Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 123]

Het element hide in plaatsnamen
Door J. Mansion, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Volgens Prof. Vercoullie (Mededeelingen uitgegeven door de Vlaamsche Toponymische Vereeniging te Leuven, VI (1930), (blz. 35-36), zijn Raversij, Koksij, Lombardij - zoo gespeld naar de volksuitspraak, met Westvlaamsche ij = zuivere i-klank - af te leiden van ī uit Friesch ē, ie. ‘De beteekenis is water, dan waterloop, en, aan de kust, schuilhaven’. Aldus is Zierikzee in Zeeland op te vatten als Zieriks-ee, schuilhaven voor de booten van een heer Ziegerik. De d in de spellingen Coxyde, Raversyde, Lombardzyde, is evenmin oorspronkelijk als in geschieden, partijdjg. ‘Immers ij was langen tijd een gemeen naamwoord; wij hebben teksten nog uit de 16^e eeuw, waardoor het aan de booten verboden wordt hun visch elders te verkoopen dan in de ien (lees i-en en spel iden)’.

Daarentegen is archivaris J. Vannerus uitgegaan van een oorspronkelijken vorm hyde, hide, voor deze namen en hij vergelijkt ags. hȳþ. Buiten de bovengenoemde plaatsen wijst Vannerus op Nieuwe Yde, thans verdwenen, bij Nieuwpoort; hierbij komen dan nog andere Hyde's, onder verschillende gedaanten, bij Duinkerke, in Drente, in Z. Holland (Bulletin de la Société d'Anthropologie de Bruxelles, XXXVII [1922], blz. 102-133; ib. XXXVIII [1924] blz. 182-203).

Wat de beteekenis van het toponiem betreft is er weinig verschil tusschen de twee verklaringen. Het ags. hȳþ wordt vertaald ‘port, harbour; landing place on a river’ (Mawer, Chief Elements in Place-names, blz. 41), dus nagenoeg ‘schuilhaven’ zooals Vercoullie aanneemt voor ie. De heele vraag is: zijn de hyde-namen oorspronkelijk geweest met h en met d, of wel zijn beide letters als overtollige orthografische teekens te beschouwen?

Het Engelsch woord hȳþ, later hithe, hythe, is niet zeer veel gebruikt, maar uit de voorbeelden in het N. Eng. Dict. is op te maken dat het wel degelijk een gewone soortnaam was tot in de XV^e eeuw. Buiten het Engelsch heeft men nog ndd. hude, Bergungsplatz (Jellinghaus, Westfälische Ortsnamen³, blz. 91). Gelijk

[p. 124]

Vercoullie opmerkt zou dit woord in onze taal huide, vroeger hude moeten luiden (t.a.p., blz. 36). Zeer juist. Maar waar onze geleerde collega voor zijn ie uitgaat van den Frieschen vorm van het woord voor water, kan het geen bezwaar heeten dat hier eveneens een ‘Inguaeonisme’, ī voor ū, aangenomen wordt. Zulke niet-Frankische eigenaardigheden komen in het Westvlaamsch meer voor en bepaaldelijk langs de kust hoeft hunne aanwezigheid ons geenzins te verbazen.

Is dat zoo, dan hebben ie en hide om zoo te zeggen theoretisch gelijke kansen: het is even goed mogelijk dat ie hide gespeld werd als dat hide in de uitspraak ie, ī werd. Op ééne voorwaarde nochtans, nl. dat het bestaan van een Vlaamsch ie, ī, uit ee goed gestaafd blijke. En dat is naar mijne bescheiden meening het zwakke punt van de theorie.

Het woord voor water, waterloop, got. ahwa, ohd. aha, is ondl. nog aha in Laraha (O.G.N. 143), maar werd vroeg samengetrokken tot ā. Een umlautsvorm ē, ee bestaat ook reeds in het Ondl. en werd eveneens in het Middelnederlandsch, althans in het Noorderkwartier nog zelfstandig gebruikt (Verdam, Mndl. Handw., Toevoegs. en Verbet.). Plaatsnamen op ee, waarin dit toponiem dient herkend te worden, komen voor in Oost- en West-Vlaanderen, alsook in Zeeland: Afsnee, Merendree, Brakelee, Bredene (uit Breeden-ee), Geluwe, Zierikzee. Geen enkele van deze, ook niet in West-Vlaanderen en evenmin in Zeeland vertoont eene variante met ie, of op (h)ide. Was ie in Koksie enz. eenvoudig ee, dan zou het natuurlijk zijn, dat hier of daar, in de onderzochte voorbeelden of elders, een spoor van de verwarring tusschen ee en ie voorhanden was. In Friesche streken vindt men ie en ee naast elkaar: Dokkumer ie, Ludwerder ie, Wide ie, Snelle ie; Leewarder Ee (Dijkstra en Buitenrust Hettema, Frie. Woordenb., IV, Naamlijst). Het kan dus beweerd worden dat de ontwikkeling ee tot ie betrekkelijk jong is en alleen Friesch in beperkten zin, nl. met uitsluiting van Zeeland en Vlaanderen.

Laat ons de verschillende voorbeelden van hide in oogenschouw nemen. Lombartsijde treedt als Lombardie op a^o 1248 (de Flou) eerst veel later a^o 1408 Lombaerside, Lombaerds yden; Raversijde is in 1401 Wilravens hyde (Vannerus, t.a. p. XXXVII, blz. 129); Koksijde a^o 1270 Coxhyde (de Fl.); een ander Coxijde, aldus gespeld a^o 1252 en later. (de Fl.), ligt in Zeeuwsch-Vlaanderen; Coude Hide, in Zeeland, genaamd a^o 1227 en 1239 (Vannérus, t.a. p. XXXVII, blz. 130, v. Lk. n^r 542); Nieuwe Yde, a^o 1277 Nova Hida; le Hyde a^o 1318 bij Duinkerke; Yde in Drente (N.G.N., V, 78-79) a^o 1323 Yde, 1560 Hye, Hyde; in die Hiide a^o

[p. 125]

1331, bij Zwijndrecht (Z. Holl.) in een origineel stuk. (Al de laatste voorbeelden naar Vannérus).

Uit de vorige lijst zal men opmaken dat eene spelling hide, hijde, met h en met d, voor het door ons onderzochte woord bestond in de XIII^e eeuw, of althans waarschijnlijk is naar de afschriften die bewaard zijn; dat diezelfde spelling eveneens heerscht in de XIV^e en later. Ik meen dus dat de genoemde voorbeelden spreken ten gunste van een oorspronkelijk hide en tegen een grondvorm ie. Dit berust op de volgende beschouwingen. 1. De h-vormen zijn in de XIII^e eeuw en later de oudere tegenover de jongere spellingen zonder h: men zie de bewijsplaatsen na bij de Flou. 2. Afgezien van Lombardie, dat apart moet beschouwd worden, zijn ook de d-vormen ouder dan de vormen zonder d. 3. De Z. Hollandsche naam die Hide schrijft h, in eene streek waar tot op den huidigen dag het verschil tusschen h-anlaut en vocalischen anlaut nog duidelijk gevoeld wordt, en dat in een oorspronkelijk stuk. 4. In Drente schrijft men Yde, maar juist aldaar is de anlauts-h gelijk in Vlaanderen, verstomd. 5. Het is zeer onwaarschijnlijk dat men en bij Duinkerke en te Koksijde en bij Nieuwpoort en tegen Oostende en in Zeeuwsch-Vlaanderen en in de Zeeuwsche eilanden en in Zuid-Holland en in Drente het eens zou geworden zijn om een woord ie van eene onoorspronkelijke h en van eene onoorspronkelijke d te voorzien, zonder er ooit blijk van te geven dat men de verwantschap tusschen ee en ie voelde, terwijl deze in de Noordelijker gelegen provinciën (Friesland, Groningen) toch wel bekend was.

Zooals ik vroeger heb doen opmerken, is het een merkwaardig feit, bij den grooten invloed dien Vlaanderen had op de ontwikkeling onzer schrijftaal, dat de etymologische onderscheiding tusschen h-anlaut en vocalischen anlaut zonder h in de spelling bewaard bleef. Is dat het geval in soortnamen, dan zal het ook en nog meer gelden bij plaatsnamen, die in den regel veel vroeger neergeschreven zijn, al dan niet gelatiniseerd. Dat een naam ons eerst uit 1250 bekend is bewijst hoegenaamd niet dat toen de naam voor het eerst op papier of perkament gebracht werd. Waar we dus - altijd buiten Lombardie - geen enkelen vorm op ie in de oudere spellingen tegenkomen, kan dat geen toeval zijn: het toponiem is hide, niet ie.

De naam Lombardie is niet op ééne lijn te plaatsen met de namen op hide. Reeds in de XII^e eeuw zijn de Lombarden bekend als kooplieden en vooral als houders van banken van leening. De plaats waar een geldhandelaar woonde heet in de verschillendste steden Lombaert, Lombaertstraat of ook Lombardie, zoo

[p. 126]

b.v. te Fressin reeds in 1190. (de Fl.). Is dat alles Lombard ie? - Zal men overal een waterloop moeten gaan vinden en een schuilhaven voor de booten van een heer Lombaert? - Dit is natuurlijk uitgesloten. Maar als elders Lombardie met ie niets te maken heeft, dan is zulks ook het geval met Lombartsijde, te meer daar de volksuitspraak Lombardie is gebleven. Hier is blijkbaar door associatie, deels met hide, deels met zijde, een s-klank en een d-klank ingelascht, eerst in de spelling, later ook in de ‘geleerde’ uitspraak. Maar het proces voltrekt zich voor onze oogen, we kunnen het volgen en gelijk bij de meeste volksetymologieën ligt het bedrog er zoo dik op, dat men blind moet zijn om het niet te zien. Daarentegen hebben we, bij de voorbeelden van hide die ik voor echt houd, zoo'n massa getuigenissen, dat zelfs eene opzettelijke vervalsching er niet meer hadde kunnen bijeenbrengen: en zoo iets zou het toeval bewerkt hebben!