Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 818]

Rede van den Heer Dr. Jozef Muls, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Vijftig jaar is het nu geleden:

In den vroegen ochtend van 10 September 1883, na een nacht van ijlkoorts die het einde laat vermoeden, ontwaakt Conscience, de een en zeventigjarige grijsaard, met den witten aartsvaderlijken baard, in zijn slaapkamer bij het Wiertz-Museum. Zooals Goethe op zijn sterfbed, vraagt hij om het venster te openen. Hij ziet den lommerrijken tuin met den nagebootsten tempel van Paesthum: ‘Zon en bloemen! Welke Schatten!’ zucht de groote natuurvriend. De oude knecht haalt uit de perken al wat er in het najaar nog te bloeien staat. Het vertrek is vol herfstkleuren: chrysanten, asters en gladiolen. Er zweven geuren van late rozen. Conscience is moe. Hij voelt dat het met hem gedaan is. Hij fluistert nog enkele laatste woorden: ‘Wat zullen de vrienden zeggen?... Antwerpen... Antwerpen...’. Om vijf uur 's namiddags is hij gestorven.

In de laatste stonde kwam Antwerpen hem vóór den geest zweven met de vrienden die hij er gekend had: het ‘bataillon carré’ der eerste voorvechters die met hem den moeizamen strijd gestreden hadden voor de wedergeboorte der moedertaal.

Antwerpen! De Stad van zijn hart, die de kern en het hoofdtooneel gebleven is van de groote Vlaamsche ‘comédie humaine’ die hij heeft tot stand gebracht.

Toen hij er geboren werd in 1812 regeerde er nog Napoleon. Het leek toen wel een ingedommelde hollandsche stad der achtiende eeuw met hare grachten en vlieten met hare torens en trapgevels. Van uit het oude hart der stad met den Lieve Vrouwe Toren, liepen de hoofdstraten, als zoovele slagaders, naar de Spaansche poorten, die Keizer Karel nog had doen bouwen. Over de steenen bruggen met de ijzeren leunen langs de grachten, kwamen des Zondags de crinolines gewandeld der Antwerpsche schoonen.

Wanneer des avonds de menschen uit de buitenhoven terugkeerden, kwamen de komiesen uit hunne wachthuisjes en zij onderzochten koetsen en wandelaars voor het oktrooi. Om negen uur trok de taptoe door de straten. Om elf uur luidde de klok

[p. 819]

voor het dooven der lichten in de taveernen en werden de stadspoorten gesloten. De maan blonk op nog vele houten gevels, op de pleinen met de pompen en de heiligenbeelden. Het water kabbelde hoorbaar in de vlieten en de schuiten dobberden er zachtjes met hun pinkend lichtje in den mast.

In deze oude stille stad leefde de rumoerige bende, de phalanx van strijders waar Conscience de aanvoerder van werd. Zij vergaderden in de Faam, een oude herberg der Pieter Potstraat, in het Roosken, achter het Stadhuis, in den Granaatappel, bij de beurs, in het Zwarte Paard, op de Paddengracht. Daar zaten in den rook der pijpen: Hendrik Leys, Gustave Wappers, de Keyser, Geefs, Schaefels, Dyckmans, Jaak de Braekeleer, de Laet, Van Ryswyck, Vleeschhouwer, Sleeckx, Van der Voort, Dodd, de Cort, Gerrits, Van Beers, en zij luisterden naar de eerste voorlezing van ‘Het Wonderjaer’.

Om ons nog een idee te vormen van den rampzaligen staat onzer cultuur in die dagen, moeten wij ons het woord herinneren van den Prince de Ligne aan Jean Jacques Rousseau: ‘On ne sait pas lire dans mon pays’. André van Hasselt was van oordeel dat het Vlaamsch nog wel een onderwerp van studie mocht blijven voor historici en philologen, doch voortaan in het dagelijksch leven nutteloos was geworden en geheel zou uitsterven. In 1847, na de verschrikkelijke aardappelziekte, wanneer zwervers en bedelaars langs alle wegen van Vlaanderen doolden en er elken dag dooden in de hutten en op de akkers werden gevonden, kon Sigart, de Waalsche afgevaardigde, in het Parlement de vraag stellen: ‘of het Vlaamsche ras dan wellicht van een lagere soort was dan de Roodhuiden en de Negers?’.

Voor dit onmondig en achterlijk volk, waar de verfranschte hoogere burgerij, in de verwaarloozing harer duurste plichten, afzijdig van bleef, heeft deze geboren Franschman, die Fransche verzen schreef en heel zijn leven in 't Fransch bleef denken, zich vijf en dertig jaar lang afgesloofd in een zelf-geschapen taal, die hij van het ruwste dialect tot steeds grooter volmaaktheid wist op te voeren.

Conscience heeft veel van zijn roem aan de tijdsomstandigheden te danken. Antwerpen is de ideale plaats voor zijn wieg geweest. Daar ontwaakte een volk dat smachtte naar ontwikkeling. Daar werd de Sturm und Drang-periode van de Vlaamsche beweging ingezet.

De menschen die hij noodig heeft op zijn levenspad zijn daar en op den gepasten tijd. Wappers, de schilder, die toen een Europeesche faam genoot, houdt hem de hand over het hoofd.

[p. 820]

Johan-Alfred de Laet, Theodoor van Ryswyck, Jan van Beers zetten hem aan tot schrijven en steunen hem met hunne bewondering. Koning Leopold I neemt hem onder zijn bescherming, ministers geven hem opdrachten en bezorgen hem plaatsen. Alexander van Humboldt, de groote Duitsche natuurkundige, schrijft hem in een brief hoe hij zijne verhalen gelezen heeft voor den Koning en de Koningin van Pruisen op den historischen heuvel van Sans-souci. Freiherr Melchior van Diepenbrock, de prins-bisschop van Breslau, zet zich aan het vertalen van zijn werken in het Duitsch. Victor Hugo en Alexandre Dumas komen hem bezoeken en zijne volledige werken worden in Parijs uitgegeven. Hij vindt vertalers in Engeland, Italië, Polen, Denemarken en Bohemen. Peter Benoit, Em. Hiel, Adolf en Henri Dillens, Albrecht de Vriendt worden zijn vrienden in de laatste jaren. Georges Eekhoud wijdt hem eene vereerende monographie. In zijn oude dagen ontmoet hij Pol de Mont, die hem de hulde brengt van zijn bruisende jeugd. Hij wordt door de liefde van heel het Vlaamsche volk gedragen. Zij is hem een voortdurende aansporing tot arbeid.

Toen hij te schrijven begon werd het gevoelsleven van heel West-Europa beheerscht door den zoetaardigen droomer de la Mennais die in 1834 en 1837 zijne declamatorische schrifturen: ‘Paroles d'un croyant’ en ‘Le livre du Peuple’ had laten verschijnen. De zalvende zoetheid, de weeke, tranenrijke naturen die in de eerste werken van Conscience voorkomen worden erdoor verklaard.

Conscience was ook de tijdgenoot der groote romantische batalje die in Frankrijk werd geleverd. Het sonore geluid van Victor Hugo vond weerklank in ons land. De historie-romans van Walter Scott waren aan de orde van den dag. Gustave Wappers had te Parijs den invloed van Delacroix ondergaan. In 1836 schilderde Nicaise de Keyser den Slag der Gulden Sporen. Wiertz ontwierp zijn reusachtige, apocalyptische stukken. Er werd alom met het buitensporige in de kunst gedweept. De phantastische romantiek der eerste verhalen zijn uit die algemeene gemoedsgesteltenis van den tijd geboren. Maar de nieuwe litteraire beweging die in Frankrijk en Engeland vooral reactie was tegen het classicisme, werd in Vlaanderen alom levenbarende actie. De middeleeuwsche geschiedenis, overal elders uitgebaat als een dood verleden, werd bij ons teruggebracht naar het leven van den tijd. De taalstrijd, de heropwekking van het ras, kregen eene hoogere verklaring in het licht der helden van vroeger. Hunne daden hadden geen diepere beteekenis dan hetgeen vandaag werd volbracht en overal nog te doen stond.

[p. 821]

De neiging tot het schrikwekkende en het geheimzinnige, dat de folteringen en het bezoek bij de tooverheks uit het Wonderjaer, en de angstige spanning van De kwade hand uit avondstonden heeft geïnspireerd, verkreeg een echtheid en een directheid, omdat het zich afspeelde als een hedendaagsch gebeuren in de oude en nog bestaande straten en gebouwen van Antwerpen. Conscience zag den beeldenstorm, zooals Hendrik Leys de Spaansche furie, met de oogen van een tijdgenoot der zestiende eeuw. De valkenjacht, de kasteelruines, Winendaele en Maele, de zwarte ridder met gesloten vizier, de maagdenbevrijding, de homerische gevechten, de kleurige kleeren, de waaiende banieren, de harnassen en de schilden, de zwaarden, de bijlen en de goedendags, de stormluidende klokken, dat alles was romantiek die bij ons in nationalen bodem wortelde.

Toen zijn landelijke verhalen als Blinde Roza, Rikke Tikke Tak, De Loteling, verschenen, toen het kleinsteedsche gebeuren uit het Antwerpen van zijn tijd werd verwerkt in romans als Lambrecht Hensmans, Siska van Roosemael, Het Geluk van rijk te zijn, toen scheen het wel alsof in Vlaanderen iets van den weemoed der Lake-Poets, iets van de sociale bekommernis van George Sand en Auerbach was overgewaaid. Maar die verre naklank der achttiendeeuwsche Pastorale, onder invloed van Jean Jacques Rousseau, werd bij ons, evenals de romantiek, een levend genre.

Het landelijk bedrijf in die dagen was nog een zoete idylle gebleven. De diligencies reden langs de steenwegen. De boeren hokten in leemen hutten onder strooien daken in de Kempen. De landheeren zaten nog te paard op hunne tochten van dorp tot dorp. De verliefde meisjes vertelden haar harteleed aan een vinkje in een vogelkooi of zaten te droomen bij haar spinnewiel.

Tijdens de zes jaren van zijn militairen diensttijd, later op zijn vele vacantietochten, had Conscience in alle richtingen het land doorkruist en door onmiddellijk kontakt met boeren en burgers, den patriarchalen levenswandel, de naïviteit, de onverdorvenheid, de liefde en de energie, de vreugden, de smarten en de berusting van de kleine luiden leeren kennen. Wat hij over zijn bevindingen schreef, gedompeld als het was in aandoenlijkmijmerende natuurbeschrijving, werd de eenige geliefkoosde lectuur van een primitief gebleven volk dat niet zocht naar vormelijk-litteraire verfijning, maar de taal des harten wenschte te hooren.

Nooit is een schrijver in ons land van zijn eerste debuut tot aan zijn laatste boek zoo door de liefde van zijn volk voort-

[p. 822]

durend gesteund. Zijn roem groeit nog steeds met de jaren. De tijd bracht romantische geestdrift mêe. De heldenvereering was nooit van de lucht. Eindeloos gejuich weerklinkt in de schouwburgzalen bij de eerste opvoeringen van zijn gedramatiseerde verhalen, en lang nog nadien blijven de nachtelijke straten ronken van het volkstumult. Wanneer de schrijver ergens vertoeft, worden hem serenades gebracht. Dorp- en stadsburgemeesters met hunne schepenen komen hem begroeten, banketten worden hem aangeboden. In 1860 gaat Leopold I hem in zijn huis te Kortrijk bezoeken en op zijn schouder gesteund doorwandelt hij gemoedelijk het schoone park rond zijn woonst. Er is geen Vlaamsch kind dat de Leeuw van Vlaanderen niet heeft gelezen. Dat brengt gemeenschap van denken en voelen in alle lagen van de maatschappij. Hij was waarlijk op zijn tijd gekomen en werd onmiddellijk begrepen. Hij was de stem der groote schare. Er gloorde licht rond zijn hoofd. Hij was de ongekroonde vorst geworden van zijn volk.

Toen zijn honderdste boekdeel in 1881 verscheen, bereidde Brussel hem een onvergetelijk feest. Een eindelooze volksstoet trok aan zijn huis bij het Wiertzmuseum voorbij met een groote Leeuwenvlag voorop. De hulde van Noord- en Zuid Nederland ging toen niet alleen aan den romancier, maar in de eerste plaats aan den patriot, den grijzen strijder, die overwonnen had en de taal in hare eer en hare rechten had hersteld. Twaalf honderd kinderen zingen hem toe en strooien hem bloemen voor de voeten. Hij verschijnt in de beurs voor een nokvolle zaal die overeind staat onder eindeloos gejuich. Namens de Stad Antwerpen wordt een besluit van het Schepencollege voorgelezen, waarbij nog in zijn leven zijn standbeeld in brons zal worden opgericht op de pui van de bibliotheek.

Zijn actie duurt voort. Zijn boeken blijven nog steeds de meest-gevraagde lectuur in alle volksbibliotheken van Noorden Zuid Nederland. Stecher, de geleerde professor aan de Luiksche Universiteit, kon in waarheid van hem getuigen: ‘dat er in dit land een genie geboren werd, eenvoudig genoeg om de minst geletterden te bereiken en voldoende sterk en schitterend, om aan Europa de wedergeboorte van onze te lang vergeten taal te verkondigen’.

Want inderdaad, Conscience is voor Vlaanderen die goede strijder kunnen worden, omdat hij een groot kunstenaar was. Indien zijn boeken slechts stormrammen waren geweest tegen de verfransching, dan zouden zij lokaal beroemd zijn gebleven. Maar deze naïeve schrijver bleek den weg naar de harten van

[p. 823]

half Europa te hebben gevonden, waar duizenden, in zoovele verschillende spraakgebieden, luisterden naar zijn gemoedelijke aartsvaderlijke stem.

Wanneer het ooit mocht gebeuren dat de stijgende cultuur in Vlaanderen hem als verouderd ter zijde zou leggen, dan nog zal hij voortleven in de geheugenis, van geslacht tot geslacht, als de fabelachtige held die in den aanvang, wanneer er niets was, zijn volk heeft leeren lezen.