Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 247]

Bromatologicon of Bibliographie der geschriften over de Levensmiddelen tot 1800 in het licht gezonden.
(I^e Bijdrage)
door Prof. Dr. Alb. J.J. Vande Velde, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie van België.

De bromatologie of levensmiddelenleer heeft tot nu toe slechts een zeer beperkte plaats gevonden in de geschiedenis der Wetenschappen: een paar opstellen van H. Fincke⁽¹⁾ en eenige bladzijden in de werken over geschiedenis of over levensmiddelenleer; hier kunnen wij vooral het hoofdstuk noemen, ook van de hand van Fincke in de nieuwe uitgave van het Handbuch der Lebensmittelchemie⁽²⁾. Aan de geschiedenis van de suiker, vooral op bedrijfsgebied heeft von Lippmann, een belangrijke verhandeling Geschichte des Zuckers⁽³⁾ gewijd.

Fincke onderscheidt in de geschiedenis der bromatologie vijf tijdvakken:

1^o	Het oertijdvak van voorhistorische tijden waarin de mensch het vuur heeft leeren gebruiken om het voedsel te bereiden en de dieren begon te onderwerpen, ten einde zich gemakkelijker het noodig voedingsmateriaal te verschaffen.
2^o	Het voortijdvak, beginnende met de eerste beschavingen, en loopende tot ca 1500, waarin allerlei gereedschap wordt benuttigd en de bereiding der spijzen met groot belang en vele zorgen wordt uitgevoerd.
3^o	Het dieptijdvak, tusschen ca 1500 en ca 1775, waarin

(1) H. Fincke, Geschichte der Lebensmittelchemie, Z. Unters. Lebensm. 1930, 60, p. 55. Ansätze zu einer Geschichte der Lebensmittelchemie, Vortrag; Protens 1931, 1, p. 239.

(2) A. Bömer, A. Juckenack en J. Tillmans, Handbuch der Lebensmittelchemie, Bd. I, Allgemeine Bestandteile der Lebersmittel, Berlin, Springer, 1933, pp. 61-94.

(3) E.O. von Lippmann, Geschichte des Zuckers, Berlin, Springer, 1929, 2^e uitgave.

[p. 248]

	de iatrochemie een invloed uitoefent op de wijze waarop de mensch zich voedt, en de eerste boeken over oorsprong, bereiding, waarde en zelfs vervalsching het licht zien.
4^o	Het middentijdvak, tusschen ca 1775 en ca 1875, waarin de bromatologie onder den invloed komt van de moderne opvattingen der chemie.
5^o	Het hoogtijdvak, te beginnen met ca 1875, waarin de bromatologie een echte wetenschap wordt, en waarin ook de strijd tegen de vervalsching en de bederving der levensmiddelen ontstaat.

Van bibliographie is er voor zooveel alleen te vinden te beginnen met het 3^e dieptijdvak; het is op dat tijdvak, als de bromatologie nog geen wetenschap geworden is, en nog niet onder den invloed van de chemie en de bacteriologie is gebracht, dat mijn overzicht loopt. Aldus worden de verhandelingen in dat tijdvak gewoonlijk geschreven door vaklieden, of door geneesmeesters en apothekers. De bromatologie is nog geen tak van de toegepaste chemie.

_* * _*

Bij het verzamelen van bibliographische gegevens betreffende de kruidboeken tot 1800, had ik kunnen vaststellen dat het getal werken over de levensmiddelen vóór 1800 verschenen buitengewoon groot was. Ik heb dan ook de bibliographie daarvan zoo goed mogelijk volledig gemaakt, alhoewel ik niet twijfel dat er in mijn overzicht nog leemten kunnen bestaan.

Ik heb de voorkeur gegeven, in mijn overzicht, aan de alphabetische volgorde der schrijversnamen. Voor letter A bedraagt mijne 1^e bijdrage 203 titels.

_* * _*

Water. [1682 Acoluth]. Andreae Acoluthi Vratislavientis De aquis Amaris maledictionem inferentibus, Vulgo dictis Zelotypiae, Et num V.V. II, usque ad finem Cap. descriptis, ex anatolica antiquitate, hoc est: Fontibus sacris, eorundemque variis tum Orientalübus, tum Occidentalibus Versionibus; Thalmude utroq; et omnium aetatum Hebraeis Exegetis, Homiletis, Philosophis, Kabbalistis, Atque Masorä, Erutum, Adeoque Judaeorum in Textus Sacros commentandi rationem multiplicem ostendens Philologema. Lipsiae, Typis Justini Brandi, Ao. 1682 (20 × 16.5 cm., 48 lim. + 480 blzz., Brit. Mus., Bibl. Univ. Gent, Theol. 326).

Werk van theologischen aard van een leeraar in Aziatische talen, overleden te Breslau, op 7 November 1704.

[p. 249]

Bier. 1771. Acoluth Karl Benjamin. Anmerkungen über das Bierbrauen. Drachstedt Budissin 1771.
Water. 1697 Adam J. Kurtze Beschreibung derer Gesund-Brunnen, welche bey der Stadt Rastenberg neulich ensprungen. Frankfurt 4^e Dr., 1697, in-4.
Water. 1733. Adolphi Christian Michaël. Tractatus de fontibus quibusdam soteriis, nimirum: I. de thermis Hirschbergensibus; II. de fonte soterio Kukussenti in Bohemia; III. de fonte sie dicto Modavi ad Carolinas Thermas. Lipsiae et Wratislaviae, Sunptibus J.J. Kornü, 1733, in-8. (Bibl. nat., Paris).

Geneeskundige van de faculteit van geneeskunde van Leipzig, geboren te Hirschberg in Schlesien, den 14 Augustus 1676; hij reisde naar Halle, Zwitserland, Parijs, Engeland, Nederland, en werd doctor te Utrecht in 1702. Hij overleed te Leipzig op 13 October 1753. Jöcher en Adelung noemen van hem 28 geschriften over geneeskunde, waaronder over water: Dissertatio de thermis Hirschbergensibus 1710, Dissertatio de aere, solo, aquis et locis Lipsiensibus 1717, Dissertatio de balneis particularibus 1722, Dissertatio de fonte soterio Kukussensi in Bohemia 1726. De geschriften verschenen daarna in verscheidene boekdeelen tusschen 1725 en 1747.

Voeding. [1567. Aegineta]. Pauli Aeginetae medici opera, Joanne Guinterio Andernaco Medico peritissimo Interprete. Ejusdem Guinterii, et Jani Cornarii Annotationes: Item Jacobi Goupyli, et Jacobi Delechampij Scholia in eadem opera. Cum Indice copiosissimo, ac locupletissimo. Lugduni, Apud Guliel. Rovillium, Sub Scuto Veneto; MDLXVII. Cum privilegio. (15.5 × 10,3 cm., 32 + 923 blzz. + index, Bibl. Univ. Gent. Acc. 6417).

In liber primus, treft men vanaf Cap. L tot het einde inlichtingen over het water, de baden, de voedsels, de groenten, de graangewassen Triticum, Hordeum, Avena, Panicum, Oryza, het brood, de vruchten en de zaden, de eieren, het vleesch, de melk waarvan weinig goed wordt gezeid, de kaas, de visch, den wijn, den honing.

Paulus Aegineta, geneeskundige, geboren op het eiland Aegina, leefde in de 7^e eeuw. Zijne Libri vii de re medica, pharmaca simpliciae, de tuenda valetudine praecepta, de ponderibus et mensuris, de balneis, verschenen, uit het Grieksch in het Latijn overgebracht, te Basel in 1538 in fol.

In Epistola de aquarum facultatibus, Antwerpen 1536, is er niets over levensmiddelen. Nog te noemen: De ciborum facultatibus 1529 (Brit. Mus.).

[p. 250]

Water. 1619 Agricola J.G. Bericht, woher die warme und wilde Bäder, sonderlich Marggraven Baden, Wild Bade, Zeller Bade, und Huber Bade, Was sie für Nutz haben. auch zu welcher Zeit man sich derselben gebrauchen soll. Amberg, Forster 1619.

G. Agricola, oorspronkelijk Landmann, geboren te Chemitz in 1494 en in 1555 gestorven, heeft geschreven: De natura eorum quae effluunt ex terra, 1546.

Koffie en thee. 1696 Aignan Fr. Le prestre medecin ou discours physique sur l'établissement de la médecine. Avec un Traité du Caffé et du Thé de France, selon le système d'Hippocrate. Paris, d'Houry, 1696, 263 blzz.

Aignan, geboren te Orleans in 1644 en te Parijs in 1709 gestorven, was geneesmeester van Lodewijk XIV.

Voeding. 1531 Albengnefit. De virtutibus medicinarum et ciborum. Argentorati, apud Joannem Schottum, 1531.

De catalogus van de Bibliothèque nationale te Paris vermeldt: Ibn wafid al Lakhmi, De virtutibus medicinarum et ciborum, Arg. 1531 in f^o.

Voeding. 1743 Alberti, M. De victu fumoso, ob die geraücherten Speisen dienlich. Halae Magd. 1743.

Michel Alberti is een Duitsche geneesmeester, geboren in 1682, overleden te Halle in 1757, waar hij hoogleeraar was.

Wijn. 1736 Alberti M. De fermentatione vinosa, 1736.
Bier. 1743 Alberti M. De cerevisiae potu in nonnullis morbis insalubri et adverso. 1743.
Koffie en thee. 1738 Alberti Mich. Tiact. medico-hist. de tribus impostoribus oder Frey müthige Gedancken von denen dey berüchtigten Verführen des Volcks: 1. Dem getränck des Thee und Coffee, 2. der Erwehlung commoder Tage, 3. Der Anschaffung derer Hans-Apotheker Cosmopoli, 1738 (Rostock).
Thee. 1684 Albini en Gence. De thea, 1684.
Koffie en thee. 1696. Albrecht, J.P. Klar entdeckte Unschuld der Thee- und Caffee-Getränke, und Widerlegung der wider Sie angeführten Beschuldigungen. Bremen, 1696.
Visch. 1638. Aldrovandus U. De piscibus libri V et de cetis lib. unus. Bononiae apud Nic. Thebaldinum, 1638.

Voor iedere visch wordt het gebruik in de voeding en in de geneeskunde gegeven. Aldrovandus (Bologne 1527 † 1605) heeft

[p. 251]

een groot werk over natuurlijke wetenschappen geschreven in 13 boekdeelen, waarvan echter alleen de vier eerste gedurende zijn leven verschenen.

Kookkunst. [1767. Altamiras]. Neuvo arte de cocina, sacado de la cscuela de la experiencia economica, su author Juan Altamiras Con las Licencias necessarias. Barcelona: En la Imprenta de Maria Angela Marti Viuda, Plaza de San Jayme. Año 1767. (14.2 × 9.8 cm., Kon. Bibl. Brussel, II, 71242, 14 + 176 blzz.).

Voorrede, 4 hoofdstukken over bereiding van vleesch en gevogelte, 4 over visch, 2 over verscheidene spijzen en dranken. Er wordt ook eene uitgave genoemd te Madrid, 1779 in-12, XXX + 152 blzz.

Water. [1752 Amy]. Nouvelles fontaines filtrantes approuvées par l'Academie royale des Sciences. En plusieurs rencontres, dont quelques-unes sont présentées dans ce Livre, pour la santé des armées du Roi, sur Mer et sur Terre, et du Public. Le tout accompagné de Figures expliquées par lettres indicatives. Par M. Amy, avocat au Parlement de Provence. A Paris, chez Antoine Boudet, Imprimeur du Roi, rue Saint Jacques. MDCCLII. (16.6 × 9.3 cm., VIII + 71 + 46 blzz., Kon. Bibl. Brussel, II, 56006).

Beschrijving van waterfilters, met figuren.

Water. [1752 Amy]. Extrait du livre intitulé Nouvelles fontaines domestiques, approuvées par l'Academie royale des Sciences. Ou description des vaisseaux nécessaires dans les cuisines et sans danger, pour l'eau et la préparation des aliments, en conformité des décisions de la Faculté de Médecine de Paris, confirmées par plusieurs morts subites de 1751. Avec deux instructions pour la connaissance et l'usage des Nouvelles Fontaines. Par M. Amy, avocat au Parlement de Provence. A Paris, chez J.B. Coignard, et A. Boudet, rue S. Jacques, à la Bible d'or. MDCCLII (16.6 × 9.3 cm., XX + 95 blzz., Kon. Bibl. Brussel, II, 56006, medegebonden met het voorafgaande boek).

Na een voorrede en de aanbeveling van de Reaumur, de Fouchi en Falconet, bespreekt schrijver het gevaar van koperen toestellen: ‘le cuivre, ce métal redoutable’. Toestellen waarin water wordt behandeld moeten voorzien worden van kranen in lood of in tin, terwijl de toestellen bij voorkeur in ijzer moeten vervaardigd worden, al of niet vertind. Voor het filtreeren worden sponsen aangeraden, die van tijd tot tijd kunnen gereinigd worden. Reeds heeft schrijver een zeer redelijk gedacht van de reiniging door filtratie (blz. 92): ‘Moins une fontaine (N.B. hier filter) donne d'eau, tant plus saine elle est, tant plus

[p. 252]

limpide.’ En inderdaad snel loopende filters zuiveren het water niet.

Amy, advocaat aan het parlement van Aix, overleed in 1760.

Water. [1754 Amy]. Suite du Livre intitulé nouvelles fontaines filtrantes, approuvées par l'Academie Royale des Sciences. Dedié A.M. de Senac, conseiller d'Etat, premier Médecin du Roi; ornée de nouvelles figures expliquées par lettres indicatives, avec trois Dissertations: 1^o Sur les Méchanismes de la nature, dans la corruption, la puanteur, la fadeur et le mauvais goût de l'eau dormante, et de tous les filtres, et dans les blessures souvent mortelles, faites intérieurement dans le corps humain par le verd-de-gris, des Fontaines et tous ustensiles de cuivre, dans les Pharmacies, les Cuisines, les Offices, et chez tous ceux qui vendent en détail des alimens, des boissons et des drogues; 2^o Sur la nécessité et la salubrité des vaisseaux de fer, pour la préparation des alimens; 3^o Sur la nécessité et la neutralité, ou l'impuissance des Fontaines d'étaim pur, ou de plomb affiné, sur le corps humain. Par M. Amy, avocat au Parlement de Provence. A Paris, chez Antoine Boudet, imprimeur du Roi, rue S. Jacques à la Bible d'or. MDCCLIV. Avec Approbation, et Privilège du Roi. (16.5 × 9.3 cm., LXXXII + 332 + 4 blzz., Kon. Bibl., Brussel, II, 56006).

In een zeer lange voorrede bespreekt schrijver weder het gevaar van het koper en beschrijft hij de voordeelen der filters door de ‘Magasin de la Manufacture’ geleverd, die met zorg vertind zijn. de Reaumur, de Fouchi en Falconet maken over de beschreven filters gunstige verslagen op. Na de beschrijving, met figuren, van filters, in het groot, om steden en legers van drinkwater te voorzien, wordt opnieuw op de schadelijkheid van het koper de aandacht gevestigd.

Voeding. [1734 Andry]. Traité des alimens de caresme, où l'on explique les différentes qualitez des légumes, des herbages, des racines, des fruits, des poissons, des amphibies, des assaisonnemens: des boissons même les plus en usage, comme de l'eau, du vin, de la bierre, du cidre, du thé, du caffé, du chocolat. Et où l'on éclaircit plusieurs questions importantes sur l'abstinance et sur le jeûne, tant par rapport au Carême, que par rapport à la santé. Par Me. Nicolas Andry, Conseiller, Lecteur et Professeur Royal, Docteur Régent de la Faculté de Médecine de Paris, Professeur des Ecoles de la même Faculté, et Censeur Royal des Livres. Tome I. A Paris, chez P.G. Le Mercier, Imprimeur-Libraire, rue Saint Jacques, au Livre d'or. MDCCXXXIV. Avec approbation, et Privilège de Sa Majesté. (16.3 × 9.4 cm., 12 lim. + 519 + 28 blzz., Bibl. Univ. Gent 119 Aq.).

Plantaardig voedsel is te verkiezen boven vleesch; de visch gedraagt zich voordeelig. In het vleesch bevinden zich

[p. 253]

echte giftstoffen: ‘La viande est remplie de soufres malins’. De volgende zeevischsoorten worden besproken: tarbot, griet tong, pladijs, schar, bot, arend, roodbaard, wijting, elft, rogge lamprey, zeekarpel, steur. Typisch zijn de twee volgende zienswijzen, dat een voedingstof, die wij volledig zonder afval zouden kunnen verteeren, ons ontsterfelijk zou maken, omdat wij meer verliezen dan wij herstellen, - en dat de melk zeer verteerbaar is omdat zij gemakkelijk bederft.

Het boek, met een voorbericht van 4 blzz. en een inhoudstafel van 6 blzz. eindigt met een zeer volledige alphabetische zakenlijst, eenige errata, de goedkeuring van de doctoren Vernage, du Fresne, Fermelhuis, Gaillard, Baillard, en van de Faculteit van Geneeskunde te Parijs geteekend 24 September 1712. Het privilegie van den koning is van 27 Februari 1713. Men zal bemerken dat het boek in 1734 is verschenen.

Van de traité des aliments du Caresme, noemt Hoefer eene uitgave in 1713 te Parijs, in 2 boekdeelen in-12 en dan eene in 3 boekdeelen ook in-12.

Thee. 1712 Andry Nicolas. Le thé de l'Europe, ou les proprietez de la veronique. Paris 1712.

Hoefer noemt eene uitgave in 1704 te Parijs, en twee te Reims in-12, in 1746 en 1747.

Nicolas Andry, geneesheer, werd geboren te Lyon in 1658, en overleed in 1742. Hij werd professor in de Collège de France en deken van de Faculteit van geneeskunde.

Chocolade. 1779 Anfossi G.B. Dell'uso ed abuso della cioccolata. Venezia, Locatelli, 1779.
Water. 1593 Anglicus R. Neuw Wasserschatz. Franckfurt a.M. 1593.
Voeding. 1500? Anonymus. Questiones naturales antiquorum philosophorum de diversis generibus ciborum et potus. Köln, von Zyrickzee, 1500?
Voeding. 1518 Anonymus. Ex probatissimus authoribus uarian rerum vocabula pro juventute scholastica breviter, sed commodissine collecta. MDXVIII. Impressum Auguste in edibus Silvani Otmar apud coenobium dive Ursule cis Lichum. (Augsburg Otmar 1518, wijn, brood, keuken, visch).
Wijn. 1536 Anonymus. Gruntlicher bericht wie man alle Wein teutscher und wälscher Landen vor allen zu fällen bewaren die bresthafften widerbringen. Medt Bier Essig Kreuterwein un all andre getränck machen sol. Das die natürlich und alten menschen unschädlich zutrincken sind. Im Jar 1536, Strassburg bey Mathia Apiario, in 4. (Bier, azijn, wijn).

[p. 254]

Voeding. [1547 Anonymus]. De grote herbari' met al sijn figuerē der Cruyden/ om die crachten der cruyden te onderkennen. Met een tafele van den namen der cruyden in latijn en̄ duytsche. Een Register om lichtelic te vindē die curacien tegen alderhade cranchedē. Een tractaet om alle Urijnen te indicerene. Van den cautelen der Urijnen vā Meester Arnoldus de noua villa/ opdat die Meester niet bedroghen en worde. Om die operacien vā allē drogerien en̄ medecijnē te kennē. Metter Anathomie der menscheliker ghebeenten. Een expert Tractaet voor personē/ die op dorpen/ en̄ casteelen woonen/ verre va die Meesters/ Om te makenene Wondrancke/salue/ en olien/ Daer hem elck met ghenesen mach/ Welck tractaet in die ander Herbarius niet en is. En̄ noch veel ander nootsakelijcke leeringhen/Weder verdruct int Jaer MCCCCC ende XLVII. Gheprent Tantwerpen / Bi mi Simon Cock (Cit. door A.C. Klebs Catalogue of early Herbals; L'art ancien S.A. Lugano, 1925. Bibl. Univ. Gent Ac 3404, 25.8 × 19.3 cm.).

In dit boek vinden wij de volgende woorden waarmede voedings- en genotmiddelen zijn genoemd: loock (allium), eppe of ioncfrou marck (apium) of risus, hooge malve of witte hoemst (malva), anijs (anisum), havere (avena), amandel (amygdala), stijffele of ameldonck, gomme armoniacum, azijn of edick, watere of water, botere of boter ‘verteert ende reynicht’, kervele (cerifolium), weghewaert of succorie of hemelslotel (cichoria), ruytenboom of queappelboom of quepeerboom, aiuyn of swevel (cepa), caneel (cynamomum), kersboom (cerasus), sofferaen (crocus), kaese die onder de schadelijke stoffen wordt gerekend, mostaert, boonen, hoppe (humulus), lattuwe (lactuca), muscaet, honich, kersse (nasturtium), noten muscaten, gherste (hordeum), olijfboom of olieboom, oelsaet of mancop (papaver), petercelie, erweten en erweet cruyt, peyren, appelen, citrine appelen of appelen van Oraengien, pepere, rogge, spelte, wijngaert of wijnstock, ghimber of imber, zuyckers of suycker.

De schrijver noemt ook: gout, silvere, quicksilver, antimonie of spiesglas, alluyn, ambra of walcoede, operiment of regal, boomwolle of catoen, jodenleem of bitumen, kampffere, hevercullen (castoreum), corael, lootwit of ceruse, kalck, wasch, coper, yvoor, bloetsteen (Haematiet), gomme van Arabien, gagates (achaat), vlasch of lijnsaet, lasuersteen (lapis lazuli), silverglit (litargirum), magneet of seylsteen, peterolie, solffere, ghemeyn sout, steensout, seepe, terebentijn, wijnsteen, vitrioel.

Distillatie. 1550? Anonymus. Del modo distillare le acqua da tutte le piante et come ui si possino conservare iloro veri odori et sapori. 1550? in-f^o.
Gezondheid. 1553 Anonymus. De conservanda bona valetudine Scolae Salernitanae. Francoforti, Egenell hum, 1553, in-12.

[p. 255]

Kookkunst. 1554 Anonymus. Koch und Kellermeisteren. Frankfurdt a.m., Gülfferich 1554.
Kookkunst. 1559 Anonymus. Kochbuch von allerley Speisen, auch wie man Latwergen und Zucker machen können. Augspurg, 1559, in-4.
Gezondheid. 1572 Anonymus. De conservanda bona valetudine. Opusculum Scholae salernitanae cum Arnoldi Nouicomensis, medici et philosophi antiqui enarationibus utilissimis. Parisiis, de Marnes, 1572, in-16.
Kruiden. 1574 Anonymus. Les figures et pourtraicts des plantes et herbes dont on use coutumièrement, soit au manger, ou en médecine, avee leur propriété et vertu. Paris, Bonfous, 1574, in-12.
Wijn. 1576 Anonymus. Büchlein, ein nutzliches, von mancherleyen künstlichen Wassern, Oelen und Weinen. Basel, 1576.
Tabak. 1602 Anonymus. Work for Chimny-Sweepers; or a warning for Tabacconists. Describing the pernicious use of Tabacco, no lesse pleasant then profitable for all sorts to reade. Fumus patriae, Igne alieno Luculentier. As much to say, Better be chokt with English hemp, then poisoned with Indian Tabacco. Imprinted at London by T. Este, for Thomas Bushell, & are to be sould at the great North dore of Powles, 1602.
Wijn. 1606 Anonymus. Modo di fare il vino perfettamente, che si conservi buono et che non si guasti. Venetia, 1606.
Bier. 1611 Anonymus. Le bragardissime et joyeux testament de la bière. 1611, 16 blzz.
Wijn. 1613 Anonymus. Modo di fare il vino alla franzese, Secondo l'uso de migliori paesi di Francia. Firenze, Sermatelli, 1613.
Wetgeving. 1626 Anonymus. Placcaet ende ordonnantie opt stuck van den opheve van de generale ende ghemeene middelen. 's Gravenhage 1626. Van de olij. Van den gesouten haringh en de gesouten visch. Consumptie van 't zout. Van de ronde mate. Van de keerssen. Op de fruyten. Op 't brandhout. Van de paerden. Van de taback. Van den impost op de boter. Van den veertichsten penningh van de schepen. Placaet jegens de bedelaers, vagabonden ende bedelaryen. Enz.
Wijn. 1641 Anonymus. A true relation of the proposing, threatning and perswading the vintners to yield to the composition upon wines. London, 1641.
Wijn. 1641 Anonymus. A true discovery of the projectors of the wine project, out of the vintners owne orders mode at their commonhall. London 1641.
Wijn. 1641 Anonymus. A reply to a most untrue relation made and

[p. 256]

set forth in print, by certaine vintners in excuse of their wine project. London, 1641.
Voeding. 1650 Anonymus. De alimentorum facultatibus libri quinque. Argentinae, 1680, 1600 blzz.
Voedingsleer. [1657 Anonymus]. Pharmacia Galenica et Chymica. Dat is Apotheker ende Alchymiste ofte Distilleerkonste. Begrijpende de beginselen ende fondamenten der selver. Verdeylt in acht Boecken, tot onderwijsinge der Apothekers. Door een Liefhebber der selver konste. t' Amsterdam, By Johannes van Ravesteyn, Boeck-verkooper op 't Water, in 't Schrijf-boeck, 1657. (15,6 × 9.6 cm., 6 + 460 + 12 blzz., Bibl. A.J.J.V.)

Titelprent verbeeldende eene apotheek van den tijd. Na de ‘Approbatio hujus Libri’ gansch in het Latijn opgesteld en geteekend van Joannes Stullius op 25 Juli 1653, wordt door de tusschenkomst van eene bladzijde verzen den drukker tot het boek, en het boek tot den apotheker voorgesteld.

Den

Drucker tot den Boeck, ende den

Boeck tot den leerende Apotheker

Wel komt ten laatsten uyt / O langh verwachte Boeckje /
Te langh hebt ghy gheweest verdonckert in een hoeckje.
Komt uyt / en schaemt u niet / vertoont u alle mensch;
Want ik weet dit seer wel / gij zijt van veel den wens.
Den wensch zeg ick van veel / die noyt zijn t' out om leeren;
Maer niet den wensch van die / die dit in 't quaet verkeeren /
Dat ghy die edel konst nu maeckt gheheel ghemeen /
Maer weet / 't is maer sijn beurs / de welck hij soeckt alleen:
Niet so seer om den mensch te helpen van sijn qualen /
Dan lof / eer ende gelt alleen daer van te halen.
Doch hoe vernuft gij zijt: die meynt hy weet het al /
Door leest / ghy vinden sult / het welck u leeren sal.
Of soo ghy beters weet / ick sal u geerne hooren;
Want niemant / so gy weet / is met de konst geboren.
Ghy Jongers namentlijck / die u tot leeren stelt /
Doorsiet mij om en om / uw less' is hier gespelt.
Ick geeft u al voor niet / 't welck ick in veertig jaren
En achte noch daer by / by een hebb' konnen garen.
Ick geef 't u al voor niet / het welck u Meester self
U nauw'lijck leeren sal naer jaren thien / of elf:
Jae 't welck gy dievelijer / en looflijck moet betrappen /
Dit sal dit Boecxken u al opentlijck gaen klappen.
Doet hier met u profijt / en helpt u even mensch /
Dat hy mach zijn gesont / dit is alleen mijn wensch.

[p. 257]

Na deze verzen die den hoogmoed van den drukker, of van het boek, of beter van den apotheker-liefhebber op verscheidene plaatsen weerspiegelt, krijgt de beminde lezer een voorrede om het bewijs te hebben dat men ‘sonder meester te leeren’ kan.

Het werk is verdeeld in 8 boeken.

Het 1^e boek (blzz. 1-24) houdt zich met de plantgewassen in het algemeen bezig. Het 2^e boek (blzz. 25-82) is een overzicht der lessen van doctor N. Lotens te Parijs rond 1610 over de algemeene geneeskunde, waarin de behandeling der geneesmiddelen met Vlaamsche uitdrukkingen voorkomt. Het 3^e boek (blzz. 83-118) bespreekt de gemengde geneesmiddelen. In het 4^e boek (blzz. 119-138) wordt de apothekerskunst uiteengezet, in het 5^o boek (blzz. 193-280) de bereiding der geneesmiddelen en van de volgende bewaarde levensmiddelen waarvan de benamingen hier met de gebruikte spelling worden aangegeven: kriecken, citroen, orange, confituren of confijturen, peeren, appelen, queengeleye, marmelade, broodt-suycker, queen-boccaden, pasta, marsepeyn, terwebloeme, soete-melck, amandelpastey, rosquillien of witte letteren, mostachiolen of lanckwerpige platte brootkens met caneel en roosewater, bescuyt, caneel, enz.

Het 6^e boek (blzz. 281-316) behandelt eenige bijzondere producten zooals theriaca, mithridatium, enz. Op 2 bladzijden wordt theriaca in Nederlandsche verzen beschreven (blzz. 284-285) onder den titel: ‘Triakel van Andromachus de Oude, in Griecksche verssen beschreven, ende in Nederduytsche naghevolght’. En verder op blzz. 301-304 worden, ook in verzen, de eigenschappen van de jonge en oude triakel bekend gemaakt.

Het 7^e boek is de alchemische of distilleerkunst (blzz. 317-414) waarin de gewone chemische bewerkingen worden bestudeerd, en de gebruikte toestellen beschreven. Eigenaardig is de bepaling van de putrefactio, aldus ‘Is eene werckinge, door de welcke de ghemenghelde lichamen ontbonden worden door natuurlijcke verrottinge, dewelcke geschiedt als de vochtigheyt van 't selve lichaem komt te overwinnen de drooghte’ (blz. 335). Even eigenaardig wordt de fermentatio (blz. 337) uitgelegd: ‘Is eene verheffinge der saken in hare eygen substantie, door de welcke door middel van digestie, de werckende hitte overwint, en doet de saken gaan en oprijsen als een deegh, waerdoor sy verandert in hare natuur 't gene 't welk lijdelijck was’.

Het 8^e boek is een bijvoegsel (blzz. 415-445) waarin eenige bijzondere bereidingen voorkomen, namelijk gersteslijm, gerstepap, eycken-lombaert, restauraet of consummaet, expres, colys,

[p. 258]

- deze drie laatste met kippen bereid -, limonaden, wijn-brulé, gebrande wijn, queen, mee, honigh-water, enz. Een 2^e bijvoegsel (blzz. 446-460) bespreekt de koortsen.

Een register in alphabetische orde bevat de Latijnsche en Nederlandsche gebruikte woorden.

Wijn. 1658 Anonymus. Ampliatie van de ordonnantie op de wijnen. Utrecht, 1658, in-8.
Kookkunst. 1664 Anonymus. De cierlijke voorsnijdinge aller tafelgerechten. Amsterdam, Swerets, 1664.
Voeding. 1665 Anonymus. Epulum parasiticum Quod eruditi conditores instructoresq;. Norimbergae, 1665, in-12, LIV + 315 blzz.
Hekelgeschrift in verzen en in proza.
Koffie. 1666 Anonymus. De potu coffi. Francofurti, Vogelius, 1666, in-4, 15 blzz.
Jam. 1670 Anonymus. Traité de confiture ou le nouveau et parfait confiturier. Amsterdam 1670 en Paris 1689.
Kookkunst. 1674 Anonymus. Art de bien traiter, divisé en trois parties. Paris. Leonard, 1674, in-12, 413 blzz.
Koffie, enz. 1684 Anonymus. Naturgemässe Beschreibung der Coffee, Thee, Chocolate, Tabacks. Hamburg, 1684, 71 blzz.
Tabak. 1687 Anonymus. Placat emoot Tobakz inforande sampt angaende Tobaks bladers inforskrift urande och Spinnerijers. Stockholm, 1687, in-4.
Thee. 1689 Anonymus. Thee domi militiaeque Valetudinis custos. Das ist: Gründlicher Bericht, wie ein jeder, dem seine Gesundheit lieb ist, das Thee nicht allein zu Hause gebrauchen, sondern wie auch ein Soldat sich im Felde darmit praeserviren könne. Frankfurt, Knoch, 1689, 24 blzz.
Koffie, enz. 1691 Anonymus. Déclaration du Roy concernant la vente de café, thé et chocolat. Bordeaux, Mongiron, 1691.
Vruchten. 1692 Anonymus. Nouvelle instruction pour les confitures et les fruits avec la manière de bien ordonner un dessert. Paris, 1692.
Jam. 1698 Anonymus. Traité de confiture ou le nouveau et parfait confiturier qui enseigne la manière de bien faire toutes sortes de confitures tant sèches que liquides, au sucre, à demy sucre et sans sucre, des compostes, des pastes, des sirops et gelées, des dragées, biscuits, etc. Amsterdam, 1698. in-8, 252 blzz.
Thee, enz. 1701 Anonymus. Verhandeling van de thee, koffee, tabak en snuifpoeders, door R.V.N., 1701.

[p. 259]

Kookkunst. 1705 Anonymus. Le cuisinier familier tant pour les grandes maisons et familles bourgeoises que pour les gens de la campagne. Bruxelles, de Leener, 1705.
Rookkunst. 1706 Anonymus. Die curieuse Köchin, nebst Anhang von Schminck-Mitteln, raren und unbekandten Italiän. Geträncken oder Säfften für die honette Frauenzimmer. Nürnberg, Buggel, 1706.
Kookkunst. 1710 Anonymus. De verstandige kok of sorgvuldige huyshouder beschrijvende hoe men spijsen sal kooken. Verm. met de Holl. Slachttijd, bijgevoegt de verstandige confituurmaker. Amst. s.d. (1710), in-4; Amst. 1711, in-4; Middelb., 1742, in-4; Amst., 1802.
Water. 1710 Anonymus. Observations sur la nature, la vertu et l'usage des eaux minérales et médicinales de Jouhe. Dole, Binart, 1710, in-12.
Koffie. 1713 Anonymus. Bewährter Unterricht von rechter Zubereitung des Coffee-Getränkes. Hamburg, 1713, in-8.
Kookkunst. 1715 Anonymus. Le nouveau cuisinier royal et bourgeois. Paris, 1715.
Tabak. 1715 Anonymus. Ergötzlichkeiten vom Toback, worinn dessen Ursprung, Würkung und Annehmlichkeit vorgestellet wird. Leipzig, 1715, in-8.
Kookkunst. 1715 Anonymus. Die rach der heutigen mode eingerichtete kunst zu kochen. Nebst einem Anhang vor das löbliche Frauenzimmer, Bestehend in der Wissenschaft zu Candiren, Confituren, wie auch die Gestalt zu conserviren. Von C.H.D., Leipzig, Hoffmann, 1715, in-8.
Cacao. 1719 Anonymus (Falconet?). Histoire naturelle du cacao et du sucre. Paris, 1719, in-12; Amsterdam, 1720, in-8.
Tabak. 1719 Anonymus. Das Kraütlein Toback, oder vom Ursprung, Beschaffenheit des Tobacks, 1719.
Tabak. 1720 Anonymus. Dissertation on the use and abuse of tobacco. London, 1720, in-8.
Wijn. 1722 Anonymus. Manière de cultiver la vigne et de faire le vin de champagne, Rheims, 1722.
Kookkunst. 1722 Anonymus. Le nouveau cuisinier royal et bourgeois. Paris, 1722.
Thee, koffie. 1722 Anonymus (Gleditsch?). De theae et caffeae succedaneis. Breslau, 1722.
Tabak. 1722 Anonymus. Venus rebutée oder Ruhm des Tabacks, nebst einem Discours vom Tabacks-Decoro und der Tobacks-Freyheit, 1722.

[p. 260]

Jam. 1724 Anonymus. Nouvelle instruction pour les confitures, les liqueurs et les fruits. Paris, 1724.
Chocolade. 1724 Anonymus. The natural history of chocolate. London, 1724.
Water. 1727 Anonymus. Beschrijving van de beroemde vrije rijks- en krooningstad Aken, mitsgaders van alle desselfs Fonteinen, en minerale wateren en baden. Leiden, 1727.
Kookkunst. 1728 Anonymus. A collection of above three hundred receipts in cookery, physick and surgery for the use of all good wives, tender mothers, and careful nurses. By several hands. London, Kettieby, 1728.
Water. 1728 Anonymus. Bericht vom Sauer-Wasser im Langen-Schwalbach, aus kundiger Medicorum Erfahrung, auch des Orts Documenten publicirt. Franckfurt, 1728.
Kookkunst. 1729 Anonymus. Le nouveau cuisinier Royal et Bourgeois. Paris, 1729.
1729 Anonymus. Le parasite. Fable avec des reflexions curieuses et divertissantes, Rouen, Viret, 1729, 60 blzz. (Over tafelschuimers).
Water. 1730 Anonymus. Les vertus médicinales de l'eau commune, ou recueil des meilleures pièces qui ont été écrites sur cette matière. Paris, 1730.
Chocolade. 1730 Anonymus. Discorso apologetico per el chocolate. Madrit, 1730.
Jam. [1733 Anonymus]. Nouvelle instruction pour les confitures, les liqueurs et les fruits: Où l'on apprend à confire toutes sortes de Fruits, tant secs que liquides; et divers Ouvrages de Sucre qui sont du fait des Officiers et Confiseurs; avec la manière de bien ordonner un Fruit. Suite du Nouveau Cuisinier Royal et Bourgeois, également utile aux Maîtres-d'Hotels et dans les Familles, pour sçavoir ce qu'on sert de plus à la mode dans les Repas. Nouvelle édition, Revûé, corrigée et beaucoup augmentée, avec de nouveaux Desseins de Tables. A Paris au Palais, chez Claude Prudhomme, dans la Grand'Salle, vis-à-vis l'Escalier de la Cour des Aides, à la Bonne-Foy couronnée. MDCCXXXIII. Avec Privilège du Roy. (16,4 + 0.5 cm., 12 lim. + 516 blzz., Bibl. A.J.J.V.)
Wijn, tabak. 1733 Anonymus. The bugdet opened or an answer to a pamphlet intitled, A letter from a member of Parliament to his friends in the Country, concerning the duties on wine and tobacco. London, Haines 1733, 34 blzz.
Bier. 1734 Anonymus. Lettre sur la bière. Valenciennes, 1734.

[p. 261]

Bier. 1737 Anonymus. The London and Country Brewer. London, 1737-1738, 3^e Ed.
Koffie, thee. 1737 Anonymus. Die bezauberte Coffee- und Theewelt, Frankfurt, 1737.
Jam. 1737 Anonymus. Nouvelle instruction pour les confitures, les liqueurs et les fruits. Paris, Prudhomme, 1737.
Kookkunst. 1738 Anonymus. Le ménage des champs et de la ville ou nouveau cuisinier françois accommodé au gout du Tems. Paris, David, 1738.
Wijn. 1738 Anonymus. Geheym der wijnen ontdekt. 's Gravenhage, 1738.
Kookkunst. 1738 Anonymus. Traité historique et pratique de la cuisine. Amsterdam, 1738.
Tabak. 1739 Anonymus. K. Majts Förordning angaende Theras Straff som efter ett ars foerlopp ifran then 19 i thenne Manad har Riket handla eller forsallja nagon utrikes spunners Tobak. Stockholm, 1739.
Jam. 1740 Anonymus. Nouvelles instructions pour les confitures, les liqueurs et les fruits, 1740, 520 blzz.
Water. 1740 Anonymus. Verhandelingen over de metalen, mijnen en minerale wateren. Leiden, Vanderkluizen, 1740.
Voeding. 1740 Anonymus. Compendienses und nutzbares Haushaltungs-Lexicon, Chemnitz, 1740.
Voeding. 1742 Anonymus. Der geschickte und Wohlerf. Branntwein-Brenner u.d. in Confect. und Backen über Frauenzimmer.... von Destilliren.... Bereitung der Aquavite.... Coffee-Getränks.... Früchte einzumachen. Leipzig, 1742.
Kookkunst. 1742 Anonymus. Traité nouveau de la cuisine. Paris, 1742.
Thee, enz. 1743 Anonymus. Beschreibung des Thee-Caffee- und Chocolade Trankes, wie auch des Chinesischen Saamens Badian. Augspurg, 1743.
Bier. 1744 Anonymus. The London and country brewer. London, 1744.
Kookkunst. 1745 Anonymus. Leipziger Kochbuch. Leipzig, 1745.
Water. 1746 Anonymus. Nachricht von den Zaysenhauser-mineralischen Bronnen und Bad. Stuttgart, 1746.
Chocolade. 1748 Anonymus. Memorie storiche sopra l'uso della cioccolate. Venezia, Occhi, 1748.
Kookkkunst. 1749 Anonymus. Aufrichtige und bewährte Nachrichten, von allem ersinnlichen Koch- und Backwerck, 1749.

[p. 262]

Water. 1749 Anonymus. Observations sur les eaux de rivière de Seine et Marne, d'Arcueil et de puits, et sur les filtres. Paris, Morel, 1749. (Studie over het gevaar van koperen toestellen).
Chocolade. 1749 Anonymus. Memorie storiche sopra l'uso della cioccolata in tempo di diginno. Lucca, 1749.
Kookkunst. 1750 Anonymus. Les dons de Comus ou l'art de la cuisine, 3 vol. Paris, 1750.
Kookkunst. 1750 Anonymus. La cuisinière bourgeoise. Paris, 1750.
Vruchten. 1750 Anonymus. Science du maître d'hotel confiseur avec des observations sur la connoissance et les propriétés des fruits. Paris, 1750.
Brood. 1750 Anonymus. Tariffa oder Ordnung nach welcher sowol der Waitz, als Rocken-Brod... abgebacken und die Schau hierauf vorgenommen wird. Amberg, 1750.
Kookkunst. 1750 Anonymus. Epulario il quale tratta del modo du cucinare ogni carne, uccelli, et pesei d'ogni sorte. Venetia, Remondini, 1750 (?), 132 blzz.
Voeding. 1750 Anonymus (M.C.D.). Dictionnaire des alimens, vins, liqueurs, leurs qualités, leurs effets. Paris 1750.
Wijn. 1750 Anonymus. Οινος κριϑινος, a dissertation concerning the origin and antiquity of barley-wine. Oxford, 1750.
Kookkunst. 1752 Anonymus. Die Nürnbergische wohl unterwiesene Koechin, 1752.
Kookkunst. 1752 Anonymus. Das allern Pariser Koch-Buch, nebst Trenchir-Buch mit Figuren. Strassburg, 1752.
Kookkunst. 1753 Anonymus. La cuisinière bourgeoise. Bruxelles, 1753.
Voeding. [1753 Anonymus]. Nieuwe Nederduitsche Apotheek. Op eene klaare en verstaanbare wijze onderwijs gevende omtrent de beste dagelijks gebruikt wordende Geneeskundige Bereidingen; Waar in inzonderheid de Scheikundige Bewerkingen, Volgens de Gronden der vermaarde Heeren Boerhaave, Geoffroy en andere beroemde Mannen, zoo duidelijk beschreeven worden, als tot nog toe in geene andere Apotheeken geschied is. Te Leiden Bij Pieter van der Eyk, Boekverkooper. 1753. (22 × 13,5 cm., 10 lim + 440 + 38 blzz., Bibl. A.J.J.V.).

Het boek bevat twee deelen, het eerste met 16 hoofdstukken, het tweede met 24 hoofdstukken. Buiten de geneesmiddelen, vindt de lezer inlichtingen over eenige levensmiddelen zooals confijten, conserven en geleien, stroop, azijn en oliën, zeezout.

[p. 263]

Vele technische woorden met de Latijnsche overeenstemmende uitdrukkingen.

Wijn, enz. 1755 Anonymus. Der geschickte Wein- und Bierkünstler. mit einem Unterrichte von Thee, Caffe. Chocolate, und Mandelate zu machen. Tubingen, 1755.
Water. 1757 Anonymus. Analyses chimiques des nouvelles eaux minérales vitrioliques, ferrugineuses, découvertes à Passy dans la maison de Mad. de Calsabigi. S.l., 1757, 142 blzz.
Koffie. 1757 Anonymus. La salubrité du caffé, prouvée par la raison et par l'expérience. Genève, 1757.
Kookkunst. 1757 Anonymus. Kurzgefasstes und selbstlehrendes Kochbuck. Erfurt, 1757.
Kookkunst. 1758 Anonymus. Traité historique et pratique de la cuisine suivi d'un abrégé sur la manière de faire les confitures liquides et autres desserts. Paris, 1758.
Kookkunst. 1758 Anonymus. Cuisine et office de santé propre à ceux qui vivent avec economie et regime. Paris, 1758.
Kookkunst. 1759 Anonymus. Le manuel des officiers de la bouche. Paris. 1759, in-8; 1760. in-12.
Bier. 1579 Anonymus. The London and country-Brewer: containing the whole art of brewing all sorts of malt liquors, preserving, bottling, etc., 1759.
Bier. 1760 Anonymus. The compleat brewer. 1760.
Water. 1760 Anonymus. Mémoire sur l'air, la terre et les eaux de Boulogne sur mer et des environs. S.l. 1760?, 140 blzz.
Bier. 1761 Anonymus. Der wohlerfahrne Braumeister. Frankfurt, 1761.
Wijn. 1762 Anonymus. Seker konsten van wyn, brandewyn, distileerde wateren te maken. Handschrift, Embden, 1762, 40 blzz.
Tabak. 1762 Anonymus. Fabrique du tabac. Recueil des planches de l'encyclopedie. Paris, 1762.
Kookkunst. 1763 Anonymus. De volmaakte hollandsche keukenmeid, volmaakte grondbeginselen der keukenkunde. Amsterdam, 1763-1767.
Bier. 1764 Anonymus. The complete malster and beerbrewing. London, 1764.

[p. 264]

Vruchten. 1765 Anonymus. Le confiturier royal ou nouvelle instruction pour les confitures, les liqueurs et les fruits. Paris, 1765, 449 blzz., 4^e ed.
Kookkunst. 1766 Anonymus. Neues wohleingerichtetes Schwäbisches Kochbuch. Tübingen, 1766.
Kookkunst. 1766 Anonymus. Neues alphabetisch eingerichtetes Kochbuch. Nordhausen, 1766.
Dranken. 1766 Anonymus. Chymie du gout et de l'odorat, ou principes pour composer facilement et à peu de frais, les liqueurs à boire et les eaux de senteurs. 1766, 390 blzz.
Honing. 1766 Anonymus. Sammlung einiger die Bienenzucht besonders in den Churfürstlich-Braunschweig-Lüneburgischen Landen. Gotha und Göttingen, Dieterich, 1766.
Kookkunst. 1767 Anonymus. Dictionnaire portatif de cuisine, d'office et de distillation. Paris, 1767.
Kookkunst. 1767 Anonymus. La cuisine bourgeoise. Paris, 1767.
Kookkunst. 1767 Anonymus. Gazetin du comestible, de l'origine janvier 1767 à décembre 1767. (Handschrift).
Kookkunst. 1767 Anonymus. Cuisine et office de santé. Paris, 1767, in-12.
Koffie. 1768 Anonymus. Vertraute Briefe über den Caffee aus Korn und andern inländischen Gewächsen. Leipzig, 1768.
Kookkunst. 1768 Anonymus. La science du maître d'hotel cuisinier. Paris, 1768.
Kookkunst. 1768 Anonymus. La science du maître d'hotel confiseur. Paris, 1768.
Kookkunst. 1769. Anonymus. Jährlicher Haus-Rath, oder Neu- und alter Calender auf das Jahr 1769. Zurich.
Kookkunst. 1769 Anonymus. Volmaakte grondbeginselen der keukenkunde. Amsterdam, Van Esveldt, 1769.
Vleesch. 1769 Anonymus. Mémoire concernant le commerce de la viande de boucherie par un magistrat du Parlement de Dauphiné. Grenoble, 1769, 125 blzz.
Tabak. 1769 Anonymus. Le tabac. Paris, 1769.
Marsepijn. 1769 Anonymus. Schauplatz der Künste und Handwerke. Leipzig en Königsberg, 1769. (Bevat de geschiedenis van marsepijn.)
Wijn. 1770 Anonymus. Oenologie ou Discours sur la meilleure methode de faire le vin et de cultiver la vigne. Dijon, Capel, 1770, XLIII + 280 blzz.

[p. 265]

Chocolade, enz. 1770 Anonymus. Le bon usage du chocolat dégraissé, du sirop de vanilles, du sirop de thé, du caffé volatile. Paris, 1770?
Tabak. 1770 Anonymus. Betrachtungen über den Gebrauch des Rauchtabacks. Königsberg, 1770.
Wijn. 1770 Anonymus. Essai sur la bonification des vins tant bons que mauvais lors de la fermentation. Paris, 1770.
Bier, enz. 1771 Anonymus. Geheim der wynen, liqueuren en bieren of volkomen onderwys om alle soorten van wynen te bereiden. Amsterdam, Bom, 1771.
Kookkunst. 1771 Anonymus. De Utrechtsche keukenmeid, confituurmaakster en huisdoctores. Utrecht, 1771.
Dranken. 1772 Anonymus. Laboratoire de flore ou chymie champêtre végétale contenant la manière de faire avec les plantes, les liqueurs, les ratafiats, les essences. Paris, 1772.
Cacao. 1772 Anonymus. Observations sur le cacao et sur le chocolat. Paris, 1772.
Kookkunst. 1772 Anonymus. Dictionnaire portatif de cuisine, d'office et de distillation, contenant la manière de préparer toutes sortes de viande, de volailles, de gibier... La façon de faire toutes sortes de gelées, de pâtes, de gateaux... Et de composer toutes sortes de liqueurs, de ratafias, de syrops. On y a joint des observations médicinales. Paris, Lottin, 1772, in-12.
Dit naamloos boek zou door Aubert de La Chesnaye des Bois, Jean Goulin en Auguste Roux geschreven geweest zijn.
Voeding. 1774 Anynymus. Almanach de santé. Paris, Ruault, 1774, in-16, 164 blzz.
Hoofdstuk VII, 38 blzz. behandelt de voedingsstoffen, de wijnen en de dranken.
Dranken. [1774 Anonymus]. Nouvelle chymie du gout et de l'odorat ou l'art de composer facilement et à peu de frais les Liqueurs à boire et les Eaux de Senteurs. Nouvelle Edition, entièrement changée, considérablement augmentée et enrichie d'un Procédé nouveau pour composer des Liqueurs fines sans eau-de-vie, ni vin, ni esprit de vin, proprement dit; de plusieurs Dissertations intéressantes, et d'une suite d'Observations physiologiques sur l'usage immodéré des Liqueurs fortes. Avec figures. A Paris, chez Pissot, Libraire, quai de Conti, MDCCLXXIV. Avec approbation et Privilège du Roi. (19.2 × 11.8 cm., XLVIII + 210 + 320 + 6 plzz., Bibl. A.J.J.V.).
Wetgeving. 1775 Anonymus. Arrest du Conseil d'Etat du Roi qui ordonne qu'à l'avenir les sucres raffinés en pains et en poudre ou candi,

[p. 266]

provenant du commerce des Iles de France et de Bourbon, payeront comme ceux provenant des Iles et Colonies françaises de l'Amétique, vingt-deux livres dix sous par quintal à toutes les entrées du royaume, tant de la Bretagne et des provinces réputées étrangères, que les cinq grosses Fermes. Du 5 avril 1775. Paris, Impr. Roy, 1775, in-8.
Voeding. [1775 Anonymus]. Den Nederlandschen verstandigen Hovenier, Over de XII Maenden van het Jaer..... Item, hoe men van de selve goede en nutte Confituren, Conserven, Olien, Wateren en Wijnen zal prepareren en bereyden..... Door F.V.S. Pbr. Den negensten Druk. Tot Gend by Philippe Gimblet.
Zie Versl. en Meded., Kon. Vla. Acad., 1931, blz. 673.
Wijn. 1775 Anonymus. Anleitung zu einer gründlich und dauerhaften Verbesserung der Weine in Deutschland zu Verhütung aller schädlichen Weinkünste mitgeteilt von einem redlichen Deutschen. Frankfurt, 1775, in-8.
Koffie. 1779 Anonymus. Hof-Kalender Gothaischer a.d.J. 1779. Gotha, Ettinger; 1797 Gotha, Ettinger.
Voeding. 1781 Anonymus. Orientalisches Confectbuck, Tübingen, 1781.
Wetgeving. 1783 Anonymus. Ampliatie van de ordonnantie nopens den import op den rook en snuyftabak van 11 Aug. 1751, gearr. 21 Oct. 1783. Utrecht, 1783, in-4.
Water. 1783 Anonymus. Suite des expériences faites avec l'eau médicinale, 1783, in-8.
Bier. 1784 Anonymus. Der volkommene Bierbraner. Frankfurt und Leipzig, Wendler, 1784, 208 blzz.
Vleeschwaren. 1788 Anonymus. Almanach des comestibles. Paris, Desnos, 1788.
Water. 1788 Anonymus. Défense du traité analytique et pratique des eaux thermales d'Aix et d'Ussat, province de Foix. S. 1., 1788, in-8.
Bier. 1789 Anonymus. Die Bierbrauerei nach theoretischen und praktischen Grundsätzen. Erfurt, 1789.
Koffie. 1790 Anonymus. Etrennes à tous les amateurs de café pour tous les temps, ou manuel de l'amateur de café. Paris, 1790.
Bakkerij. 1790 Anonymus. Il confetturiere Piemontese, che insegna la maniera di confattare frutti, far biscottini, marzapani. Torino, 1790.
Bier. [1793 Anonymus]. Den volmaekten Bier-brouwer, Onderwysende. I. De Instructie van de waere kennisse der Ingredienten en Ustencilen noodig tot het Bier-Brouwer. II. De Bereydinge en Bewerkinge van het Bier-

[p. 267]

Brouwer. III. De wyse om veelderleye soorten van Bieren te Brouwen, benevens de konst-behandelingen der selve. IV. Hoe de Brouwkunde moet bewerkte worden. V. De uytgelesene Waernemingen over de Bieren, de selve goed te houden, te verbeteren en te bewaren. VI. Van de toe-gemaekte Bieren. VII. De geëxperimenteerde Geheymen der Bieren, benevens de uytmuntende Konst-Stukken der selve. VIII. De noodige Beschrijvinge van de Brouw-Hop en Gerste en hoe men tot de waere kennisse der selve zal konnen geraeken
Alsmede de beste en voordeeligste wyse om te bereyden en te maeken alderleye soorten van Azynen, en de voortreffelykste Geheymen der selve. Seer dienstig en nuttig voor Brouwers, Bier-stekers, Azynleggers, en alle Leerlingen der Brouw-kunde. Alles nauwkeurig uyt veel-jaerige ondervindinge opgesteld door W.V.L. Br. ea Med. D., Tweeden druk. Prys, seventhien Stayvers en halt, ingenaeyd. Tot Brussel, Men vind-se te koopen tot Gend, by Ph. en P. Gimblet, Boekdrukkers en Boekverkoopers op de Koornmerkt, 1793. (19.8 × 11.8 cm., 32 lim + 137 + 7 blzz., Bibl. A.-J.-J.-V.).

Zie over dit werk, door W. Van Lis, geneesmeester en brouwer, de verhandeling van A.J.J. Van de Velde, Versl. en Meded. Koninklijke Vlaamsche Academie, 1926, 802-807.

Wijn. [1794 Anonymus]. Den volmaekten Wyn-Steker, onderwysende. I. De Bereydinge en Bewerkingen van den Most en Gistinge der Wynen, de Behandelingen om allerleye soorten van Wynen te maeken. II. De Verhandelinge van de oprechte en sonder konst gemaekte Wynen, benevens de konst-behandelinge der selve. III. Van de naer-gemaekte Wynen. IV. Van de uytgelesene Waernemingen over de Wynen. V. 133 geëxperimenteerde Geheymen der Wynen. VI. De uytmuntende konst-stukken der Bewerkinge van den Most en Gistinge, en om diversche soorten van Wynen te maeken de selve goed te houden en te bewaeren, de Sieke Wynen te geneesen, de bedorvene te suyveren en te verbeteren. VII. De Beschryvinge van de Wyn-Bergen. VIII. De Beschryvinge van de Persse der Wynen. IX. Van de Maeten der Wynen. &. Seer dienstig en nuttig voor Wyn-Handelaers, en alle Liefhebbers der Wynen. Alles nauwkeurig uyt veel-jaerige ondervindinge opgesteld door E.L.H.W. Derden druk. Prys, vier-en-twintig Stuyvers en half, ingenaeyd. Tot Brugge, Men vind-se te koopen tot Gend, by Ph. en P. Gimblet. Boekdrukkers en Boekverkoopers, op de Koornmerkt, 1794. (20 × 11.7 cm., 4 lim + 214 + X blzz., Bibl. A.J.J.V.)

De 9 aangehaalde punten van den titel komen met de verdeeling in hoofdstukken van het boek niet overeen. Er zijn 12 hoofdstukken: 1, Wijngisting; 2, Bereiding van most en wijn; 3, Geheimen over verscheidene wijnsoorten; 4, Nagemaakte wijnen; 5, Middelen om den wijn te verbeteren; 6, Inlichtingen om goeden wijn te maken; 7, Waarnemingen

[p. 268]

over den wijn; 8, Over wijnbergen; 9, Het gisten; 10, Het proeven van wijn; 11, Het persen; 12, De wijnmaten

Het boek bevat een aantal technische woorden.

De titel vermeldt: derden druk. Daarover geeft Vander Haeghen in zijne Bibliographie Gantoise geen inlichtingen over een 1^e en een 2^e uitgave.

Brandewijn. [1794 Anonymus]. Den volmaekten Brandewyn-Stooker en distilateur, onderwysende: I. Eene volkomene Onderrichtinge van alle de Instrumenten en Werktuygen noodig tot het Brandewyn- en Genever-Stooken, en hoe de Brandewyn-ketels en Ovens moeten gemaekt worden. II. De Ingrediënten noodsaekelyk tot de Stook-Konst. III. Van het Luteren, de Regeeringe van het Vuer, d'Inweekinge, Toestellinge, Fermentatie, en Moutmaekinge. IV. Om den Brandewyn, Genever, Anys, en op de beste en voordeeligste wyse te stooken en te bereyden. V. Om rouwen en fynen Koorn-Brandewyn te Stooken, en den selven te rectificeeren en te suyveren. VI. Om Brandewyn van Wynen, Droeven en Wyn-Moeren te stoken. VII. Sesthien geëxperimenteerde Geheymen der Brandewynen, benevens de konstbehandelingen der selve. VIII. Manier om alderleye Wateren te Distileeren, als mede om Anys en Genever-Water te stooken. IX. Hoe de seer fyne Wateren gestookt en behandelt moeten worden. X. Algemeene wyse om de Gestookte en Gedistileerde Wateren te Soeten en te Koleuren. XI. Noodige Aenmerkingen die men in het Overhaelen van alle fyne Wateren in acht moet nemen. XII. Diversche besondere konst-stukken seer dienstig en nuttig voor Brandewyn-Stookers, Distilateurs, Brandewyn-Handelaars, en alle Liefhebbers der Stook- en Distileer-konst.
In het Licht gegeven door J.K.B.P., ervaeren Brandewyn-Stooker en Distilateur. Derden Druk, aenmerkelijk vermeerderd. Eerste deel. Prijs, twee-en-veertig Stuyvers, de twee Deelen, ingenaeyd. Tot Maestricht, Men vind-se te koopen tot Gend, by Ph. en P. Gimblet, Boekdrukkers en Boekverkoopers, op de Koornmerkt. 1794. (18.5 × 10.3 cm., 18 lim. + 128 blzz., Bibl. A.J.J.V.)

De korte voorrede aan den lezer eindigt bijna op dezelfde wijze als Den Volmaekten Wynsteker, en ook als Den Volmaekten Bierbrouwer, aldus met de woorden: ‘gebruykt desen Mynen overnuttigen arbeyd.... ontfangt het in dank, en gy zult my verplichten. Vale’. De Wynsteker en de Brandewynstooker zijn geschreven ofwel door Van Lis, of wel duidelijk onder zijn invloed; de anonymus is in den Bierbrouwer W.V.L. Br. en Med. D., (Wouter Van Lis, brouwer en medicynen doctor), terwijl de anonymus in den Wynsteker en in den Brandewyn stooker zich verschuilt resp. achter de letters E.L.W. en J.K.B.P.

[p. 269]

De apotheker-scheikundige P.J. Kasteleyn⁽¹⁾ schijnt niet aan deze verhandelingen gewerkt te hebben, alhoewel hij zich met bedrijven bezig hield; hij schreef namelijk den Sterkwaterstooker (1788) naar het Fransch van Demachy, de porceleinfabriek (1789) naar het Fransch van de Milly, den Zeepsieder (1791) naar Du Hamel, Halle en Weber, den papiermaker (1792) naar dela Lande, den waschbleeker (1792) naar Du Hamel, alsook een populair werkje, zooals Den Volmaekten Brandewijnstooker, Den Volmaekten Zeepsieder door P.J.K., aldus zonder volledigen schrijversnaam, als 2^e druk in 1797 te Maestricht en te Gent.

Waarom nu derden druk? In zijne Bibliographie Gantoise geeft vander Haeghen geen inlichtingen over een 1^e en een 2^e uitgave.

Dat 1^e stuk bevat 10 hoofdstukken waarvan titel en inhoud met de verdeeling op den titel niet overeenstemmen: 1 werktuigen, 2 verscheidene behandelingen, 3 over brandewijn, 4 distilleeren, 5 distilleeren van wateren, 6 distilleeren van geneverwater, 7 stooken van welriekende wateren, 8 kleuren en zoetmaken van gedistilleerde producten, 9 bijzondere inlichtingen, 10 bijzondere producten.

Sterke dranken. [1794 Anonymus II]. Den volmaekten Distilateur, of distileerder der liqueuren en fyne wateren, onderwysende: I. De volkomene instructie van de Distileer-Ketels noodig tot de Distileer-konst, II. Om de Liqueuren en Fyne Wateren op de beste en voordeeligste wysen te Distileeren, en de Ingrediënten te bereyden. III. De Beschryvinge van een uytmuntende Denkbeeld, behelsende vier nieuwe wysen om te Distileeren. IV. Twee-en-tachtig geëxperimenteerde Geheymen der onverbeterlyke Liqueuren en fyne Wateren, benevens de konst-behandelingen der selve. V. De wyse om van Fransche, Spaensche en Rhynsche Moerwyn, Brandewyn te Distileeren. VI. De Geheymen der Welriekende Wateren. VII. Om alderhande Cordialen en Olien van Speceryen, Bloemen, Kruyden, Wortelen en Zaeden te Distileeren. VIII. Dry-en-twintig Geheymen in het Distileeren van Gewassen en Planten; als mede van Wynen en Azyn. IX. Het Rafineeren der Suykers, te koken en te klaeren om Candys en Brood-Suyker te maeken; als ook dertig Descriptien van de konst der Suykers. X. Om een-en-twintig diversche soorten van Syroopen, en Punch te maeken, als ook Cyder, Limonade, en andere koel-Dranken. XI. Geheymen om te maeken en te bereyden verscheyde soorten van Chocolaed: Besondere manieren

(1) Zie mijne bijdrage over Petrus Johannes Kasteleyn (1746 + 1794) in Versl. en Meded. Kon. Vla. Acad., 1926, 109-148.

[p. 270]

van het bereyden der Coffy en Thée; en dry diversche konstige bewerkingen om eene Tafel tot een prachtig Dessert te maeken.
Veelderleye uytmuntende konst-stukken, seer nuttig voor Distilateurs, Rafineurs, Parfumeurs, Suyker-Bakkers, Hôteliers, Caffétiers, en alle Liefhebbers der Distileer-konst. In het licht gegeven door J.K.B.P. ervaeren Distilateur. Tweede Deel. Prijs, twee-en-veertig stuyvers, de twee Deelen, ingenaeyd. Tot Maestricht, men vind-se te koopen tot Gend, by Ph. en P. Gimblet, Boekdrukk. en Boekverkoop. op de Koornmerkt, 1794. (18.5 × 10.3 cm., XVI + 228 blzz., te samen met 1794 anonymus I, bibl. A.J.J.V.)

Na eene studie van de Distilatie, wordt het 2^e deel van het werk in 25 hoofdstukken verdeeld, niet in de volgorde van den titel: 1 toestellen, 2 een aantal bereidingen, 3 Fransche brandewijnsoorten, 4 distilleeren van brandewijn, 5 Rataffia, 6 verscheidene inlichtingen, 7 bereiden van cordialen, 8 gedistilleerde wateren, 9 en 10 vluchtige oliën, 11 welriekende wateren, 12 kostelijke wateren, 13 bereiding van ‘eau des Carmes’, 14 behandeling van wateren, 15 distillatie van kruiden, 16 distillatie van wijn en azijn, 17 bereiding van rataffialikeuren, 18 bereiding van eenige oliën en wateren, 19 en 20 bewerkingen met suiker, 21 stropen, 22 bereiding van likeuren, 23 cacao en chocolade, 24 koffie, 25 thee.

Dit gedeelte van het werk is meer een receptenboek, zonder orde opgesteld. Onder de bereidingen van gedestilleerde producten uit kruiden, ziet men onder meer, het verkrijgen van geest van solfer of zwavelzuur, van geest van salpeter of salpeterzuur!

Schrijver waarschuwt tegen vervalschingen van chocolade met erwten, gebrande schillen. Chocolade, koffie en thee worden onder de gezonde stoffen gerekend.

De twee deelen bevatten een groot aantal technische woorden, einde van de 18^e eeuw gebruikt.

Voeding. 1796 Anonymus. Koch-, Back- und Konfiturenlexikon. Ulm 1796.
Wijn. 1796 Anonymus. Weinbüchlein 1796.
Brood. 1798 Anonymus. Zuckerbäckerei-Handbuch.
Wijn. S.d. Anonymus. Geheim der wijnen om alle blauwe, rosse, lange en onzuivere wijnen schoon te maken. Amsterdam, van Esveld, in-8.
S.d. Anonymus. La troupe des bons Enfants assemblée à l'Hotel des ragouts. Lelis-Caen, Goderje (18^e eeuw), in-12.

[p. 271]

Kookkunst. [1541 Apitius, Aegineta, Platina]. Caelii Apitii summi adulatricis medicinae artificis de re culinaria Libri X recens e tenebris eruti, et a mendis vindicati, typisque summa diligentia excusi. Praeterea, P. Platinae cremonensis vivi undecunque doctissimi, De tuenda valetudine, Natura rerum, et Popinae scientia Libri X ad imitationem C. Apitii ad unguem facti. Ad haec, Paulus Aeginetae de facu'tatibus alimentorum tractatus, albano Torino interprete. Cum indice copiosissimo. Basileae. MDXLI (14 + 366 blzz., 20 × 14.8 cm., Bibl. Univ. Gent, Cl. 863, Kon. Bibl., Brussel, V.B., 4595²).

Het boek wordt door den vertaler Albanus Torinus aan Georgius ‘Wirtenbergae pariter & Montbelgardi Comiti Domino’ aangeboden, in een voorrede van 6 blzz. Daarna komt op 8 blzz. een alphabetische lijst van zaken.

Drie verhandelingen worden hier vereenigd:

1^o	De re culinaria van Caelius Apitius (blzz. 1-117) in 10 boeken en een bijvoegsel De condituris Damasceni.
2^o	De facultatibus alimentorum van Paulus Aegineta (blzz. 117-139) dezelfde stof behandelende als de tweede helft van het 1^e boek der Opera in 1567 verschenen.
3^o	De tuenda valetudine van Platina (blzz. 139-366) in 10 boeken, waarin een aantal voedingsmidden worden beschreven.

Catalogus N^o 232 van E. Nourry te Parijs noemt een andere uitgave van 1541 te Lyon, met 314 blzz. cursief gedrukt.

Zeldzaam boek. De epistola dedicatoria is Georgius van Wurtemberg opgedragen en geteekend uit Bazel V Idus Martias, Anno MDXLI.

Alhoewel de zakenlijst slechts 8 deelen vermeldt, bevat het boek er 10:

1.	Caelii Apitii de culinariae rei disciplina Liber primus, qui Epimeles inscribitur (blzz. 1-11).
2.	Caelii Apitii de culinariae rei disciplina Liber secundus, qui Artoptes inscribitur (blzz. 11-17).
3.	C.A. de c.r.d. Liber Tertius, qui Cepuros inscribitur (blzz. 18-27).
4.	C.A. de c.r.d. Liber Quartus, qui Pandecter inscribitur (blzz. 27-44).
5.	C.A. de c.r.d. Liber Quintus, qui Osprion inscribitur (blzz. 45-54).
6.	C.A. de c.r.d. Liber Sextus, qui Trophetes inscribitur (blzz. 45-54).
7.	C.A. de c.r.d. Liber Septimus, qui Polyteles inscribitur (blzz. 65-79).

[p. 272]

8.	C.A. de c.r.d. Liber Octavus, qui Tetrapus inscribitur (blzz. 80-97).
9.	C.A. de c.r.d. Liber Nonus, qui Thalassa inscribitur (blzz. 98-104).
10.	C.A. de c.r.d. Liber Decimus qui Halieus, sive Halieuticon inscribitur (blzz. 105-110).

Dan komen:

Blzz. 111-117: Appendicula de condituris variis ex Joanne Damasceno, Albano Torino Paraphraste.

Blzz. 117-139: De facultatibus alimentorum ex Paulo Aegineta, Albano Torino interprete.

Blzz. 139-366: P. Platinae Cremonensis, viri undecunque doctissimi, De tuenda valetudine, Natura rerum, Popinae scientia, ad amplissimum D.D.B. Rouerellam S. Clementis presbyterum, Cardinalem. In 10 deelen.

Het boek eindigt met de aanduiding: Basileae, Meuse Martio, Anno MDXLI.

Apicius Caelius leefde waarschijnlijk in de 1^e eeuw; hij schreef 10 boeken. De opsomis et condimentis, en De arte culinaria, dat door Theodoor Janssonius Van Almeloveen in 1709 te Amsterdam werd uitgegeven; deze schrijver zelf werd te Mydrecht op 24 Juli 1657 geboren, doctor in de geneeskunde te Utrecht in 1681, hoogleeraar in de geschiedenis en Grieksch in 1697 te Harderwijk en 1792 hoogleeraar in de geneeskunde. Hij overleed te Amsterdam den 29 Juli 1712.

Van T.J. Van Almeloveen noemt vanderAa (I, 188) onder meer: Hippocratis Aphorismi, Amst. 1685, L.B. 1732 en 1785, Glasgow 1748; Caelii Aureliani de morbis libri VIII, Amst. 1704, 1709, 1722; Apicius Coelius de Obsoniis et Condimentis, sive de arte coquinaria, Amst 1709; ontleedkundige waarnemingen der mossels, Amst. 1684. Hij was ook medewerker aan het werk Hortus Indicus Malebaricus, Amst. 1678-1703 fol.

De opsoniis et condimentis sive arte coquinaria verscheen ook in 1542 Tiguri; het gaat door voor het oudste keukenboek.

Voeding. 1571 Apollinaris Qu. Kurtzes Handtbüchlein und Experiment vieler Artzneyen, durch den gantzen Cörper des Menschens, von dem Haupt biss auff die Füss. Sampt lebendiger Abcontrafactur etlicher gemeiner kreutter, und darauss mancherley Gebranter und distillierten Wassern, kraft und tugendt. Strassburg, Rihel 1571.
Voeding. 1732 Arbuthnot J. An essay concerning the nature of aliments, and the choice of them. London, Tonson 1732, 2^e Ed.

Deze inlichting komt uit Nova Acta Lipsiae 1734, blz. 167.

[p. 273]

Haller noemt eene uitgave in-8 te London in 1730 of 1731, eene Duitsche in-8 te Hamburg in 1744, twee Fransche in-12 te Parijs in 1741, en een in-8 in 1755.

Voeding. 1741 Arbuthnot J. Essai sur la nature et le choix des alimens suivant les différents effets, les avantages et les désavantages de la nourriture animale et végétale. Traduit de l'anglois. Règles pratiques sur la diète dans les différentes constitutions et maladies du corps humain. Paris, Cavelier, 1741, 180 + 150 blzz.
Voeding. 1755 Arbuthnot J. Essai sur la nature et le choix des alimens suivant les differentes constitutions, les avantages de la nourriture animale et végétale, 1755, 330 blzz.
Voeding. [1773 Arbuthnot]. An inquiry into the Connection between the present price of Provisious and the size of Farms. With remarks on population as affected thereby. To which are added, proposals for preventing future scarcity. By a Farmer. London: Printed for T. Cadell, in the Strand. MDCCLXXIII. (8 lim + 146 blzz., 20.6 × 12.5 cm., Kon. Bibl. Brussel, V 3875).

Het boek, dat voor ‘two Shillings’ in den handel werd gebracht, draagt geen schrijversnaam. Aan de keerzijde van het titelblad leest men in het exemplaar deze woorden van de hand van J.H. de Magellan: ‘L'Autheur de ce Livre est M. Jean Arbuthnot, gentil-homme Anglois, neveu de feu célèbre M. Arbuthnot, contemporain & ami de Pope, Swift & autres beaux Esprits du commencement de ce Siècle. Envoyé pour La Biblioth^e R^le à l'insçû de l'Auteur par son ami: J.H. de Magellan’.

Het werk bespreekt de huishouding van den landbouw in betrekking met de prijs der waren op de markt.

John Arbuthnot was een Schotsche geneesmeester en letterkundige, geboren rond 1675 te Arbuthnot, gestorven te London in 1735; geneesmeester van Koningin Anna, vriend van Swift en Pope.

Tabak. 1791 Arduino G. Esame chimico e considerazioni sopra la marga ossia marna scoperta nei campi dello stabilimento a tabacchi del sign. Co. Girol. Manfrino appresso nona in Dalmatzia, 1791.
Chocolade. 1736 Arisi, Fr. Il cioccolate trattenimento. Cremona 1736.

Van François Arisi, rechtsgeleerde, 1657 † 1743, noemt Hoefer ook: Il tabacco masticato e fumato, Milan 1725.

Water. 1705 Arnaud. Traité des eaux minérales d'Aix en Provence. Avignon, Plaignard, 1705.

[p. 274]

Voeding. 1714 Astruc. Traité de la cause de la digestion où l'on refute le nouveau sistème de la trituration et du broïement et où l'on prouve que les alimens sont digerez et convertis en chile, par une véritable fermentation. Toulouse, Colomiez, 1714.

Jean Astruc, geneesmeester, geboren in Languedoc in 1684, overleed in 1766.

Hoogleeraar te Toulouse, te Montpellier en te Parijs, bestudeerde hij de minerale waters, de gistingen, de vertering, de besmettelijke ziekten, namelijk de pest.

Voeding. [1556 Athenaeus]. Paulus Papa IIII. Athenaei Dipnosophistarum sive Coena sapientum Libri XV. Natale de comitibus veneto nunc primum è Graeca in Latinam linguam vertente. Compluribus ex manuscriptis antiquissimis exemplaribus additis: quae in Graece hactenus impressis voluminibus non reperiebantur. Ad potentissimum Ferdinandum, Pannoniae, Boemiae, ac Romanorum Regem. Cum privilegio summi Pontificis Pauli IIII, et Illustriss. Senatus Veneti in annos XX. (Rond het titelprentje:) Qui liberit ex hac aqua non sitiet in aeternum. Venetiis apud Andream Arrinabenum ad signum Putei. MDLVI. (31 × 21 cm., 10 + 288 + 11 blzz., Kon. Bibl. Brussel, V 7021²).

Athenaeus leefde in het begin der 3^e eeuw; zijn eenig bekend werk is de Δειπνοσοϕισται, de sophisten aan tafel of het feestmaal der geleerden. Hoefer noemt van de gedrukte uitgaven en vertalingen: Venetië 1514 in-f^o. Latijn, Lugduni 1597, 1657; Strassburg 1801-1807 in-8 in 14 boekdeelen; Leipzig 1827 in 3 boekdeelen. Fransch, Parijs 1680, 1789-1791. Jöcher noemt de Grieksche uitgaven van Venetië 1514, Bazel 1535, de Latijnsche uitgaven van Heidelberg 1597, Lyon 1612, 1657, Basel 1556 en eene Fransche uitgave van 1680.

Het British Museum vermeldt: een Engelsche uitgave in 1848, de Grieksche tekst van Venetië 1514, de Latijnsche uitgaven te Basel 1535, Leipzig 1834, Leipzig 1858-1859, Lyon 1597-1600, Lyon 1612-1621, Lyon 1657-1664, Strasburg 1801-1807, Leipzig 1796, Venetië 1556, Basel 1556, Lyon 1583, de Fransche vertalingen van Parijs 1680 door de Marolles, en van Parijs 1789-1792 door Lefebvre de Villebrune.

Het boek, verdeeld in 15 deelen, geeft belangrijke inlichtingen over allerlei planten en dieren, die vroeger tot de voeding van den mensch werden gebruikt.

Voeding. [1556 Athenaeus]. Athenaei Dipnosophistarum sive coenae sapientium Libri XV. Natale de comitibus Veneto, nunc primum e Graeca

[p. 275]

in Latinam linguam vertente: Cum pluribus ex manuscriptis antiquissimis exemplaribus additis: quae in Graece hactenus impressis voluminibus non reperiebantur: Ad potentissimum Ferdinandum, Pannoniae, Boemiae, ac Romanorum Regem. (In het midden van een titelprentje een weinig schuine versierd kannetje waaruit water vloeit naar een plantje, met de woorden poco a poco.) Lugduni, Apud Sebastianum Barptolomaei Honorati, MDLVI (17 × 10 cm., 24 + 898 + 28 blzz., Kon. Bibl. Brussel, VB 7023).

Het boek bevat denzelfden tekst als de uitgave Venetië 1556.

Voeding. 1789 Athenee. Le Banquet des Savants par Athénée, trad uit par M. Lefebvre de Villebrune. Paris, Imprimerie de Monsieur, 1789-1791, 5 boekdeelen.

Studie over de waarde van groenten, visschen, wijnen, enz. in de voeding bij de Grieken.

[1801 Athenaeus] ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΝΑΥΚΡΑΤΙΤΟΥ ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ Athenaei naucratitae Deipnosophistarum libri quindecim Ex optimis codicibus nunc primum collatis emendavit ac supplevit nova latina versione et animadversionibus cum Is. Casauboni aliorumque tum suis illustravit commodisque indicibus instruxit Johannes Schweighaeuser Argentoratensis Instituti scientiar. et art. populi Gallo-Francsocius antiquar. literar. in schola argent, prof., Argentorati, ex typographia societatis bipontinae anno IX (1801). (21,8 × 12,5 cm., Bibl. Univ. Gent, Cl 432).

1^e boekdeel: praefatio CXX blzz., lib. I, II, III, 502 blzz.; - 2^e boekdeel: anno X, 1802, lib. IV, V, VI, 557 blzz.; - 3^e boekdeel; Anno XI, 1803, lib. VII, VIII, IX, 529 blzz.; - 4^e boekdeel, Anno XII, 1804, lib. X, XI, XII, 575 blzz.; - 5^e boekdeel: Anno XIII, 1805, lib. XIII, XIV, XV, 584 blzz.

[1801 Athenaeus]. Animadversiones in Athenaei Deipnosophistas post Isaacum Casaubonum conscripsit Johannes Schweighaenser Argentoratensis. Instituti Scientiar et Art. populi Gallo-Franc, socius antiquar, literar. in Schola argent. prof., Argentorati ex typographia societatis bipontinae. Anno IX (1801). (21.8 × 12.5 cm., Bibl. Univ. Gent, Cl 432).

Tomus primus. Animadvers. in lib. I et II. 515 blzz.; - T. II, in lib. III et IV, Anno X, 1802, 686 blzz.; - T. III in lib. V et VI, Anno X, 1802, 619 blzz.; - T. IV in lib. VII et VIII, Anno XI, 1803, 690 blzz.; - T. V in lib. IX et X, Anno XII, 1804, 605 blzz.; - T. VI in lib. XI et XII, Anno XII, 1804, 542 blzz.; - T. VII in lib. XIII et XIV, Anno XIII, 1805, 518 blzz.; - Tomus nonus indices complectens, MDCCCVII, 616 blzz.

[p. 276]

Water. 1604 Auberi J. Les bains de Bourbon-Lancy et l'Archambault. Paris, Perier, 1604 (243 blzz.).
Water. 1705 Aucane-Emeric, A. Analyse des eaux minérales de la Ville d'Aix en Provence, avec des réflexions sur leurs vertus et sur l'usage qu'on doit en faire. Avignon, 1705.
Dranken en jam. 1692 Audiger. La maison réglée et l'art de diriger la maison d'un grand seigneur et autres, tant à la ville qu'à la campagne, et le devoir de tous les officiers, et autres domestiques en général. Avec la véritable méthode de faire toutes sortes d'essences d'eaux et de liqueurs, fortes et rafraîchissantes à la mode d'Italie. Ouvrage utile et nécessaire à toutes sortes de personnes de qualité, gentilshommes de provinces. Paris, Brunet, 1692 (XXII + 267 + XIV blzz.).
Kookkunst [1697 Audiger]. La maison réglée et l'art de diriger la maison d'un grand Seigneur et autres tant à la Ville qu'à la Campagne, et le devoir de tous les Officiers, et autres Domestiques en géneral. Avec la véritable méthode de faire toutes sortes d'Essences, d'Eaux et de Liqueurs, fortes et rafraîchissantes, à la mode d'Italie. Ouvrage utile et nécessaire à toutes sortes de personnes de qualité, Gentilshommes de Provinces, Etrangers, Bourgeois, Officiers de grandes Maisons, Limonadiers et autres Marchands de Liqueurs. A Amsterdam, Chez Paul Marret, dans le Beursstraat, à la Renommée. MDCXCVII. (15.5 × 9,5 cm., 297 + 16 blzz., Bibl. Univ. Gent. Acc 1146⁶).

Door de opdracht aan Phelypeaux, raadsheer van den koning, laat de schrijver zich kennen. Tot het onderhoud van het dienstpersoneel, samengesteld uit 36 personen, zijn, ‘afin que personne ne se plaigne’ 54 ponden vleesch dagelijks ter beschikking gesteld. Er wordt aldus een volledig overzicht gegeven van de huishoudkunde. Het tweede deel van het boek bespreekt de bereiding der dranken.

Dronkenschap. 1472 Augustinus S. Aurelius. De anima et spiritu. De ebrietate... Rom 1742.
Chocolade. 1728 Avanzino J.M. Lezione accademica in lode della Cioccolata. Firenze, Paperini, 1728, 32 blzz.

Joseph Marie Avanzino, geneesmeester te Florence, overleden in 1739, hoogleeraar in de geneeskunde te Florence.

Dietetiek. 1551 Avila. Bancket der Hofe und Edelleut. Des gesunden Lebens Regiment. Von eygenschafft, nutz und schedlicheyt alles so zu Menschlicher speise, tranck, und gebrauch, in Küchen, Keller und Apotecken, auch zu leibs mancherley von noten. Des Hochgelerten weiland Herrn

[p. 277]

Ludovici de Avila, Keyserlicher Majestet Leibartzt. Franckfurt, Christian Egenolff, 1551.

Dit boek waarvan de strekking ook hygienisch is, is de Duitsche vertaling van een Spaansch werk verschenen te Alcara de Henarez in 1542. Louis Lobera d'Avila was lijfarts van Karel V.

Melk. 1798 Azemar J.E. Dissertation sur le lait considéré comme aliment et comme médicament. Montpellier, Coucourdan, An XI, in-4^o, 37 blzz.