde der Adelwip-uittreksels.

[p. 555]

zinnen en gedachten, uit Hadewijch: wat de herkomst uit Hadewijch waarborgt. Misschien is al heel vroeg zulk een bloemlezing ontstaan⁽¹⁾.

(1) Zie mijne Inleiding op de Visioenen, blz. 25; en vgl. de beschrijving van hs. H. van Ruusbroec, in W. De Vreese. De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, Gent 1900. - Brief X komt eigenlijk nooit alleen voor, steeds met andere gedachten en stukken van Hadewijch; zelfs in de L.S. heeft preek 41, waarvan onze brief het slot uitmaakt, bij het begin nog reminiscensen uit Hadewijch. Zijn al die andere uittreksels van Hadewijch, die aldus bij de verschillende kopiisten verschillend voorkomen, misschien ook alle onecht? De echtheid trouwens van Br. X staat boven allen twijfel. Zie mijn laatste opstel over Hadewijch in Verslagen en Mededeelingen, Februari 1934, waarin ik nogmaals de echtheid van Brief X, als werk van Hadewijch uitvoerig verdedig.

B¹ 5 vóór wan: M uitgevaagd.
12 na in die een v uitgevaagd.
18 hangent: er staat hagent, maar boven de a het afkortingsteeken voor n, echter omgekeerd.
20 na und nvt staat vf nvt: vf werd uitgevaagd nvt bleef.
B² 4 bruederlicher; noch noch 5 wenne en zoo gewoonlijk 7 werct 8 vergot; vergot 10 war umb ist dis? Daz ist dar vmbe wenne; ouch nvt 11 gevasset 3 besteteget; mire in rand minder; 14 wurt 15 wirckent 17 zuo allen getruwelichen mugent dienen 19 me; uff 20 uff iren lon 21 dinge 22 dem 24 endoerfte 25 umb sine 1.

B¹ 11 zergat: er stond zergant; de n werd uitgevaagd.
16 in ein: in voor und.
B² 1 vrschtigen met een punt boven v. noch, 2. stont, 3 enbittent umb sussikeit, 4 sú; gebe licht alle zit; sú, 5 múgent; liebsten, 6 sú: sú; 7 Mer arm, 8 sele; bevindent suessikeit, 9 alse aber ] ende alse; zerget, 10 zerget; ovch] om. gnoden, 11 sint sú; noch betruefnisse, 12 rucken; 13 sú; lihter; erfrovwet, 15 gnode, 16 froelich in .] vnd; widerwaertikeit, 18 lihtsenftigen hertzen, 19 herten; gnoden, 20 denne; wanne; kummet noch; sv, 21 gnoden; arme hertikeit und helfent ir krangheit vnd sv, 23 glustig, 24 vnd sussikeit;

1. Had. XXII. 295-199; 6 vgl. V, 13 voor de gedachte; 13 vgl. II, 12 vlg (?) 15 vgl. XXIX, 79-81; 17(?); 21 vgl. XIII, 46.
B¹ 1 A: groote roode A.
6 A: groote roode A.
7 kennen: er staat kemen.
10 smatheit of smacheit?
13 Das: groote roode D man: er staat alleen m met afkortingsteeken.
15 Mit: groote roode M emekeit: er is alleen een m van te maken.
17 Ach: groote roode A 19 wurkent: de k is onduidelijk.
B² 1 alse d.: om.; spitz; nolen 2 alder 7 bekennen, geworer; goettelicher 9 naturen; smacheit; froelich 10 smacheit 12 duot; sin sicherheit; grote 13 schoeneste; daz were daz men got liesse gewerden 15 in friden vnd in froeiden; enikeit 18 dekeine; wo 19 irlangen 21 goben 22 vergebende; missetot 24 vwern.

1 vgl. XV, 58-68; 3 vgl. VI, 5; 7 vgl. XVI, 59.
B¹ 1 Von groote roode V.
7 In: groote roode I.
9 mvgent met boven v -
20 in den rand met verwijzing naar hier staat: ist nit gantz.
Onmiddellijk volgt een uitttreksel uit het Evangelie, volgens den hl. Mattheus en het begin van het Evangelie volgens den hl. Joannes.
B² 3 ir 4 wenig; gewore 5 lute 6 luten; begnueget 8 worheit 9 vmb gebent; arbeiten 10 Ledekeit; wellent 13 bettent; wirckent 14 vnwisen 15 froelich 16 im 18 pin; als sant; schribet 19 mit ime.