Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 763]

Het eerste officieel Fransch te Antwerpen (1380-1406)
Door Dr. Fl. Prims, briefwisselend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Herinneren we aan onze voorgaande studie⁽¹⁾. We hadden het over het eerste verschijnen van onze taal in de officieele bescheiden, in de plaats van het Latijn. De overgang van Latijn tot Nederlandsch gebeurde betrekkelijk langzaam, zette te Antwerpen in rond 1290, en bracht het tot een zekeren voorsprong van de volkstaal op het gebruik van het Latijn, rond het einde van het eerste decennium van de XIV^e eeuw. De Latijnsche akten uitgaande van leeke overheden, verminderen van nu af gaandeweg, om een zeldzaamheid te worden na 1360. Het derde kwart der XIV^e eeuw te Antwerpen, zegge de laatste jaren van hertog Jan III en de eerste, - te Antwerpen, - van graaf Lodewijk van Male, is te kenschetsen als de eerste periode van de volle overheersching van de landstaal in hoogere en lagere officieele instellingen, de kerkelijke uitgezonderd.

Er is echter daarna een periode van Fransche stukken ingetreden, periode die geheerscht heeft nagenoeg van 1380 tot 1406. Tot hiertoe is dit tenauwernood bemerkt geworden. Van waar kwam die verfransching? Hoe verre reikte ze? Vond ze tegenstand? Deze en meer andere vragen die onmiddellijk naar voren rijzen, willen we hier onderzoeken. We durven anderzijds nu toch ook niet laten verhopen dat we ze definitief zullen oplossen: het is een nota desaangaande die we hier willen voorleggen, waaruit wellicht nadere studiën hun vertrekpunt kunnen halen.

_* * _*

Gaan we vooreerst de politieke verhoudingen na. In het hertogdom Brabant was, - na het Latijn, - het Nederlandsch steeds overheerschend geweest. Het ‘roman pays’, onder den

(1) Verschenen in de Verslagen en Mededeelingen, April-Mei, blz. 301-357: Antwerpsche teksten uit de faren 1292-1312, en de eerste Brabantsche teksten in onze taal.

[p. 764]

baljuw van Nivele, dat mede tot Brabant behoorde, woog niet op tegen de overige schouteitschappen en ammanieën die alle Nederlandsch van taal waren. En de verblijfplaatsen onzer vorsten, Leuven, Kortenberg, Tervuren, Brussel, lagen alle in het Nederlandsche taalgebied. Het zeer vinnig opgewekte Brabantsche nationaliteitsgevoel denkt, noch in het Zuid, noch in het Noord, op eenig verband tusschen Brabant en taaleigen. Kwam er in de privilegiekom der Antwerpsche schepenen een Franschtalig stuk in 1312, het was uit reden van den graaf van Evreux, den Franschen schoonvader van onzen jongen hertog, die de berooide finantiën en niet minder benarde politieke verhoudingen van zijn schoonzoon mede in den Raad van Brabant beredderde. Men heet dit stuk dan ook de Walsche charte⁽¹⁾, wegens naar uitzonderlijk taalkarakter.

Niemand, onder de regeering van hertog Jan III, in het midden der XIV^e eeuw, hadde het zich te Antwerpen kunnen voorstellen, dat hier eerlang een andere taal dan de volkstaal optreden zou. Noch van nabije taalgrens, noch van overheid, noch van verfransching bij hoogeren stand, was zulk verschijnsel te verwachten.

Er was echter wel een gansch nabije landsgrens, nl. die van Vlaanderen, het leen van Frankrijk. En het is dan ook, eens losgescheurd van het keizersche Dietsche Brabant, en als leengoed afgestaan aan Vlaanderen, dat het Vlaamsch hier in zekere mate wijken zal voor het Fransch. De eerste Fransche rekeningen te Antwerpen in het bestuur, zijn Vlaandersche rekeningen. Het is het Vlaandersch bestuur dat hier het Fransch zal opleggen.

Men herinnere zich de geschiedenis. We herhalen er de groote lijnen van, met toevoeging van enkele nadere inlichtingen die we bij de studie der Antwerpsche geschiedenis mochten vinden. De zonen van hertog Jan III overlijden allen voor vaders dood⁽²⁾, en nu valt er te overleggen opdat eenerzijds elk der drie dochters, - die alle uitgehuwd zijn, - haar rechtmatig erfdeel ontvange en het dubbele hertogdom Brabant-Limburg desniettemin onverminkt van grenzen onder één dezer

(1) Zie over de Walsche charte, - in feite is er een Walsche privilegiebrief en een brief van uitvoering, beide van denzelfden datum, - onze studie: De Walsche Charters van 12 Juli 1312 in onze Antwerpiensia, zesde reeks, blz. 13-19 en Lousse, Les deux chartes romances brabançonnes in BCRH. t. 96 (1932) blz. 147.

(2) De laatste, Godfried, in 1351.

[p. 765]

dochters blijve. En bij dit hertogdom behoorde ook sinds 1347, het zoo omstreden en zoo duur gekochte Mechelen. Bemerk daarbij dat de finantiën der dynastie er slechter dan ooit voorstonden. Gedurende vijftig jaren en meer hadden er in Brabant onbehaaglijke toestanden geheerscht, in zake het statuut der rentmeesters, schouteten en andere ‘officieren’ die de profijten van den heer hadden te innen en te verrekenen. De dualiteit van het gezag, eenerzijds dat van den hertog met zijn raad, anderzijds dat van de steden, te Kortenberg vertegenwoordigd, had aanleiding gegeven tot geschillen, - om geldzaken, waarbij de vertegenwoordigers van den hertog verdacht geraakten en in het gedrang kwamen. En dan belooft de vorst een onderzoek, met overheerschende deelneming daaraan door de steden, op het gedrag zijner officieren. Al dit heeft voor gevolg gehad dat de inkomsten van het hertogdom jammerlijk zijn verminderd. Wanneer eenmaal een enkwest wordt ingesteld naar de rechten van hertogin Johanna in het Limburgsche, dan blijken hare finantieele belangen aldaar op een jammerlijke wijze sedert onheuglijke tijden verwaarloosd⁽¹⁾.

Dit was natuurlijk niet de eenige reden van den slechten finantieelen toestand, maar ze was tot heden minder bekend en ze is belangrijker dan men aanvankelijk wel zou meenen. Hadden de oorlogen der drie groote Jannen de dynastie veel geld gekost en het land veel doen opbrengen, een duchtig toeziende rekenkamer met beambtenkader hadde den noodtoestand hier zoo wel als in Vlaanderen overwonnen.

Wanneer nu hertog Jan III overleed, berustende in het verbond dat alle zijn goede steden gesloten hadden om aan zijn oudste dochter de geheele landsheerlijkheid te bewaren, geraakte de echtgenoot van Johanna's zuster, Margarita, Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, niet eenmaal in het bezit van de renten die bij testament aan zijn vrouw toegekend waren, terwijl Mechelen zelf hem nog verre van afbetaald was.

En Lodewijk ziet maar één middel om van zijn armen schoonbroeder het zijne los te krijgen: de verleening aan Vlaanderen van een stuk Brabantsch met voldoende rechten en inkomten om het rentebedrag te verzekeren. Dit stuk nu kon geen ander zijn, - wou het niet op een schreeuwend-groote schaal op het landsgebied ingrijpen, - dan de op de grens gelegen stad

(1) Zie F. Quicke, Une enquête sur les droits et revenus du duc de Limbourg, seigneur de Dalhem et des pays d'Outremeuse (1383-1393) in B.C.R.H. t. 96 (1932), blz. 347-416.

[p. 766]

Antwerpen en het omliggende. Hierbij moest ook Mechelen, aan den graaf worden afgestaan, want niet dan noodgedwongen had hij die stad opgegeven en hij kon zich op het niet-betalen beroepen.

De Brabantsche steden, vooral Leuven en Brussel, wilden van geen afstand van grondgebied hooren, en, al te weinig voorbereid van Brabantsche zijde, geraakte men in wapenconflict. Het werd een ramp voor Brabant. De Vlaamsche vloot, uit 12 schepen bestaande, onder admiraal Jacob Buuc, kwam de Schelde blokkeeren en Antwerpen beschieten. Het Vlaamsche leger won den slag te Scheutveld en overweldigde Brussel, om daarna zonder slag of stoot Mechelen in te nomen. Toen kwamen die van Antwerpen te Mechelen vrede vragen. (23 Augusti 1356)⁽¹⁾.

Geheel Brabant maakte zich echter weder vrij van Vlaanderen op 24 October en eerstvolgende dagen, zelfde jaar.

Waarschijnlijk is de Vlaamsche vloot voor de tweede maal voor Antwerpen verschenen in December, zelfde jaar 1356, en ditmaal zou zij er lang vertoeven. De onderhandelingen om een scheidsrechter beginnen in Maart 1357 en op 4 Juni valt de uitspraak die Antwerpen als Brabantsch leen aan den graaf van Vlaanderen toekent. Daarbij verkrijgt deze de heerlijke rechten op het omliggende, tot een gezamenlijk bedrag van 10.000 gdn. jaarlijks.

Op 28 Juni ontslaan de Brabantsche vorsten de Antwerpenaars van hun eed van Brabantsche trouw, en op 1 Juli verschijnt graaf Lodewijk te Antwerpen. En aan Mechelen had hij reeds van vóór zijn gewapend optreden, in het voorjaar van 1356, de ontslaging uit de stapelverplichting te Antwerpen toegezegd, waar Antwerpen steeds zoo voor te weer was geweest. Antwerpen liet het daarom gerezen ongenoegen niet verborgen voor den nieuwen meester: ‘Seere gram ende gestoert’ vertrekt hij van daar, wegens het ongunstig onthaal dat hem was te beurt gevallen, en wanneer einde Februari 1358 de commissie wordt aangesteld om tot de afbakening over te gaan van hetgeen Vlaanderen toekomt, zendt Lodewijk een ware bezetting sergeanten binnen Antwerpen, komt er zelf, neemt een 200 gijzelaars, verbant een 20 burgers en doet er twee op de Markt onthoofden. (1 Maart

(1) Zie H. Laurent en F. Quicke, La guerre de la succession du Brabant (1356-1357) in Revue du Nord t. XIII (1927), blz. 82-121. De meening dat ‘Le Brabant tout entier’ (blz. 100) onderworpen geraakte aan graaf Lodewijk is niet juist. Onze vierde stad, 's Hertogenbosch, kreeg hij nimmer in handen. Ze werd de vesting van waaruit Wenceslas en Johanna hun erf zouden terugwinnen.

[p. 767]

1358) en op 13 September daaropvolgend worden aan Mechelen de stapelrechten die Antwerpen van oudsher bezat plechtig en na scheidsspraak toegekend, waarbij honderden Antwerpsche burgers verplicht waren geworden bij schrift en zegel en op straffe van verbanning zich te onderwerpen aan hetgeen de graaf in deze zou beschikken. Het is de zwartste bladzijde uit Antwerpen's middeleeuwsche geschiedenis.

Van af November 1359 zet echter graaf Lodewijk een politiek van verzoening in. En zelfs wanneer enkele weken later te Antwerpen zijn schout wordt vermoord, zal het bij de beboeting verstaan blijven, dat de voornaamste voorstaanders van het Vlaamsche bewind, degenen die meest in den haat der bevolking stonden, zich buiten de stad zullen houden (14 Juni 1360). De verzoening tusschen stad en graaf na deze misdaad is van 21-22 October 1361.

Het was noodig deze politieke geschiedenis te herinneren om de taalbijzonderheden in hun kader te kunnen plaatsen.

_* * _*

Welke was de taal van het bestuur van Lodewijk van Male ten tijde van zijn inval in Brabant? De registers zijner kanseliers, bewaard te Gent en te Rijssel, vooral het welbekende register uitgegeven door graaf T. de Limburg-Stirum, laten toe te besluiten dat sedert de regeering van den voorgaanden graaf de Nederlandsche taal veelvuldiger wordt gebruikt. Van een eigenlijk taalvraagstuk vernemen we niet. Het Vlaandersch vrijgeleide voor de ridders van Brabant die te Aalst komen moeten (17 Juni 1356) is in het Fransch. Evenzoo alles wat de Vlaandersche munt te Mechelen betreft, in de eerste dagen der bezetting. Van de tallooze Vlaandersche pièces justificatives gepubliceerd door Victor Gaillard in zijn Recherches sur les monnaies des comtes de Flandre, zullen alleen en gansch uitzonderlijk in het Nederlandsch zijn de twee rekeningen van Peter Platvoet, Vlaanderen's muntmeester in Mechelen in 1363 en 1364. Al de andere zijn in het Fransch.

Maar de brieven aan Vlaamsche steden gericht door Lodewijk zijn in de volkstaal. En de registers voornoemd geven den indruk dat zijne kanselarij zich, zonder eenige verdere bekommering, heeft aangepast bij de feitelijke toestanden, met een voorkeur voor het Fransch, voor wat het opperbestuur betrof.

Wanneer dan Lodewijk over Antwerpen regeert, zullen ook al de geschriften van hem uitgaande, Antwerpen betreffend,

[p. 768]

of van uit Antwerpen tot hem gericht, in het Nederlandsch gesteld zijn. Het is dus juist hetzelfde taalregiem als men te voren in Antwerpen had gekend. Ter illustratie hiervan wezen hier de twee brieven weergegeven, de eene van 9 Januari 1365, de andere zonder datum, die Lodewijk de stad toestuurde om haar van zijne gunst te laten blijken in dagen van roering in Vlaanderen. Ze laten ook de regeeringswijze van den Vlaamschen graaf ten overstaan der Brabantsche stad terdege aanvoelen.⁽¹⁾

_* * _*

Dit onverstoord Nederlandsch taalregiem wordt nu geschonden vanaf 1380.

(1) Ziehier copij der gereproduceerde brieven van Lodewijk van Male aan ‘Onsen gheminden vrienden scepenen ende raed van onser stad van Andwerpen:’
Eerste document, uit Male, Maandag na Dertiendag, jaar.... (1365).
‘Lieve vriende, wij hebben wel ghesien tgone dat ghi ons ghescreven hebt daerof wij u goeden danc weten, u ombiedende ende versoukende met groter nerenste dat ghi onse stat tonsen bouf houden ende verwaren wilt alsoos wij ons te vullen betrauwen. Voort, lieve vriende, als van den state van ons ende van onsen lande daer of ghi begheert te wetene, so weet dat onse goede liede van Ghent dewelke ute ghetruct waren weder in ghekeert ziin in goeder rusten ende dat onse stede van Brugghe ooc in goeden paise siin, ghereet ons te dienne vulcomelike ieghen elken die ons uploop doen willen; so, lieve vriende, ne wilt ghene andre maren gheloeven want wisten wij yet wij zoudent u laten weten. Ende, lieve vriende, of ghi enighe zaken verhoort, wilt ons die stappans overscriven, want wij ghereet siin u in allen zaken bi te stane als onsen ghetrauwen lieden up dats noot ware. God zij met u. Ghescreven te Male desen verzwoeren maendach’.
(Stadsarchief, inv. Verachter, n^r 149).
Tweede document, uit Rijssel, 10 April, jaar...
‘Lieve vriende, om dat ghi gherne verneemt goede maren van onsen state, so laten wij u weten dat wij comen zijn van Vrankerike in goeden pointe ende ghesond, ghelooft zij God, daer wij minlike ende met groter jonsten hebben ontfaen ghesiin van onsen here den coninc dies wij ons zere beloven als recht es, ende, lieve vriende, mids den goeden maren die wij van u ghehoort hebben ooc naer ons wedercommen dat ghi u wel ende ghetrauwelike tonswaert ghedraghen hebt, dies bedanken wij ons zeere van u ende dat onse stad ende goede lieden hem wel ghedraghen hebben in paise ende rusten tonsen bouf, ende ombieden u dat ghi u altoos quiten wilt tonswaert als goede ghetrauwe liede jeghen haren here sculdich ziin te doene ende wij tuwaert betrauwen, also onse gheminde secretaris Gillis de Volre, bringher deis briefs, dien wij derup ghelast hebben u zal meughen verclaersen bi monde den welken ghi gheloven wilt, ons altoos laetende weten of ghi yet an ons beghert, ende, lieve vriende, God zij met u. Ghescreven te Rijssel den X dach van Aprille’.
(Stadsarchief Antw. Inv.; Verachter n^r 149^bis; privilegiekom C.g.).

[p. t.o. 768]

[p. 769]

Stellen we eerst de feiten vast:

a)	De rekeningen die de schout van Antwerpen om de vier maanden aan den graaf had over te leggen, waren alle in het Nederlandsch gesteld tot en met de rekening van Willem Slijp van 23 December 1379-6 Mei 1380. Zijn nu in het Fransch, de rekeningen van schout Gillis Spierinc (Augusti 1380 tot December 1381) en van schout Jan van Immerseel, welke laatste rekeningen loopen van 1382 tot September 1384. Dan levert dezelfde schout ons twee Vlaamsche rekeningen loopende over September 1384-September 1385, om daarna terug Fransche rekeningen te schrijven en deze Fransche reeks duurt ononderbroken voort tot op 11 Januari 1395, wanneer Jan van Immerseel wordt vervangen door ridder Jacob van Lichtervelde. Ook alle dezes rekeningen zijn in het Fransch. (1395-12 Juni 1397). Weder in het Fransch de rekeningen van Jan van Immerseele die andermaal schout is, en in het ambt zal blijven tot 5 Mei 1399. Schout Joris Belle, zijn opvolger (12 Januari 1400-28 December 1403), Hendrik van Reigersvliet (20 December 1403-22 September 1404) en Lodewijk van Moerkerke (25 September 1404-21 Maart 1405), leveren eveneens Fransche rekeningen. Maar vanaf de rekening die Moerkerke neerlegde ter zoogeheeten redening of ‘rennengue’ op 21 Maart 1405, wordt het Nederlandsch opnieuw gebruikt, en dit nu voor een periode die zonder onderbreking duren zal tot 1783. Alsdan keert het Fransch terug in de Antwerpsche schoutetrekeningen.
b)	Het verschijnen van het Fransch in de schoutetrekeningen is geen alleenstaand feit. We stellen dezelfde taalverandering vast bij den rentmeester of ontvanger der domeinen van den graaf van Vlaanderen te Antwerpen. Merten Mond tot 1368, en zijn opvolger, onze Antwerpenaar Jan van Cothen, hadden hun jaarlijksche rekeningen immer in het Nederlandsch gesteld tot en met die welke sloot op 23 Juni 1383. Maar van af dien datum schrijft Jan van Cothen Fransche rekeningen, en zoo zullen ook zijn opvolgers doen tot in 1414. Van dan af zijn weder alle de Antwerpsche rentmeestersrekeningen in het Nederlandsch tot in het jaar 1783.
c)	Gedeeltelijk kunnen we hetzelfde verschijnsel nagaan voor de rekeningen van den ontvanger van den grooten en kleinen tol te Antwerpen. De ons bewaarde rekeningen loopen over 1387-1394 en zijn alle in het Fransch.
d)	In zake stadsrekeningen is ons niet veel overgebleven. Voor de jaren 1366-1368 hebben we twee samenvattingen opgemaakt door onze rentmeesters op de groote rekeningen. Ze zijn

[p. 770]

	in het Nederlandsch. Evenzoo zijn in het Nederlandsch de rekeningen van 1398-1404. We hebben dus geen enkele aanwijzing die ons zou toelaten te meenen dat de stadsrekeningen ooit in het Fransch gesteld werden tijdens de hier bestudeerde periode.
e)	Deze meening kan zich daarbij nog beroepen op het Clementynboeck dat we hier eveneens moeten naslaan. In 1383 kwam de stad Antwerpen er toe, een algemeen register aan te leggen voor hare ordonnantien, brieven van beteekenis, vonnissen wier uitvoering moest genoteerd worden, en alle andere zaken van algemeen administratief belang. Bij vergelijking met de jongste verzameling van kerkelijk recht, de Constitutiones Clementinae van paus Clemens V, is waarschijnlijk de naam van Clementijnboeck aan dit register gegeven, bedoelende daarmede dat het een rechtsbron voor het Antwerpsch bestuur zijn moest. Ingezet ten jare 1383, in de jaren der eerste Fransche schoutet- en domeinrekeningen, heeft het boek voor ons zijn bijzondere waarde als getuige van den taaltoestand. Welnu buiten de Fransche stukken, door hertog Philips aan de stad gericht, zal het eerste Fransche document, een uitzonderlijk stuk, van de stad uitgaande, de stadsgetuigenis zijn in zake Joes van der Tanerien, van 13 September 1396, blijkbaar bestemd voor den rentmeester generaal van Vlaanderen.
f)	Maar, zooals terloops reeds opgemerkt, indien het bestuur der stad door de stedelijke magistratuur in het Nederlandsch voortgaat, onze vorst, Philips van Burgondie, bezigt nog alleen de Fransche taal. Nog op 22 December 1379 richt zich de oude graaf Lodewijk van Male in het Nederlandsch tot de stad. In 1380 neemt zijn schoonzoon Philips het bestuur op, over het Brabantsche leen, en van dit oogenblik af hebben we een gemengd taalgebruik in dezer voege: Philips richt zich altijd in het Fransch tot de stad, Lodewijk blijft voort in het Nederlandsch schrijven als b.v. in den brief van 14 December 1382, waarin het nochtans ging om de schuld van zijn schoonzoon Philips, schuld die in Fransche brieven geacteerd was. Nu sterft Lodewijk van Male op 30 Januari 1384, en hertog Philips en Margarita van Vlaanderen, doen op 23 Maart daaropvolgend hun Blijde Inkomst te Antwerpen. Dit veronderstelde een eedformule de hertogen voorgelegd en door deze te lezen. We hebben den tekst van de Blijde Inkomst van 1384 in het Clementynboeck; het is een dubbele tekst met de Fransche versie voorop. Het was de eerste maal dat hier Fransch klonk op een Blijde Inkomst en zoowel de korte, weinig zeggende

[p. 771]

formule als de gebruikte taal teekenden het groote verschil van wederzijdsche machtsverhouding dat er sedert de laatste Blijde Inkomst, die van Wenceslas en Johanna, hertogen van het oude, eigene Brabant, was ingetreden (1356). En let nu hoeverre de verfransching gaat in zake officieele stukken. Niet alleen zijn het de hertogelijke ordonnantien die in het Fransch gesteld zijn, ook alle de zoogeheeten commissiën bij welke de vorst schout of amman of anderen benoemt, bij welke hij commissarissen opdraagt de ‘wet’ d.i. de magistraat te Antwerpen, te vernieuwen op den jaarlijkschen vervaldag. En wanneer het gaan zal van wege de stad om een nieuw onderzoek te verkrijgen in zake haar recht op de stapels die aan Mechelen zijn gegeven, verlangt de stad ook van hertogin Johanna, een Fransche getuigenis daar het stuk aan de commissarissen van den Vlaamschen vorst moet worden voorgelegd (Brussel, 25 Februari 1385). In het Fransch is dan ook de uitspraak van Philips in deze (Rijssel, 27 Augusti 1391). In het Fransch zijn uitspraak in de zaak tusschen de stad en Jan van Duffel om het Inneghelt (22 Maart 1396). En zoo gaat het, zonder eenige schakeering, verder. De vorstelijke kanselarij van Philips is eentalig Fransch voor Antwerpen.

g)

Maar wanneer, bij de dood van Margarita van Vlaanderen, hertogin Johanna van Brabant het Antwerpsche leen aan haar neef Antoon van Burgondie verleent, krijgen we een stuk in de taal van het oude Brabant (13 April 1405), waarop hertog Antoon zijn Blijde Inkomst doet en er de stad in het Fransch akte van geeft (27 April 1405). Des te opvallender is dit daar, wanneer hij hertog van Brabant wordt, na de dood van Johanna, zijn Brabantsche Blijde Inkomst te Leuven in het Nederlandsch zal gesteld zijn. Antwerpen had een vasteren schakel met Vlaanderen; daarom was hier de Blijde Inkomst nog in het Fransch. Maar door de hereeniging van Antwerpen met Brabant onder één hoofd, keert hier ook het Brabantsch regiem weder. De volgende akten van Antoon, hertog van Brabant, graaf van Vlaanderen, voor Antwerpen bestemd, zijn in het Nederlandsch. De volle hereeniging met het oude moederland is nakende.

_* * _*

Zijn dit nu de hoofdlijnen dezer taalepisode, we kunnen nog nader nagaan door wie en in welke omstandigheden, het eerste gebruik van het Fransch hier is opgedrongen. Het begint, zooals we aanteekenden, in 1380 met de schoutetrekeningen. Men zou

[p. 772]

kunnen meenen dat het is gebeurd ter wille van de rekenkamer die te Rijssel was, maar dit is geenszins het geval. Nog de rekening van 23 December 1379-7 Mei 1380 eh een gansche reeks voorgaande, alle in het Nederlandsch, werden ‘gedaan’, zooals het heette, te Rijsel, en anderzijds, de nu volgende Fransche rekeningen zullen niet te Rijssel overzien worden, maar te Antwerpen zelf. De Franschman huist te Antwerpen zelf.

In den Zomer van 1379, - men herinnere zich, - was Gent in opstand gekomen tegen Brugge en tegen den graaf. 's Graven baljuw werd te Gent vermoord, en het werd spoedig één oproerigheid geheel Vlaanderen door, na jaren van vrede. Lodewijk van Male werd er door verrast, zijn vrede van 1 December 1379 wordt weldra weder verbroken, en in 1380 herneemt de strijd. Herwint de graaf de steden van Brugge en Ieper, Gent is thans opstandiger dan ooit, en tot verre buiten Vlaanderen wekt de weerstand der stad sympathiseerende oproerigheid onder de arbeidersbevolkingen. Hertog Philips die reeds in 1379 Burgondische krijgslieden had ter hulp geroepen, staat zijn schoonvader niet minder bij in 1380⁽¹⁾. En het moet deel hebben uitgemaakt van hun krijgsplan Antwerpen sterk in de hand te houden, om de Gentenaars te beletten er zich te bevoorraden of de stad in hun macht te krijgen. In den Zomer van 1380 heeft Antwerpen een krijgsgouverneur als hoogste gezag. Hij is ons vernoemd in de rekeningen als Monsieur de le Gruuthuse. Schout en amman staan voortaan onder hem. Hij is de hoogste vertegenwoordiger van den graaf, en zoo is het ook aan hem dat nu voortaan de schoutetrekeningen zullen voorgelegd worden. De ‘compte Gillis Spierinc, escoutete danwers’ die loopt van Augusti tot December 1380, is neergelegd ‘en Andwiers devant Monsieur de le Gruuthuse, gouverneur du dit lieu’.

Klerk van den schout lijkt Pieterkin van de Tanerien te zijn. De Fransche rekeningen van schout Jan van Immerseel, zoo niet reeds deze van Gillis Spierinc zijn zijn werk. Waarom, tegen de gewoonten in, in het Fransch? Het is nogal waarschijnlijk dat niet eenige onderrichtingen van hertog Philips maar een verlangen van den gouverneur er de reden van is. Maar in 1393 wordt Pieterkin de le Tanerien schout van het Waterland, d.i. onderschout voor de Polderdorpen, binnen het gebied van het Antwerpsche schoutetdom. Zijn opvolger als klerk naast den

(1) Is het ook om krijgsredenen dat Lodewijk hem de inkomsten en het beheer van Antwerpen en geheel het Brabantsche leen alsdan heeft afgestaan? Het archiefonderzoek liet ons zekere onduidelijkheid na.

[p. 773]

schout, schrijft de rekeningen voort in het Fransch. En het wordt de regel.

En nu zien we ook den rentmeester der domeinen van taal veranderen, bepaaldelijk in Juni 1383, wanneer Philips voor goed meester is. Maar hier is waarschijnlijk de verfransching van de rekenkamer te Rijssel, die tot dan toe ook stukken in het Nederlandsch onderzocht en nu meer en meer is verfranscht geworden, de oorzaak van die verandering. Daarenboven was nu de geheele vorstelijke kanselarij verfranscht zooals gezegd, en zelfs onze tollenaars, zooals opgeteekend, moeten het in het Fransch trachten geschreven te krijgen.

_* * _*

Hoe stond nu het volk van Antwerpen daar tegenover?

De literatuur uit de dagen van Boendale heeft uitgewezen dat er te Antwerpen voorzeker niet minder Brabantsch-nationaal gevoel heerschte dan Vlaamsch-nationaal in welke stad ook van Vlaanderen. Wanneer Lodewijk van Male ons dan van Brabant afrukt, ons verwijdert uit die eerste Staten van Kortenberg, en ons hecht aan Vlaanderen, dan komt te Antwerpen de Brabantsche en keizerlijke trouw in opstand. En de overweldiger is in deze tijden ter zijde gestaan door geheel Vlaanderen. Het zijn Vlaamsche gemeentenaren die Antwerpen onder vuur nemen met hun riboudekens in 1356: de rekeningen geven ons op hoeveel iedere stad er geleverd had. Erger nog: niet alleen rukt Lodewijk onze bevolking uiteen, bij gijzeling, verbanning en bloedvergieten, hij legt de Antwerpsche schepenen op, hem hun stadsprivilegien over te leveren, en, tegen keizerlijk recht in, verplaatst hij de oudste handelsrechten van Antwerpen, de drie stapels, een keizerlijk leen, eigenmachtig, naar Mechelen.

Maar is Lodewijk hier gehaat, er is van wege Antwerpen geen toenadering tot het Vlaamsche volk. Het was immers toen op 's graven hand. En nu komt er verzoening met den vorst. Lodewijk verleent nieuwe handelsvoordeelen. Hij voorziet in den finantieelen nood van het stadsbestuur. Op 24 Januari 1370 machtigt hij de stad om lijfrenten teverkoopen tot een bedrag van 25 lb. erfelijk, d.i., tegen den penning 16,400 lb. oude gr. kapitaal. Wie nu berekent dat in 1370 het schild 16 oude gr. of 42 gr. vl. deed, en dat een gr. vl. 12 gr. parisis doet, die komt tot een bedrag van 1050 lb. gr. vl. of van 12600 lb. gr. par. Van dit bedrag moesten de vier vijfden door de stad worden besteed om wol te koopen en dien wol zal men bezorgen ‘aan goede

[p. 774]

lieden der stad, waarvan men verzekerd is, om nering te maken in Antwerpen’. Wanneer die goede lieden het ontleende zullen afleggen, zal men het geld wederom aan wol besteden, mits een zekeren wasdom - d.i. interest, - op iederen wolzak voor de stad. Het is niet de eenige belangrijke maatregel van economischen aard door Lodewijk getroffen ten bate der stad. We zouden hier van een belangrijke renteconversie kunnen spreken, getroffen door de curatoren die hij ten bate van Antwerpen heeft aangesteld in ditzelfde jaar 1371. Door deze en soortgelijke maatregelen, en daarbij de sterke hand waarmede hij Antwerpen beheerscht, zonder te vergeten dat Wenceslas in Brabant meer en meer sympathieën verliert, meenen wij het te moeten uitleggen dat in de jaren van den heftigsten opstand in Vlaanderen, in 1382, onze stad niet alleen rustig blijft maar nog geld leent aan Lodewijk en aan Philips. En later zal de stad er zich op beroepen dat zij nooit met die van Gent heeft willen te doen hebben⁽¹⁾. Het is ook duidelijk uit te maken uit de volledig bewaarde reeks der schoutetrekeningen, waarin alle de bestraffingen voorkomen die den heer eenig profijt opbrachten, dat in de jaren van den opstand, - van 1379 tot aan den vrede van Doornik, - het hier voor Gentenaars niet houdbaar was. Wanneer dan de schout Gillis Spierinc zijn klerk een Fransche rekening doet schrijven, waar zich niemand om moeide dan de zaakgelastigden van den vorst, is er niet in het minst te denken op eenige ontstemming daarom te Antwerpen. Eerst in 1384, van af de Blijde Inkomst van hertog Philips, treedt de verfransching in het volle daglicht. Maar nu is Philips juist degene waar Antwerpen op rekent om de door Lodewijk afgenomen rechten terug te krijgen. Philips toont een voorliefde voor Antwerpen, boven Mechelen. Was het ook daarom dat men hem zoo gemakkelijk had geld geleend, of was het om de leening dat Philips de stad zoo gunstig was? In ieder geval, hij stelt commissarissen aan om Antwerpens klachten te onderzoeken, en op 22 Juni 1387 geeft Philips bij een ‘appointement provisionnel’ aan Antwerpen reeds een derde van het ontvreemde terug.

Ondertusschen was in Brabant Wenceslas gestorven, Johanna achterlatend, zonder kinderen, en overlast met schulden die haar als de gevangene maakten van haar neef Philips. Ook dit

(1) Op 26 October 1391: ‘Want wij (d.i. de magistraat) noch onze onderzaten de zaken van die van Gent noch van den oorlog van Vlaanderen nooit aannamen’ (Clementijnboek, f^o 72).

[p. 775]

mag hebben bijgedragen om Antwerpen tot Philips te keeren, daar andere uitkomst uitgesloten bleek.

We leiden uit dit alles af dat men zich te Antwerpen in 1384 en volgende jaren weinig of niet zal bekreund hebben om het in het Fransch stellen van 's heeren brieven. De Brabantschnationale fierheid was hier gebroken geworden. En een Vlaandersch-nationale fierheid bestond er minst van al. Maar tegen Frankrijk blijft de oude keizerlijke stad wel gekant, zooals blijken zal van af 1378, bij den inzet van het groote schisma in de kerk, wanneer Antwerpen de zijde kiezen zal van den paus van Rome tegen den Franschen indringer van Avignon.

We besluiten. Eens het historisch kader geteekend, levert het vooraf bevreemdend verschijnsel van Fransche officieele stukken voor Antwerpen in de XIV^de eeuw, niets bevreemdends meer op. Hoe het gebruik van het Fransch weder verdween, en of het sporen naliet, hopen we in een volgende studie te onderzoeken.

[p. 776]

Aanhangsel.
Antwerpsch Fransch uit de jaren 1380-1404.

Uit de rekeningen van Jehan de Cothen, recheveur:

Item de le court de Doerne de la moyturie de la quatrieme gerbe 31 mesures de soile dit viertale dont chascun mesure fu vendut 21 gr. fl.

Item 6 mesures de pois dit mudeken.

Item en Oeleghem 2 sestiers dit sisters de soile.

Item de 2 curtis en Coestelle appelles hofstede.

Item de Arnoul Zebrechte de ce quil acheta un estau en la boucherie.

Item dun lieu appelle le dilf ou on soloit faire nefs et qui est adpresent forclos pour les guerres si que on ne puet faire nefs.

Item dun office en Antwers appelle coermeesterscepe lequel detient Cole de Fykere riens receu car il le tient par don de mons. de Bourg.

Item des amandes appelles twiscatte leve de ceulx qui furent en faute de refaire leur dikes en Oerdren et en Wilmaersdonc.

Item de la piere dAntwers cest la prison laquelle tient Jacomin de le Taillerien.

Item dun office appelle le roede cest destre clerc de lamman dont on rend chascun an 3 lb. gr. fl. lequel tient Pieter, clerc au senescal de Brabant, par don de mons. de Bourg.

Uit de rekeningen van schout Gilles Spierinc (Compte Gille Spierinc escoutete):

Premiers Wertkin Best calengiet davoir par nuyt aidiet a coper les cordes la les seels pendoyent au put en Copinole et davoir feru et boute sur maysons.

Item arreste Willem Honne qui estoit banis 10 ans de Malines sur un oelg.

Item Aelken Tswevers pour ce quelle avoit vendu fille qui nestoit pas sien dont elle fu mise aloy et jugiet en 27 s. de nous gr.

Item Martin Coelbrant qui fu en tamps passe cryet comme banis dele ville danwers pour auchunes mesusances si que ale pryere dele loy lescoutete lui rendi le ville et en eut pour mons. 24 lb.

[p. 777]

Vertaling.⁽¹⁾

Item van den hove van Doerne van helftwinning van de vierde schoof, 31 viertelen rogge....

Item 6 modekens erwten.

Item in Oelegem 2 sisters rogge.

Item van 2 hofsteden in Coestelle (Oosterweel)....

Item van Arnold Zebrechte van dat hij een stalle kocht in het vleeschhuis.

Item in Antwerpen van het keurmeesterschap dat Cole de Fykere houdt, niets ontvangen want hij houdt het bij gift van m^r van Burgondie.

Item van de tweeschatten (dubbele boete) geheven van die in fout waren van hun dijken te hermaken te Oorderen en te Wilmarsdonk.

Item van den Steen van Antwerpen (steenwaarderschap) dat houdt Jacob van der Tanerien.

Item van de roede dat is des ammans klerk waarvan men geeft ieder jaar 3 lb. dat houdt Pieter klerk tot den drossaard van Brabant, bij gift van m^r van Burg.

In den eersten Wertkin Best gecalengierd van te hebben bij nacht geholpen de koorden af te snijden waaraan de emmers hingen aan den put in Coppenhole (Coppenolstraat) en geslagen en gestooten te hebben op huizen.

Item aangehouden Willem Honne die gebannen was 10 jaren uit Mechelen op één oog.

Item Aelken Tswevers omdat zij verkocht garen dat haars niet was, waarvan zij werd te wet gesteld en geoordeeld in 27 s. van onze gr.

Item Merten Coelbrant die in tijden verleden gebannen was uit de stad van Antwerpen om zekere kwade feiten, zoodat bij bede van de wet de schout hem de stad teruggaf en er van had voor mijnheer 24 lb.

(1) We vertalen naar het Middelnederlandsch dat we in de Fransche teksten herkennen.

[p. 778]

Item calengiet ure feme quelle avoit le prestre de Wilmerdonc batu de puins.

Item Cole... calengiet que sur le rivage il avoit estekiet un homme dun coutel.

Uit de rekeningen van schout Jan van Immerseele (gehouden door P. van der Tanerien):

Item se noya une beghine es fosses dele ville lequelle fu calengiet quelle sestoit meisme noye dont lescoutete senfourma et trouva par linformation des voysins que che fu de mes bouche et pour che que lescoutete le delivra tantost incontinent se donnerent les amis 3 mailles dor.

Item se fu Jehan de Herentals de Bruges soupechones de mettre amort Kerstiaen le chevalier ossi de Bruges pour lequel fet il se fist fugityf et fu trouve de son avoir 2 tonnels de crasse, une petite bal de conin et 12 mantelpanne, lesquels perchiauix furent tous vendus 24 lb.

Item calengiet Willem Lammens que le recheveur de le ville il couru sus de mayses paroles loffice dele ville faysant sy que il lui fu ordonne a faire faire 6 verges de murs et mons. a donner 25 pieters.

Item calengiet Pieter de Voghelare de che il devoit avoir batu une baiselette de bourdel.

Item trespassa en Anwers le feme Jehan le Vos et en le quatrieme part de son avoir devoit partir une feme qui estoit dedens Gand, au quel avoir lescoutete mist main et 1e vendi pour 8 lb.

Item ya eu dedens le dit an 10 personnes justicies dont lescoutete compte, par cascune justice, parmi toute estoffe et tous fres, 8 lb. pour le piece. Monte 80 lb.

Item Ernoul de Maloes qui fu soupechonnes dele mort de Jehan Herman fil Watier pourquoy ledit Ernoul sest mis hors voye, et treuva lescoutete un peu de maynaige en sa maison et une piechette de terre et le vendi tout pour 24 lb.

Item pour une baniere que lescoutete afait faire des armes de mons. et de madame de Bourg. de chendal⁽¹⁾, cousta parmi lestoffe et le fachon 18 lb.

Item calengiet un appelle Willekin de Vlieghere quil avoit ale outre lyauwe en Flandres...

(1) Zie Godefroy, Lexique de l'ancien Français, i.v. cendal = étoffe légère de soie unie qui paraît avoir été analogue au taffetas.

[p. 779]

Item gecalengierd een vrouw die den priester van Wilmarsdonk geslagen had met vuisten.

Item gecalengierd Cole... die op de Werf een man gesteken had met een mes.

Item verdronk een begijn in de vesten der stad die gecalengierd werd dat zij haar zelf verdronken had waarnaar de schout vernam en bevond bij getuigenis van geburen dat het kwade taal was, en omdat de schout haar delivreerde (nl. het lijk) gaven hare vrienden aanstonds 3 gouden hallingen.

Item werd Jan van Herentals van Brugge verdacht te hebben van lijve ter dood gebracht Kerstiaen de Ridder ook van Brugge om welk feit hij vluchtte uit den lande, en men vond in zijn bezit twee tonnekens vet, een kleine baal konijn (huiden) en 12 mantelpannen welke perceelen alle werden verkocht voor 24 lb.

Item gecalengierd Willem Lammens die den rentmeester van de stad oploop deed met kwade woorden daar hij zijn dienst deed, waarom hem werd geboden 6 roeden muurs te maken en mijnheer te geven 25 pieters.

Item gecalengierd Pieter de Voghelare van dat hij een deerne van een bordeel moest geslagen hebben.

Item stierf te Antwerpen de vrouw van Jan de Vos en in het vierde deel van haar bezit moest deelen een vrouw die binnen Gent was, aan welk goed de schout hand sloeg en het verkocht voor 8 lb.

Item waren er dit jaar 10 personen gerecht waarvan de schout rekent, voor elke justitie, door een, voor alle onkosten, het stuk 8 lb. Maakt 80 lb.

Item Arnold van Maloes die verdacht werd van de dood van Jan Herman Wouterszoon, waarom Arnold wegging en vond de schout een luttel huisraad in zijn huis en een stukje grond en verkocht den al voor 24 lb.

Item voor een banier die de schout deed maken met de wapens van mijnheer en mevrouw van Burg., van sindaal, kostte, door een, stof en fatsoen 18 lb.

Item gecalengierd zekere genaamd Willekin de Vlieghere dat hij was gegaan over 't water in Vlaanderen.

[p. 780]

Item calengiet le camberlinc messire Jehan des Aunois quil avoit batu Marie Kuucx qui est legiere feme.

Item quant monsieur de Brebant fu venus de vie atrepas dont diex ait lame lescoutete en escript tantost incontinent viers mons. de Bourg. et fu le message hors aland, demourant et retournant lespasse de 17 jours et ot le jour 14 s. V. IIIb. 18 s.

Item Everdey et Colaert Wilmaer freres jugies par les eschevins pour che quil avoient aucunes paroles dites as doyens dele ville dont remours eust peu venir, sil en heussent heu leur volente, 48 lb.

Item calengiet environ 80 livres de safraen qui estoyent es mains des lombars dandwers...

Item pour le justice qui fu faite de Jehan le Keu qui se mourdrist meismes dun grant largue coutel en le person pourquoy il fu traines hors dele ville et pendus a une estake. 8 lb.

[p. 781]

Item gecalengierd den kamerling van mijnheer Jehan des Aunois van dat hij geslagen had Marie Kuucx die een lichte vrouw is.

Item wanneer mijnheer van Brabant van lijve ter dood gekomen was, waarvan God de ziel hebben moet, schreef de schout er terstond van naar mijnheer van Burg. en was de bode uit, gaande, blijvende en keerende 17 dagen en had voor elken dag 14 s.

Item Everdey en Cole Wilmaer gebroeders, gewezen door de schepenen omdat zij zekere woorden gezegd hadden aan de dekens der stad, waar rumoer hadde kunnen uit voortkomen, hadden zij er hunnen wil uit gehad 48 lb.

Item gecalengierd omtrent 80 lb. safraan die in handen was van de lombaarden van Antwerpen.

Item voor de justitie die gedaan was van Jan le Keu die zich zelfmoordde met een breed lang mes in het gevang, waarom hij gesleept werd buiten stad en aan een staak gehangen, 8 lb.