Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 824]

Rede van den Heer Prof. M. Sabbe, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Wanneer de wind is gaan liggen en de zon schijnt in de vredige beperktheid van Vlaamsche dorpen en kleine steden, komen uit stille huizen bedaagde menschen met tragen stap behaaglijk aangekuierd. Iedereen kent ze en bregroet ze met zwijgende, glimlachende genegenheid. Ze dragen een oud-modische kleedij; ze maken gebaren, een tikje ceremonieuzer dan de onze; ze weenen gemakkelijker, het liefst van vreugde; en ze spreken woorden met een archaïschen klank, doch doorglansd van goedheid en eenvoudige wijsheid. Ze staan buiten de jagende drukte van het moderne leven; buiten de strijdvragen, die de wereld in brand zetten; - maar ze hebben toch allen hun eigen levensverhaal, vlak of bewogen, steeds boeiend en ontroerend, vol eerlijke menschelijkheid.

Zoo komen ook tot ons uit de werken, waarin Conscience zijn tijdgenooten liet optreden, tientallen van menschenbeelden, waaronder er enkele straks een eeuw oud zullen zijn. Wij kennen ze in hun simpel wezen en in hun gedaante. Daartoe heeft ook K. Dujardin bijgedragen, die ze ons in de eerste Conscience-drukken met zijn fijn-sobere, ietwat Ingres-achtige lithographiën heeft voorgesteld.

Ze komen bij voorkeur uit de wijdluchtige Kempische Heide, het land van Conscience's liefde, maar er zijn er ook bij uit de Polders, uit het Hageland, uit de duinen aan de zeekust en uit de stad. Zij zijn in Vlaanderen overal thuis.

Ze staan daar: de Loteling, Lena uit Rikketikketak, Baas Ganzendonck, Blinde Rosa, Donatus Kwik uit het Goudland, Siska van Roosemael, Jan Grap en Pauwken Plezier uit Het Geluk van rijk te zijn, en nog veel anderen daarbij.

Het is een heele parochie ‘kleine luiden’, die Conscience eerlijk en werkelijk gekend heeft. Wij mogen hem gelooven wanneer hij ons, naar de mode van zijn tijd, vertelt, dat hij op een bepaalden dag van een bepaald jaar, met zijn reisstok in de hand, een even bepaalde baan opstapte en daar zijn personnages ontmoette, of wanneer hij, voor een onweer schuilend, een schamele hut binnenviel en daar verhalen hoorde, die hij verwerkte. Hij heeft met al die nederige menschen omgang gehad. Hij heeft ze gezien in hun onopgedirkte volksche doening,

[p. 825]

met hun zwakheden en hun deugden, doch hij heeft ze steeds bekeken met de oogen eener liefde, die onwillekeurig aan het goede en schoone meer glans gaf en het leelijke meer in de schaduw liet.

Zelfs daar waar het ging om menschen, boosaardig in wezen en daad, of om een omgeving, troosteloos en somber, liet Conscience's optimisme toch alles verzachten en ophelderen. Waar hij de idylle van Bavo en Lieveken in de Gentsche fabriekwereld plaatst, omstreeks 1850, jaren van wrange crisis en maatschappelijke ellende, wordt op al den weedom dier tijden nooit het hoofdaccent gelegd, als bij Zetternam b.v. - die slachtoffer en kampioen te gelijk was; - het levensvertrouwen van Conscience triomfeert over alles. En dat was geen gevolg van een of andere vooropgezette letterkundige theorie, van een moedwillig dienstbaar maken van zijn verhalen aan zedeleer op wat ook, - het was een natuurlijk uitvloeisel van zijn eigen inborst.

Om het menschelijk bedrijf rondom hem naar echt realistischen trant onvoorwaardelijk trouw in den spiegel te vatten, hield Conscience zelf te veel van deugd, goedheid en schoonheid, om zich tevreden te kunnen stellen met wat hij daar zag. Het scheen wel of hij te argeloos was om de leelijke kanten van het leven scherp en raak te zien.

Waar hij realistisch wilde werken, idealiseerde hij nóg. Zijn beeld van het leven was een omschepping, waar meer hartelijkheid, meer fijngevoeligheid, meer vreugde te vinden waren dan in het leven zelf. Hij schreef de sprookjes van het werkelijke leven. Zijn menschen zijn allen geschapen naar zijn oorbeeld en zijn aldus met elkander verbonden door geestes- en gevoelsverwantschap. Zij dragen allen den echten blijden Conscience-familietrek.

Er is geen van zijn schriften of het is een verzoening met het leven.

Vooral in zijn Kempische verhalen met hun eenvoudige natuurmenschen bereikt dit gevoelige idealiseeren een buitengewone frischheid en behaaglijkheid. Het verzekert hem een eervolle plaats in de landelijke literatuur, die te zijnen tijde in verscheidene landen van Europa met blijkbare voorliefde beoefend werd.

Met zijn heidevertellingen, eenvoudig als de bodem, waarop zij geboren werden, en onschuldig als de menschen, die er zich in bewegen, komt Conscience in de buurt te staan van George Sand, ‘la bonne dame de Nohant’, wanneer zij haar gemoedelijke boeren uit de Berry-streek teekent, - van Auerbach en

[p. 826]

zijn trouwe zielen uit het Zwarte Woud, - van Cremer en zijn hartig volk uit de Betuwe en de Over-Betuwe.

In die landelijke vertellingen leeft er iets voort uit de oude pastorale idylle, die de onverdorvenheid van het natuurleven - al was het dan ook vaak factisch en conventioneel - in tegenstelling plaatste met de kuiperijen eener te ver van natuur en eenvoud afgeweken beschaving.

Met ongewone kracht had Conscience in de Kempen de bekoring gevoeld van landelijken vrede en rust, toen hij zich daar terug trok na al de ruwheden en ontgoochelingen van een verkiezingsstrijd, waarbij de heffe van allerlei laagheid naar boven gewenteld was. Hij vond er menschen die beter waren, een lucht die zuiverder was, en hij onderging daarvan dankbaar den weldadigen invloed. En dat is onloochenbaar de diepe, echte gevoelswaarheid, die in deze stille verhalen rustig te glimmen ligt.

Toen wij voor de eerste maal al die beelden uit Conscience's werk ontmoetten, waren wij nog in de gezegende knapenjaren. Zij verrukten ons. Hun lotgevallen boeiden en ontroerden ons. Zij brachten ons in het leven langs het bloeiende pad van blijde verbeelding en optimisme. Wij hebben ons nooit beklaagd over die inwijding, integendeel wij zijn Conscience altijd erkentelijk gebleven voor het groote, zuivere genot, dat hij ons toen heeft geschonken.

Bij een latere ontmoeting en nu vooral, toen wij met het oog op deze plechtigheid enkele van die werken opnieuw doorbladerden, stonden wij zeker critischer tegenover gansch die kleine Conscience-wereld. Het leven en de evolueerende letterkundige smaakstroomingen hebben ons wat nuchterder, wat minder goedgeloofsch gemaakt. Wij zijn minder licht mee te sleepen en te verteederen. Wij behooren tot een geslacht, dat het naturalisme zich heeft zien overleven, alsmede nog andere kunsttheoriën, die wij niet te na willen spreken. Wij leven in een tijd waar ‘neue Sachlichkeit’ een van de literaire wachtwoorden is. Wij zijn anders geworden, wellicht niet beter! Maar toch voelden wij, dat er in Conscience's idyllische verhalen een zeer eenvoudige, haast primitieve schoonheid bleef, die van alle en voor alle tijden is. De bekoring van de goedheid, de oprechtheid en het eerlijk doorvoelde, - de eeuwige aantrekkelijkheid van een reine ziel als die van Conscience, blijven uit deze verhalen voort opstijgen als zoete lavendelgeuren uit rijke, deugdelijke linnenkasten, en velen na ons zullen er zich nog aan te goed doen. Zij blijven in al hun ongekunsteldheid een deel van het afschijnsel der Vlaamsche ziel.