Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 393]

Franciscus Costerus, S.I. bij de 400^e verjaring zijner geboorte (1532-1932)
Door Prof. J. Salsmans, S.I., werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

In 1901 heeft ons betreurd medelid Kan. Dr. Muyldermans de aandacht der Academie gevestigd op P. Frans Coster, S.I., een zeer verdienstelijken Vlaamschen volksschrijver en -redenaar uit de XVI^e eeuw. Die studie, verschenen in onze Verslagen en Mededeelingen (1901, II, blz. 258), heeft aanleiding gegeven tot nieuwe opzoekingen en beschouwingen, aan een bescheiden en bekwamen werker E.P. Ren. Hardeman, S.I., die nu, bij de 400^e verjaring van 's schrijvers geboorte, een boek laat verschijnen: F. Costerus, Vlaamsche Apostel en Volksredenaar (Alken, bij Hasselt, 1933), dat ik de eer heb aan de Academie aan te bieden. Daarin is de studie van onzen collega Dr. Muyldermans aanzienlijk bijgewerkt en op enkele punten verbeterd.

Frans Coster werd geboren te Mechelen in 1532. Hij studeerde aan de Hoogeschool te Leuven, en werd op twintigjarigen leeftijd in de Sociëteit van Jezus opgenomen. Na een verblijf van enkele jaren te Rome, doceert hij te Keulen (1556-1564), vooral wijsbegeerte en godgeleerdheid. Daarna wordt hij Provinciaal-Overste der Provincia Belgica zijner Orde, de Nederlandsche Provincie, die toen Vlaanderen, Wallonië en Holland omvatte. Na Rector geweest te zijn te Brugge en te Dowaai, gaat hij wederom naar Keulen, om de Rijnlandsche Provincie te besturen, totdat hij in 1585 voor de tweede maal het Provincialaat in de Nederlanden waarneemt. Zijn dertig laatste jaren slijt hij te Brussel in onverdroten arbeid: hij stierf (6 Dec. 1619) op 87 jarigen leeftijd.

Costerus was een invloedrijk man, die met recht en reden in de Bibliotheca Belgica en de Biographie nationale zijn plaats heeft⁽¹⁾; hij bekleedde hooge ambten in zijn Orde en had in

(1) Zie ook Kan. Dr. Caeymaex, Katholieke Kanselredenaars der Nederlanden, blz. 46 (Brussel, 1901).

[p. 394]

die beroerde tijden met ontzaglijke moeilijkheden te kampen. En nog vond hij tijd en kracht genoeg om veel in het latijn en het vlaamsch te schrijven en te prediken. Bijzonder te Gent, Antwerpen, Brugge en Hasselt voerde hij het woord voor een grooten toeloop van volk. Bij De Backer-Sommervogel, Bibliothèque des Ecrivains de la Compagnie de Jésus, beslaat zijn bibliographie 24 kolommen, later nog met 9 aangevuld. We noemen hier slechts zijn uitgaaf van het Nieuwe Testament, zijn Katechismus, de werkjes ter eere van Onze-Lieve-Vrouw, de verweerschriften tegen de Protestanten, eindelijk zijn Catholijcke Sermoonen.

_* * _*

Het is bij die Sermoonen over negen folio's verdeeld, dat ik U verzoek eenige oogenblikken bewonderend stil te staan: laten wij die even, met E.P. Hardeman, van letterkundig en taalkundig standpunt uit beschouwen.

Veeleer dan redevoeringen, gelijk wij dat woord nu verstaan, zijn het tractaten in den vorm van toespraken, tot vulgarisatie der godsdienstige wetenschap: Costerus schijnt die preeken heelemaal niet letterlijk zóó gehouden te hebben. Nadat hij zeker herhaaldelijk over die onderwerpen gepreekt had, bracht hij die op het papier, inzonderheid tot nut der Katholieken, die, onder de Protestanten in de Nederlandsche Provinciën verspreid, weinig of geen gelegenheid hadden godsdienstig onderricht te hooren. Maar zijn stijltrant is daarom niet minder levendig: hij spreekt waarlijk tot zijn lezers, of beter zijn toehoorders. Bij hem stond het immers vast, dat de beste welsprekendheid bestaat in ‘iets aan iemand te zeggen’. Met zijn merkwaardig talent, zijn flink geschoolden geest, zijn vaardigheid in het opmerken, zijn ongewoon rijke en scheppende verbeelding, die hem allerhande vergelijkingen en fijn afgewerkte miniatuur-tafereeltjes voorspiegelt, komt hij tot een pakkende zegswijze, waar gezond verstand, theologische kennis, diepgevoelde gemoedsaandoening, Vlaamsch realisme, en frissche en ongekunstelde eenvoud met elkander wedijveren, of liever harmonisch samenvloeien.

Mag ik U op eenige voorbeelden wijzen?

Hij wil toonen, hoe de dood alle aardsche grootheid en levensstanden gelijkmaakt: daartoe werkt hij periodisch uit de treffende vergelijking van den akker in stoppelveld veranderd:

‘Ghelijck het coren voor den oogst seer schoon staet, maer seer onghelijck, d'een hoogher, d'ander leeger ende cleynder; maer, nae dat het gepickt

[p. 395]

is, zijn de stoppelen even groot, ende men can niet weten waer den hoochsten oft den leegsten halm ghestaan heeft: alsoo isser in dit leven groot onderschil onder de menschen, tusschen de meesters ende knaepen, rijcke ende arme, edele ende onedele, Keysers ende vassalen, Princen ende ondersaeten, hooghe ende leege, den rijcken vreck ende den armen Lazarus; maer nae de doodt, als de halmen met de aderen af-ghehouwen sullen zijn, ende neder op de aerde ligghen, dan en sal men uyt de doodts-hoofden oft doods-beenderen niet weten wie meester oft knecht was, wie Coninck oft bedelaer.’⁽¹⁾

Hoe treffend beeldt hij elders⁽²⁾ deze dogmatische waarheid uit, dat de Kerk wel op Petrus steunt, maar meteen op Christus:

‘Ghelijck de sonne het licht der aerde is, soo is oock de mane; maer de sonne door haer eygen licht, de mane door het licht der sonne... alsoo is Christus den eenigen grontsteen, die nergens op en steunt: Petrus light op hem, ende wordt van hem onderhouden. Daerom en is Petrus gheen verscheyden fondament, maer Christus is het eenigh fondament die het gantsch huys der H. Kercke draeght, hebbende aldernaest op hem Petrum die 't oock al draeght, maer wesende hy selfs oock ghedraghen van Christo ende Christus van niemanden.’

De volgende bladzijde ‘behoort tot de schoonste onzer XVI^e eeuwsche letterkunde’, en zal voor velen een verrassing zijn: beeldrijk en bondig drukt Coster de mystische gedachte der ‘drie cleederen Christi’ uit, nl. in zijn menschwording, zijn bitter lijden en zijn verheerlijking:

‘Wy sullen weten dat Christus dry soorten van cleederen hadde, soo ons de Schriftuere leert.
De eerste was de menschelijcke natuere, daer Sinte Pauwels af schrijft: Hy heeft de ghedaente des knechts aen-ghenomen ende int habijt is hy ghevonden als een mensch. Dit was een seer suyver cleedt sonder eenighe smette der sonden ende schoon boven alle de kinderen der menschen. Dit cleedt en heeft den Sone Godts noyt afgheleyt, hoe wel het eens ghescheurt was, als de siele in sijn doodt van het lichaem scheydde: want doen hiel Godt alle beyde de stucken, wesende vereenicht met de siele ende met het lichaem, ghelijck als den mensch het rapier uyt de scheede treckt, houdende in d'een handt het rapier, ende in d'ander de scheede, tot dat hy d'een in d'ander wederom steeckt.
Het tweede cleedt was in sijn heylich lijden, als het eerste cleet een ander verwe ontfingh, daer Isaias af schrijft: Waerom is u cleedt roodt, gelijck der

(1) Den vijfsten Sondach naer dry Coninghen, blz. 194.

(2) Heylighdagen. II, blz. 97.

[p. 396]

ghener die in de persse treden? ende S. Jan sach dit cleedt al bebloedt. Van het selve seydt Isaias: Wy hebben hem ghesien ende daer en was gheen aenschouwen. Sijn aenschijn was als verborghen ende versmaedt. Dit was sijn oorloghs-cleedt ende sijnen werck-rock, daer hy voor sijn Bruydt tegen den duyvel mede moest vechten ende in het bouwen sijnder Kercken arbeyden.
Het derde cleedt is het cleedt der glorien, dat Sint Jan in sijn Openbaeringhe sach, lanck ende claer als een claere wolcke, daer de Bruydt af seyde: Mijn lief is wit ende roodt: wit door de hemelsche glorie, roodt door sijn liefde die dit cleedt met alle sijn bloedt begoten heeft. Dit cleedt der glorien was sijnen besten rock, dien hij spaerde tot op sijnen bruyloft-dach, als hij verrijsen soude ende ten hemel vaeren.
Hij dede ghelijck een groot edelman die een jonghe dochter vrijdt, tot de welcke hy comt als een reysende man, met rouwe cleederen, diemen op den wech ghebruyckt, al gheleerst ende gespoort, sonder eenighe goude ketenen oft ringhen, om niet bekent te zijn, draeghende nochtans sijn costelijcke cleederen met hem in een maele, om die somtijdts aen te doen, alst tot troost der bruydt van noode zijn soude, om haer van sijnen rijckdom te versekeren. Alsoo dede Christus in dit leven: hy hadde een ghemeyn lichaem; maer in de siele was al het cieraet verborghen, het welck hy hier⁽¹⁾ in de teghenwoordicheydt van sijn vernaemste Discipelen, die sijn bruydt, de heyliche Kercke, representeerden, aen-nam, om syn hoocheydt, edeldom ende majesteyt te thoonen ende ons te leeren dat hy dien rouwen rock van sijn lijdelijcke ende sterffelijcke conditie alleen uyt noodt ende voor eenen tijdt aenghedaen hadde, tot dat den strijdt tegen den duyvel ende sijnen arbeydt volbrocht soude wesen.’

De redenaar, die tot zulke hooge bespiegelingen stijgen kan, is tevens een vinnige moralist: hoort b.v. hoe de ijdele glorie den mensch spoedig bedwelmt:

‘Luttel deuchden doen wy, ende terstont verswijmelen wy door d'ydel glorie, ende zijn ghelijck teere menschen, die met een ghelaesken wijns droncken worden.’⁽²⁾

Hoe weet Coster de gierigheid belachelijk te maken:

‘Een gierich mensch is gelijck een spongie, diet water in haer treckt, ende niet uyt en laet, sy en moet ghedouwt wesen; oft ghelijck eenen spaerpot, die het geldt door een cleyn splete ontfanght, maer niet uyt en gheeft,

(1) In de Gedaanteverandering, waarover het gaat in deze preek (Den tweeden Sondach in den Vasten, blz. 45).

(2) Den thiersten Sondach naer Sinxen, blz. 108.

[p. 397]

hy en moet ghebroken zijn. Alsoo de gierighe sonder liefde huns naesten nemen wat sy ghecrijghen connen ende en gheven niet, sy en moeten gedronghen zijn oft sy en moeten sterven.
Want ghelijck een vercken binnen sijn leven nergens toe bequaem en is, dan om inde vuylicheyt te woelen, maer nae sijn doodt begheert iegelijck van sijn pensen, speck ende hespen: alsoo den gierighen en dient nergens toe als hy leeft, dan om aerdtsche dinghen by een te schraeffelen, maer als hy sterft, verblijdt hem een-iegelijck, ende doet zijn beste om vant goed iet te vercrijghen.’⁽¹⁾

Had Poirters dat niet gelezen, als hij in zijn Masker dichtte:

Soo langh als 't vercken is op stal,
Soo baetet vercken niet met al.
Maer als 't ghekeelt is, heeft-men speck:
En soo sal 't gaen met onsen Vreck...?

Even als Poirters had Coster het gemunt op de ‘sottinnen’, de ‘gepopte en gepaleerde Joffrouwen’⁽²⁾:

‘.... Sy perssen haer lijfken ende prangent met plaeten ende rijghsnoeren, ende vasten om smal te sijn; sy draghen groote packen aen haer lichaem, sy doen groote moeyte int hair te crollen, ende zijn alsoo te weghe dat sy s'avents, als sy alle de vodderije afgeleyt hebben, haeren adem verhaelen ende verlicht zijn ghelijck een ker-merrie, die alle haer gorreelen quijt is...’

‘Als kunstenaar verreweg de mindere van Poirters, zegt P. Hardeman, is Coster nochtans geleerder, rijker aan ondervinding; minder los en leuk, maar soms vaster, gedrongener. Hij rijst bijwijlen tot een hoogte, die Poirters zelfs in zijn beste oogenblikken niet heeft bereikt. Een man met scherp profiel, eigen gebaar, eigen stem, met grooten hartstocht en onuitputtelijk beeldende taal’. Zeker is Coster niet altijd even verdienstelijk, maar de zeer ongunstige omstandigheden waarin hij schreef, hebben daar grootendeels schuld aan.

_* * _*

Wat nu de taal betreft, er is zeker bij Costerus zeer veel te leeren, aangaande ons Brabantsch uit de XVI^e eeuw: hij spreekt

(1) Den sesten Sondach naer Sinxen, blz. 60.

(2) Den vierthiensten Sondach naer Sinxen, blz. 165.

[p. 398]

en schrijft de taal zooals ze uit den mond van het volk kwam: toenmaals hechtten onze intellectueelen er weinig prijs aan, als ze in het Vlaamsch schreven, hun uitdrukkingen te louteren en hun stijl te verzorgen: zelfs orthographie en interpunctie zijn slordig. Daaruit ook een zekere ruw- en platheid die ons onaangenaam aandoet. Maar, zooals Dr. De Jager reeds op het IX^e Nederlandsch Congres (Gent, 1867), en Dr. Muyldermans het opmerkten, men heeft onze Zuid-Nederlandsche schrijvers uit de XV^e en XVI^e eeuw, vooral onze prozaschrijvers, veel te weinig bestudeerd: onze Vlaamsche welsprekendheid, hoe onbeholpen ze bijwijlen is, en ons Vlaamsch ascetisch en polemisch proza verdienen een grondige studie. En het is een loffelijke daad van P. Hardeman geweest, althans over Costerus een taal- en letterkundige schets te hebben aangedurfd en tot goeden uitslag gebracht.