Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1934

[p. 233]

De Germaansche Etymologieën in den ‘Dictionnaire général’⁽¹⁾
Door Prof. Dr. J. Vercoullie, werkend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

Den 19 Maart 1930 hield ik hier een lezing met dien titel. Doch ik moest me, bij gebrek aan tijd, tot eenige aanmerkingen bepalen, maar ik geloofde dat ik met het overzicht van al de Germaansche etymologieën van het boek klaar zou komen vóór den druk van mijn lezing. Dat is echter eerst nu het geval en ik vraag U nu de toelating om U mijn bevindingen mee te deelen.

Op gezag van een cataloog meende ik dat een nieuwe, tweede uitgave in voorbereiding was. Maar er waren er al verschillende geweest, doch niettegenstaande het woord édition op de titels zijn het slechts letterlijke herdrukken of tirages; onze academie bezit de 8^e. Mijn nota's kunnen dus slechts dienen bij een onvermijdelijke nieuwe uitgave.

Bij de voorstelling van de uitspraak heb ik nog opgemerkt ĕ̀ks-vó-tó i.p.v. ĕ̀gz-vó-tó. Mijn opmerkingen over Germanique, en flamand of hollandais blijven bestaan.

Bij de talrijke samenstellingen met casse, als casse-cou, cassenoix enz., treft ons de herhaalde etymologie: composé de casse (impér. du verbe casser) et cou, noix, enz. Darmesteter is, na Diez, de uitvinder van de samenstelingen met impér., die hij noemt composés du type portefeuille. Bij casse-cou echter verzendt hij naar brise-cou, waar hij zegt: composé de brise (du verbe briser) wat voorzichtiger is. Dan kwam Louis-Fr. Meunier (1875), die in al die samenstellingen un mode personnel zag, bepaaldelijk praesentia indicativi. Brunot, La pensée et la langue, blz. 57, schrijft daarover: Darmesteter croyait avoir démontré que la portion verbale était à l'origine un impératif. Les raisons qu'il a données ne sont pas décisives. Zie nog Traité de la formation

(1) Later in verkorting D.g.; zoo ook G. voor Gamillscheg; waar de twee op mekaar volgen, geef ik de voorkeur aan G.

[p. 234]

de la langue fr., blz. 87. Het is nochtans niet mogelijk dat men eerst zou bedoeld hebben: porte mes feuilles, tire mes bottes.

Het eerste lid van een samenstelling (compositie) is niet een impér. of een subjonct., een nomin. of een genit., een enkelv. of een meerv., maar een stam, hier een werkw. stam met de waarde van een nomen agentis, zoo niet is het een nevenseenzetting, of koppeling of juxtapositie, cf. godgeleerde (compos.) en godsdienst (juxtapos.). Ook in de Lat. voorbeelden van Darmest. hebben we werkw. stammen: tenegaudia, facsimile. Het Grieksch is nog duidelijker met ϕιλόθεος e. derg. meer.

De Woordenlijst heeft ten onzent alle begrip van samenstelling in de war gestuurd met haar onderscheid tusschen paardestal en paardenstal. Paarde(n)stal beteekent niet écurie à cheval of écurie à chevaux, maar écurie chevaline. Want de beste vertaling voor een subst. als eerste lid van een samenst. blijft nog altijd een adj. waar het bestaat.

Misschien is aan een dergelijke opvatting het opkomen van plantkunde nevens plantenkunde te wijten. Een tijdje gold plantkunde voor de kennis van de plant in het algemeen, van haar bouw en levensverrichtingen, plantenkunde voor de planten afzonderlijk, de verschillende vormen van planten. Nu geldt algemeen plantkunde. En toch is alleen plantenkunde goed. Plantkunde kan niets anders beteekenen dan de kennis van het planten; cf. plantterrein, planttijd, plantijzer, planthout en plantenleven, plantengroei.

Zoo werd etappen-inspektion in den oorlog op het Gentsche stadhuis inspection des étapes i.p.v. insp. de l'étape of insp. étapienne.

Wanneer krijgen we voor Onze-Vrouwenkerk de vertaling Eglise de nos femmes? Lacht niet, want het Gentsche rue des Femmes St-Pierre als vertaling van St-Pieters-Vrouwenstraat i.p.v. rue Notre-Dame de St-Pierre is al mooi op weg daarheen.

Het treft ons ook dat we b.v. in D.g. onder B zoo vele woorden tegenkomen met origine inconnue, terwijl Gamillscheg, Etymol. Wtch. d. franz. Spr., voor vele zeer aannemelijke etymologieën geeft. Ik noem slechts:

badigeon, bagarre, bagou, bajoire, balise, barboter, barguigner, barril, barnache, bastringue, bataclan, bâtard, bauge, beloce, ber(s), bercelle en andere meer. Die laat ik doorgaans onverlet, tenzij sommige bijzonder interessante woorden.

accore D.g. de l'angl. score (aujourd'hui shore) - G. ndl. (lees mnl.) schore.

[p. 235]

accore adj. D.g. bijvoegelijk gebruik van het nw. - G. ndl. schor, steil.

accotard. D.g. orig. inc., wordt door G. overtuigend bij accoter gebracht.

actuaire. D.g. de l'angl. actuary.

adouber. D.g. du german. dubban. - G. fränkisch dubban, dat hij bij duwen stelt, wat niet mogelijk is.

affaler. D.g. du holland. afhalen. - G. ndl. afhalen.

affidavit. D.g. Venu d'Angleterre. - G. 19 Jht. aus englisch affidavit.

affre. D.g. Du bas francique aibhor. - G. aus got. * aifrs. Nicht fränkisch aibhor (niet bij Gallée).

agace, pie. D.g. De l'anc. haut allem. agalstra. G. ahd. agazza.

agacer. D.g. Selon les uns, dérivé de agace; selon d'autres, de l'anc. haut allem. hatzân (sic), exciter. G. adaciare, dieses dissimiliert aus adacidare ‘säuern’.

aigrefin. D.g. Du holland. schelvis (sic). - G. aus niederl. schelvis (sic). Het 2^e aigrefin. D.g. orig. inc. - G. Pariser Aussprache für * agriffain, Abl. von agriffer.

airelle. D.g. d'orig. inc. G. * atrella.

aise niet bij Got. azeits, maar 9^e eeuw aiace uit Lat. adjacens G.

albatros uit Eng. albatross, dit uit Sp. alcatraz, wat arabisch zou zijn. Dg. & G. Het kan echter door het Fr. verklaard worden, waar men vindt arbalétrier, dial. a(l)baltriche = gierzwaluw, afl. van arbalète, wegens hun vorm in de vlucht. Z. Vercoullie, Etymol. Wdbk.

alderman de l'anglais alderman, vertaling van senior. G.

ale de l'angl. - Beer is hoppebier, ale is mirte- of gagelbier.

alêne. D.g. de l'ancien haut allem. alensa ou alesna. G. aus fränk. * alisna (mhd. Else).

aléron. D.g. orig. inc. G. entlehnt von lyonesisch aleiron abl. von ala.

Aliboron D.g. orig. inc. G. = 1. Handler mit pharmazeutischen Kräutern, 2. Doktor, Weiser, is lat. helleborum, Meuse aliborgne.

allemand. D.g. anc. haut allem. alemann. G. aus ahd. aleman.

alleu. D.g. De l'anc. haut allem. allôd, lees alôt. G. aus fränkisch alôd ‘Vollbezitz’.

aumusse. D.g. composé de l'allem. müzze, bonnet, et un préf. au, primitievement al. Bij al de germanisten is het Germ. uit aumusse, en dit oorspr. onbek.

aurochs. D.g. de l'allem. auerochs, boeuf de plaine. Hij verwart auer met aue. auer is uit * urr = stier, eigenl. de roode.

[p. 236]

alligator. D.g. & G. de l'angl. alligator.

amade. Z. hamée.

ambassade: D.g. & G. aus ital. ambaciata. Dit volgens D.g. direct uit german. ambaht ‘homme de service’ en G. uit Got. ambahti ‘Amt, Dienst’. Het Germ. w. uit gelatinis. Keltisch ambactus ‘Diener’ (uit de Kelt. correspond. van Lat. ambi en agere = rondzenden. De bet. van Germ. ambacht = dienst, loopen veel uiteen.

anche. D.g. De l'anc. haut alem. ancha. G. aus got. * ankja ‘Bein, Stengel’.

anchiflure. D.g. orig. inc. G. beweert dat Wa. esqueller, afrz. eschefler toelaten het in verband te brengen met ndd. Schafelen ‘durch Schaben, Reizen verletzen’.

andaillot. D.g. orig. inc. G beweert dat het is voor endailloter, afl. van dayaux, digitale.

angon, D.g. du bas lat. angon, transcription d'un mot francique. G. aus fränk. ango, dat bij angel behoort.

anspect D.g. De l'angl. handspike. G. aus niederl. handspaecke (lees: spake) oder englisch handspeck.

antilope D.g. de l'angl. antelope. G. aus engl. antelope, dat over Middellat. uit Gr.

arcot. D.g. orig. inc. G. pik. Form von afrz. archaus, s. archal.

argot D.g.G. beide mis. Is de Parijsche vorm van ergot = stelende vinger; monde de l'argot - dievenwereld, ontstond uit de uitdr. la langue de l'argot (Sainéan).

arquebuse. D.g. de l'allem., hakenbüchse propt, boîte à croc! G. 15 jhdt. haquebusche aus niederl. haakbus = bus met een haak van onderen aan den loop; arquebuse im 16 Jhdt.

arrimer, anc. franc. aruner. D.g. orig. inc. G. het 1^e Mitteleng. rîmen ‘räumen’; het 2^e afrz. run, prov. rum aus fränk. * rûm ‘Raum’.

arrow-root D.g. & G. de l'angl. id.

asple. D.g. de l'allem. haspel. G. aus ndl. flämisch haspel. Geen samenhang it. aspo, dies zu ahd. haspa.

astic. D.g. de l'angl. stick bâton. G. geht auf flämisch steeken (sic) zurück.

asticoter. D.g. allem. stechen G. 17 Jhdt. dasticoter, auch tastigoter, aus dass Dich Gott der deutschen Landsknechte.

atinter D.g. 1 ajuster orig. inc.; 2 mettre sur des tins. G. 1 fig. de 2: instandsetzen.

auberge D.g. & G. naar heberge(r). D.g. anc. haut allem. heriberga = tente de campement, G. fränk. id. = Kriegslager.

aubifoin. D.g. orig. inc. G. album foeni, da die Blüten nach dem schnitt rasch bleichen.

[p. 237]

aubin. D.g. & G. angl. hobby.

2. aubiner. D.g. orig. inc. G. zu afrz. aubeine ‘Art rebensetzling’, das zu albus ‘weisz’ gehoren dürfte.

avachir. D.g. composé de à et l'anc. haut allem. weihjân (sic). G. mit ad frank. weikjan.

avarie. D.g. Emprunté de l'ital. avaria, d'orig. dout. G. aus ital. avaria, das aus arabisch awâr ‘Beschadigung, Fehler’.

babil, babine, baboue. D.g. & G. onomat. bab, maar D.g. Germ. bab, qui se trouve dans le mot dialect. allem. baeppe (sic) mufle. G bab- aus lat balbus. Ndd. babbeln, ndl. babbelen, ist wohl unabhängige Schallbildung.

bâbord. D.g. & G. ndl. bakboord.

bac. D.g. & G. ndl. bak.

baccalaureat D.g. & G. beide beschouwen het als anlehnung aan bachelier, wat juist is.

1. bâche (caisse). D.g. même radical que bac. G. spätlat. bacca.

2. bâche (netz). D.g. id. G. gallorom. baskja, mit lat. fascis urverwandt.

3. bâche (couverture). D.g. id. G. zu 2. bâche?

bachelier. D.g. & G. baccalaris, maar D.g. orig. incert. en G. brengt het over Iersch tot Lat. baculus met de bet. Stabträger. Carnoy komt tot een beter uitkomst met baccalare = wijngaard en baccalaris = bezitter van een wijngaard.

bâfrer. D.g. Orig. inc. Peut-être du radical germ. bab ou baf. G. onomat. wie bouffer, brifer.

bagarre. D.g. Orig. inc. G. aus baskisch batzarre.

bague. D.g. over Prov. uit Lat. baca = bezie; G. over Friesch uit Lat. baca.

baguer, bagage. Het is interessant om op te merken, dat volgens de wet van Grimm de stam bag terugkomt in Germ. pak. Nochtans wordt bagues afgel. uit D.g. On. baggi, G. Got. * baggi, fardeau.

bahut. G. behoort bij baguer.

baillot. D.g. de lat. badius, met l uit d, gelijk in Gilles. G. uit Lat. badius gekruist met Got. bala, dat uit Illyr.-Thrac. ontleend is.

balafre. D.g. de la particule préjor. ba (lat. bis) et l'anc. haut allem. leffur. G. es ist ein fränkisch * bal-leffur ‘böse Lippe’.

balbuzard. D.g. & G. angl. bald-buzzard.

balcon. D.g. over Ital. uit anc. haut allem. balcho, poutre. G. uit Ital. over langob. * balko.

ballast. D.g. de l'angl. ballast. G. aus engl. bzw. niederld. ballast.

1. balle. D.g. anc. haut allem. balla, boule. G. fränkisch * ballâ ‘Kugel’.

[p. 238]

2. balle (spreu) D.g. allem. balg. G. gallorom. bala.

banc. D.g. du germ. banc. G. aus fränk. bank (das wie ahd. id. wie das frz. Wort auch Mask. ist.

bancal. D.g. Dérivé de banc. G. ist abzulehnen. vermutlich aus niederl. bankaard, zunächst als Schimpfwort.

bancroche. D.g. orig. inc. G. Anlehnung an banc aus patte croche. Dann könnte bancal Umgestaltung von bancroche sein.

1. bande (binde). D.g. du german. binda. G. aus got. binda.

2. bande (a) Schar, b) Rand). D.g. got. bandi, G. westgerm. (*banda, got. bandwa ‘zeichen’). Van 1. bande, bandeau, bandelette, banaer, bandereau, bandoulière, bandingue, bandoir, bandoline. Van 2. bande, bandeville, banderole, bandière, bandins, bandolier.

bandit. D.g. & G. uit Ital. bandito, bij bannir.

banneret. D.g. & G. Dérivé de bannière.

bannière. D.g. du rad. german. ban, bij 2. bande. G. twee Germ. w. fränk. * bannjan (aus bandwjan) = ein Zeichen geben en * bannjan (z. bannir) = verbannen, zijn gekruist.

bannir, ban. D.g. francique bannjan. G. fränk. bannjan: twee woorden gekruist: z. bannière.

banque. D.g. & G. de l'ital. banca. G. das franz. ist banche, gallorom. banca, Kollektivbildung zu Maskul. banc.

1. banquet. D.g. & G. dimin. de banc.

banquise. D.g. composé de banc et l'agl. ice.

bar. D.g. & G. aus engl. bar.

bars. D.g. emprunté de l'allem. bars, G. aus ndl. baars.

baragouin. D.g. bas breton bara pain, et gwin vin: Depuis Bouchet, 16^e s.G. vergelijkt met Sp. barahunda ‘Tumult’ zu hebr. bârukh hab-ba ‘gesegnet sei, der da kommt’. - (Ps. 117). Het w. brouhaha heeft dezelfde etymologie.

barat. D.g. orig. inc. dérivés barater, baraterie. G. es scheinen sich zwei Stamme zu Kreuzen: an. baratta und breton. barad. Voor mij ook twee ww. 1 on. baratta ‘Kampf’ Zank, Lärm en 2 onfr. * balrâd = bedrog.

barguigner. D.g. orig. inc. G. Kruising van onfr. * borgjan en gagner.

barigal. D.g. ital. G. over ital. langob. barigildus.

baron acc. de ber. D.g. prob. du lat. baronem = legerknecht. G. onfr. * baro ‘Beambter’. De twee dooreengeloopen.

bat, bate. D.g. en G. bij bâtir.

bâtard. D.g. propr. engendré sur le bât. G. dat is volksetym.; behoort bij de reeks Vassal en bachelier. Het bet. anerkannter Sohn eines Adeligen oder Fürsten, der nicht van der rechtmässigen Frau stammt.

[p. 239]

bateau. D.g. de l'anglo-saxon bat (sic). G. id. Het ndl. dial. beitel wijst op onfr.

2. bâtir (coudre). D.g. du german. bastjan. G. fränk. bastjan 1 binden’.

bau. D.g. de l'anc. haut allem. balcho. G. aus frank. * balk, nicht * balko.

baud. D.g. du german. bald. G. aus fränk. * bald.

baudrier. D.g. de l'anc. haut-allem. balderich. G. mhd. balderich, altengl. buldrick stammen sammtlich aus dem Französ. Dies Weiterbildung aus fränk. * balti, das aus lat. balteus Gürtel’.

beaucuit. D.g. de l'angl. buckwheat. G. aus ndl. boekweit (plutôt du flam. boekwijt).

beaupré. D.g. de l'angl. bowsprit. G. aus ndl. boegspriet.

bébé. D.g. & G. de l'angl. baby.

bedeau. D.g. haut allem. putil, crieur public. G. aus fränk. bidil ‘Werber’.

beffroi. D.g. du haut allem. bercorît, qui protège la sûreté. G. aus fränk. bergfrid (sic) ‘Wachtturm’.

béguine. D.g. de Lambert le Bègue. G. fem. Neub. zu franz. begard dieses aus mndl. beggaert ‘Bettler’.

Voor mij staat de etym. van Pater Van Mierlo buiten allen twijfel, nl. het is de syll. big van Albigensis met apocope van al (cf. muts en boche) en suffixverwisseling.

beignet behoort bij bigne, dit aus ahd. bunga D.g. & G.

bélandre. D.g. du holland. bijlander de by, près, et land, terre. G. aus ndl. bylander. De levende vorm is Vl. billander; cf. binweg = binnenweg.

bélitre. D.g. de l'allem. bettler. G. aus mnd. bettelaere oder nddt. bedelaer.

belle (oberdeck). D.g. orig. inc. G. aus fläm. ballie (sic) ‘Barrière, Brustwehr’.

bélier, bélière. D.g. du flam. bell (sic). G. ndl. belle.

bers, berceau. D.g. orig. inc. G. nicht zu ndl. brids, aber gallorom.

blanc. D.g. de l'anc. haut allem. blanch. G. aus fränk. * blank.

bleu. D.g. du germ., blau. G. blef, aus fränk. blâw.

blinde. D.g. de l'allem. blende. G. id.

bloc. D.g. du german. bloch. G. aus mndl. blok.

blochaus. D.g. & G. aus nhd. blockhaus.

blocus. D.g. altér. de l'allem. blockhaus. G. aus mndl. blokhuus.

blond. D.g. orig. inc. G. aus fränk. * blund.

blousse. D.g. orig. inc. G. zu ahd. blóz.

bluter. D.g. dérivé de bure. G. afz. buleter aus mhd. biutelen

[p. 240]

(waarom niet mnl. budelen?). Dan ital. burattare, anlehn. an buratte.

boche. uit allemand over almoche, alboche.

bock. D.g. & G. aus Bock(bier).

bois. D.g. orig. incert. G. aus gall. * boskos. Eerder met Carnoy uit arbustum over arbuscum.

bome. D.g. du holland. boom. G. ist der 2^te Bestandteil des ndl.

gîkbom (sic).

bomerie. D.g. du holland. bodemery, de bodem, quille de navire. G. aus ndl. bodemerij dass.

bonde. D.g. d'un rad. german.: souabe bunte, allem spund. G. aus gall. bunda.

bongeau. D.g. dérivé de bonge, qui est d'orig. german. G. bonge aus fläm. bondje.

bonnet. D.g. orig. inc. G. mittellat. abonnis, fränk. abbunni ‘Bänderwerk’. Waarom niet bij Hgd. Kopfbund?

bord. D.g. du bas allem. bord. G. aus frank. * bord.

borde. D.g. même rad. que bord G. gallorom. borda. Kollektivbildung zu fränk. * bord.

bordereau. D.g. de bord, bande de papier. G. van afz. bordier. ‘Inhaber einer borde’ Zehentverzeichnis des dem bordelage unterworfenen bordier.

bosse. D.g. orig. inc. G. aus gallorom. *bottia aus fränk. bôtja ‘Sprosz’, abl. voor von frank.* bôtan ‘ausschlagen’.

(pied) bot. D.g. du german.: flam. bot, allem butt. G. id.

1. botte (bündel). D.g. paraît être d'orig. german. G. aus mndt. bóte.

2. botte (chaussure). D.g. orig. inc. G. gehört wohl zu bot.

bouc. D.g. du german. bukk (allem. bock). G. aus fränk.* buk.

boucher. D.g. dérivé de bouc. G. nicht von bouc. Corp. gloss. bucola, Umdeutung von βουθύτης ‘Rindertöter’.

bouée. D.g. orig. incert. G. aus fränk. * bôkan.

We kunnen het daarbij laten. Voor de B blijven nog 43 blz. van D.g. en 36 blz. van G. over. Sedert het verschijnen van Bloch & Wartburg, Dict. étymol., hebben we den schijn een open deur in te trappen. In alle geval blijkt het dat voor de ww. d'orig. inc. of incertaine en d'orig. german. de Dict. général dringend herziening noodig heeft, wat we hopen te hebben bewezen.