Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 53]

Hendrik van Veldeke.
Besluit van een bijdrage tot de geschiedenis van de ministerialiteit in onze gewesten
Door Prof. Dr. Van Mierlo, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Toen ik vóór enkele jaren de meening vooruitzette, dat onze dichter Hendrik van Veldeke geen ridder zou zijn geweest, steunde ik vooral op beschouwingen die ik uit de literaire geschiedenis had afgeleid: uit den aard en de ontwikkeling van Veldeke's werk; uit de levensbijzonderheden die men over hem nog kon achterhalen; uit het getuigenis van onmiddellijke tijdgenooten. Nooit had ik vermoed, dat ik zou verwikkeld geraken in een strijdgeding, dat sommige onzer historici in de laatste jaren verdeeld houdt.

De heer Lyna is namelijk de schrijver van eene hem eigene theorie over het ontstaan van den adel in het graafschap Loon; volgens hem vormden de nobiles vóór 1200 in het graafschap Loon geen afzonderlijken stand: het woord nobilis zou vóór dien tijd alleen hebben beteekend: voornaam, aanzienlijk, of iets dergelijks. Een juridisch onderscheid tusschen nobilis en ministerialis bestond niet; de adel sedert 1200 was een adel grootendeels van ministeriales: ministeriales konden ook nobiles zijn.

Die theorie werd uitdrukkelijk bestreden door den geschiedschrijver der ministerialiteit in Vlaanderen en in Lotharingen⁽¹⁾. Nu bleek, dat mijne meening omtrent Veldeke er ook in strijd mee was bevonden. Daaruit vooral moet verklaard worden, waarom de heer Lyna zich tegen mij heeft gewend: hij had er een gelegenheid in begroet om zijn stelsel te verdedigen; en zoo zijn we dan ten slotte uit een aanvankelijk eerder letterkundig dispuut in den strijd geraakt omtrent nobiles, ministeriales, milites in die tijden, en omtrent hunne onderlinge betrekkingen.

Om dit belang van het debat was het misschien de moeite

(1) Fr. L. Ganshof. Etude sur les Ministeriales en Flandre et en Lotharingie, Bruxelles, 1926, blz. 164 vlg.

[p. 54]

waard dit niet zoo spoedig stop te zetten, maar het bij een concreet geval wellicht uit te maken. Toch had ik, bijzonder na mijn laatste antwoord, gehoopt voortaan te kunnen zwijgen: ieder had ook het zijne gezegd. De bevoegde lezer beschikt nu voldoende over de noodige gegevens, om zich zelf een oordeel te vormen.

Zoo was ik dan, ook na 's heeren Lyna's jongste repliek⁽¹⁾, aanvankelijk van zins er niet op in te gaan. Doch de verwarring die sommige van zijn beschouwingen toch weer moeten stichten, en de wijze ook waarop het debat gevoerd werd, noopten wij ten slotte tot een nieuw, maar ditmaal wel laatste verweer. Daarom wil ik hier alles vermijden, wat deze controverse nog verder kan rekken. En vermits de heer Lyna zelf bekent, dat ik ‘hem steeds, door mijn antwoorden, op den weg geholpen heb’ om zijn stellingen te wijzigen feitelijk, en zijn theorie beter te verdedigen, wil ik hem ook niet verder over al die wisselingen lastig vallen, maar bij de kern blijven van het debat zooals zich dit nu heeft vastgezet. Het is ten slotte geworden een bijdrage tot de geschiedenis van de ministerialiteit in onze gewesten.

_* * _*

Wij hadden in onze laatste studie een zeer knellend argument tegen 's heeren Lyna's theorie aangevoerd. Wij hadden hem gevraagd, of hij zich soms niet door zijne stelling had laten meesleepen en de documenten over de Veldeke's uit de XIII^e eeuw uit het oog had verloren. In een dier documenten toch, een oorkonde van den graaf van Loon uit het jaar 1239⁽²⁾ worden onder de getuigen duidelijk twee groepen onderscheiden: een eerste, van drie, heeten nobiles, een tweede, eveneens van drie, heeten ministeriales mei comitatus, beambten van mijn graafschap. Deze laatste zijn: Wilhelmus de Tongris, Fastradus de Berlo en Henricus de Veldeke. Wij besloten daaruit: die Henricus de Veldeke was dus blijkbaar een ministerialis en geen nobilis; hij behoorde tot een familie van ministeriales, niet tot een aloud adellijk geslacht.

De taal van ons document was, volgens ons, al te welspre-

(1) J. Lyna, Ridder-dichter Hendrik van Veldeke. Een laatste antwoord. Verschenen met een andere studie Mombeek-Hasselt, Hasselt, 1932; blz. 22-32, uit Verzamelde Opstellen.

(2) Volledig als bijdrage meegedeeld door A. Kempeneers, Hendrik van Veldeke en de bron van zijn Servatius, Antwerpen, 1913; blz. 159-160. Vgl. onze laatste studie Nog eens over den maatschappelijken stand van Veldeke in deze verslagen, 1931, blz. 1040.

[p. 55]

kend, dan dat er plaats voor eenigen twijfel overbleef. Is er wel een veiliger criterium denkbaar ter onderscheiding van een ministerialengeslacht, dan zulk een uitdrukkelijk verschil dat gemaakt wordt tusschen twee groepen van nobiles en van miuisteriales? Welke theorie men nu ook over het ontstaan van den adel moge aankleven, hier zou men zich, dunkt ons, bij de taal der feiten moeten neerleggen. Daarom durfden wij het ook, zonder meer, te vermoeden, dat beide genooten van onzen Henricus de Veldeke evenmin tot een geslacht van nobiles behoorden, dat zij in 1239 nog ministeriales waren. Die Wilhelmus de Tongris, voegden wij er aan toe, zal wel geen heer van Tongeren zijn geweest, doch wellicht ‘een poorter uit die stad’, of ‘schepen, of zoo iets’: iemand die daar misschien zijn ministerium had.

Hiertegen is het, dat de heer Lyna nog bijzonder tracht zich te verdedigen. Hij zegt:

1.	Neen, die ministerialen waren ook adellijken: geschiedschrijvers hebben wel het tegenovergestelde beweerd, maar nooit bewezen.
2.	Dr. Van Mierlo begaat een groote onvoorzichtigheid door te veronderstellen dat Willem van Tongeren een eenvoudige burger van de stad Tongeren was: hij was geen burger. Hij, evenals Fastradus de Berlo, heet in gelijktijdige documenten dominus en miles.
3.	Beider stamboomen bestaan. De heer Poncelet heeft ze opgenomen met hun wapenschild, onder de stamboomen der Luiksche edelen.^(1)

En zoo, zonder een bewijs er voor aan te voeren, dat al wie in die tijden dominus of miles heette, ook van huis uit nobilis was, zonder zelfs te vermelden, wat de heer Poncelet uitdrukkelijk verklaart, dat de door hem meegedeelde stamboomen in vele gevallen stamboomen van ministerialen geslachten zijn die in de ridderstand zijn opgegaan, en dus niet van Luiksche edelen zonder meer⁽²⁾, wordt de verwarring gesticht; door de aanhaling dan van een gelijktijdig document, dat ons onbekend zou zijn, en waarin Veldeke's genooten inderdaad Dominus worden genoemd, door die verwijzing naar een gezaghebbend geleerde, die met lof

(1) Le baron C. de Borman et Ed. Poncelet, OEuvres de Jacques de Hemricourt, publiées par... Tome deuxième. Le Miroir des Nobles de Hesbaye, Bruxelles, 1925. Uitg. van de Académie royale de Belgique, commission royale d'histoire, blz. 169 en 384.

(2) OEuvres de Jacques de Hemricourt. Tome troisième, 1931, b.v. blz. CLXI.

[p. 56]

vermeld wordt alsof hij het met den heer Lyna volkomen eens ware, wordt de indruk gewekt, dat het argument, waaraan wij zoo veel belang hadden gehecht, op grove onwetendheid berusten zou.

Er is niets van aan.

Vooreerst: het wil er bij ons niet in, dat, bij dusdanig onderscheid tusschen twee groepen van getuigen, nobiles en ministeriales, dezen, hoewel laatst genoemd, toch ten slotte even goed nobiles waren als de eersten; waren ze nobiles en bovendien ministeriales = staatsministers, zooals de heer Lyna het uitdrukt, dan dienden ze zelfs op de eerste plaats te staan. Zoo zouden we, tegenover een loutere bewering, eenvoudig ons argument kunnen staande houden.

Trouwens, indien er geen juridisch onderscheid bestond, waarom wordt het dan toch gemaakt? Hoe zou dit na 1200, 1220 zijn ontstaan? Als nobilis niet meer beteekende dan voornaam, aanzienlijk, hoe is 't een hoogere titel geworden dan ministerialis = staatsminister, een titel die nog wel een hoogeren stand aanwees?

Doch laten wij geen nuttelooze vragen stellen, die 't debat kunnen afleiden op zijpaden. Laten we liever nog een bevestiging brengen voor het door ons behandeld argument: dat Veldeke en zijn genooten slechts ministeriales, geen nobiles waren.

Ik wil, en ik moet, er geen ander bewijs voor aanhalen, dan de nieuwe oorkonde, die de heer Lyna, zelf onvoorzichtig genoeg, tegen mij inroept, om aan te toonen dat Henricus' genooten dominus genoemd worden. Het is eene oorkonde eveneens uit het jaar 1239, waaruit hij aanhaalt: domino Gontero et domino Fastrado de Berlois fratribus, domino Willelmo, de Tongris et domino Henemanno de Veldeke, senescalco de Los. Maar men vermijdt den getuige te vermelden, die onmiddellijk voorafgaat: Acta sunt hec... presentibus nobili viro Willelmo Domino de Pitresen, domino Gontero etc... Zooals men ziet: de qualificatie nobili viro staat in 't enkelvoud, uitdrukkelijk en alleen, bij Wilelmus dominus de Pitresen; de overigen waren klaarblijkelijk geen nobiles.

Nog dient opgemerkt: dat die Henemannus de Veldeke en zijne genooten hier niet genoemd worden ministeriales. Men kan dus niet zeggen, dat ze alleen geen nobiles zouden heeten, omdat zij als ministeriales optreden: zij zijn eenvoudig weg geen nobiles.

In dezelfde oorkonde wordt verder onder de getuigen bij een andere gelegenheid, na 's graven broeder, de vir nobilis Chon-

[p. 57]

mannus de Hers nog eens uitdrukkelijk als zoodanig vermeld⁽¹⁾.

Maar, zegt men, ze heeten toch dominus? Dezelfde oorkonde bewijst dat dominus in verschillende beteekenissen moet opgevat worden, en dat alle apodictische verklaringen, als zou dominus beteekenen: heer van.... geen stand houden. Men lette op de plaats van het woord bij dien nobili viro, Wilelmo, domino de Pitresen: hier klaarblijkelijk: heer van Pitresen; bij de andere namen staat dominus voorop: domino Gontero et domino Fastrado de Berlois, domino Wilelmo de Tongris enz.. Dominus vóór den naam geplaatst beteekent op zich zelf niet: heer van.... wat niet wil zeggen, dat bij een nobilis het woord dominus steeds tusschen voornaam en plaats der heerlijkheid zal staan; als wellicht wanneer de heerlijkheid hun nog niet toebehoorde.⁽²⁾ De titel dominus krijgt een steeds ruimere uitbreiding. Evenmin veronderstelt miles adellijke geboorte: een onvrije kon miles worden; en een nobilis was niet door zijn geboorte alleen reeds miles. Men is geen ridder geboren, althans niet in die tijden; men werd ridder geslagen: dit kon ook een ministerialis; en feitelijk zijn vele ministerialen geslachten, geslachten van milites geworden; zoo is dan ook in de XIII^e eeuw de ministerialiteit verdwenen voor den ridderstand.

Zoo kon onze Henricus, ministerialis in 1239, in 1247 miles heeten; en, als ridders ook regelmatig genoeg dominus worden betiteld, zal hij herhaaldelijk als dominus Henricus de Veldeke voorkomen. Die Henemannus senescalcus de Los, of een Arnoldus uit 1218, en reeds een Robertus, uit de laatste jaren der XII^e eeuw, zijn slechts oudere leden uit hetzelfde ministerialengeslacht geweest⁽⁴⁾.

Wat nu die stamboomen betreft: hier paste het toch den lezer er op attent te maken dat die grootendeels stamboomen van oorspronkelijk ministerialen geslachten zijn; en voorts ook,⁽³⁾

(1) Zie den volledigen tekst OEuvres de J. de Hemricourt, o.c., t. II, p. 4.

(2) Onze Henricus de Veldeke wanneer hij Dominus wordt genoemd wat vooral gebeurt ± 1250 en daarna, heet steeds: Dominus Henricus de Veldeke: één enkele maal in 1264, Henricus, Dominus de Veldeke, waarover verder.

(4) Ik veronderstel dat het slechts een vergissing is, wanneer de h. Lyna dien Henemannus de Veldeke, senescalcus de Los twee, driemaal verwart met onzen Henricus, die eerst in 1247 dapiter genoemd wordt, om daaruit tegen mij te argumenteeren.

(3) Over het juridisch onderscheid tusschen nobiles, ministeriales en milites handelt uitdrukkelijk de heer Poncelet, in OEuvres de J. de Hemricourt, III.

[p. 58]

dat juist Veldeke's genooten: Wilhelmus de Tongris, en Fastradus de Berlo, met diens broeder Gontherus, als de stamhouders dezer familiën worden aangegeven: zij openen de rij van de dan later ridderlijke familiën de Tongris en de Berlo.

In 't bijzonder is over de familie de Tongris niets geweten vóór onzen Wilhelmus: hij kan pas, de eerste van zijn geslacht misschien, in de ministerialiteit zijn opgenomen geworden.⁽¹⁾ Zij werden aldus geheeten naar de plaats waar zij hun ministerium hadden. ‘Les patronymes, zegt de heer Poncelet, se rapportent soit à l'objet de leurs fonctions, soit à la localité où ils exercent leur ministerium... soit à l'endroit où est situé leur bénéfice’. En de Tongris worden als voorbeeld aangehaald van de tweede soort⁽²⁾.

Over de Berlo's is echter meer bekend: dat zijn oude ministerialen van den graaf van Loon⁽³⁾. Onze Fastradus de Berlo is maarschalk geworden van den prins-bisschop van Luik: naar het schijnt van 't jaar 1234 af. Als verklaring heeft men de veronderstelling gedaan dat dit gebeurd is door een uitwisseling van personen of van goederen, waarbij dan de ministeriales overgingen in de familia van den nieuwen heer⁽⁴⁾. Maar tot in 't midden der XIII^e eeuw is het geslacht de Berloz nog een ministerialen geslacht.

Men kan vermoeden, hoe de heer Lyna zich tegen bovenstaande bewijsvoering verdedigen zal. Hij geeft het te kennen in een aanteekening bij de akte van 1239, waar hij zegt: Vóór 1220 waren deze hier vernoemde nobiles ook hofministerialen. Voor deze bewering brengt hij echter geen enkel bewijs. Wel,

(1) Ik vind nog een Waltherus de Tongris vermeld als getuige in eene akte van 1235 (Martilius, Hist. Lossensis, Diplomata, p. 6).

(2) OEuvres o.c., III, blz. CXL.

(3) Fr. L. Ganshof, Etude sur les ministériales en Flandre et en Lotharingie, Bruxelles, 1926, vermeldt, blz. 162, drie de Berloz, als ministeriales van den graaf van Loon in de XII^e en XIII^e eeuw: Hugo, 1135; Robert, 1135-1153; Robert, 1214.

(4) Over het geslacht de Berloz z. Ganshof o.c., 151; maar vooral het werk van Ed. Poncelet. Les maréchaux d'armée de l'évêché de Liége, in: Bulletin de l'Institut archéologique Liégeois, Liége, t. XXXII, 1903. - Fr. L. Ganshof vermoedt: Il est permis de croire que ces ministériales auront fait l'objet d'un échange ou d'une donation. Ik vestig er toch de aandacht op, dat Fastradus de Berlo reeds in 1234 marescalcus van Luik heet. en in 1239 nog als ministerialis mei comitatus door den graaf van Loon vermeld wordt: en nog in de volgende jaren; ja nog in 1256 treden Gunterus en Fastradus de Berlo, Henricus de Veldeke samen als getuigen op met den graaf van Loon (Pirenne, Le livre de l'abbé Guillaumme de Rickel, blz. 340, bij A. Kempeneers, blz. 84.

[p. 59]

hij probeere het dan, aan te toonen dat deze drie edelen: Willelmus de Pietersheim (dezelfde als die in de andere akte heet: de Pitresen), Goswinus de Borne en Arnoldus de Steine, vóór 1220 slechts hofministerialen waren.

Maar hij leide het debat weer niet op een dwaalspoor. Want het kan heel goed gebeuren, dat een of ander nobilis ook onder de ministeriales wordt aangetroffen; dat een nobilis ook ministerialis werd. Maar dit zijn uitzonderlijke gevallen. Daarmee wordt het juridisch onderscheid, dat overal in Lotharingen schijnt bestaan te hebben tusschen nobiles en ministeriales, niet uitgewischt. Daarmee worden voor het graafschap Loon geen uitzonderlijke toestanden geschapen. Daarmee is allerminst bewezen, dat alle ministerialis ook nobilis was, tenzij dit door positieve argumenten worde uitgemaakt: a posse ad esse non valet illatio moeten wij telkens opnieuw herhalen. En waar is dit positief bewijs, dat de Veldeke's ook nobiles waren? Dat dit het geval zou zijn, wordt door al het voorgaande wel uitgesloten.

Te vergeefs doet de heer Lyna beroep op een verklaring van den heer Poncelet: ‘Cependant, des nobiles acceptèrent, exceptionellement, des fonctions de ministeriales’⁽¹⁾. De heer Lyna, deze woorden aanhalend, had er aan toegevoegd: dat dit bijzonder gold voor het graafschap Loon. Ware dit zoo, dan nog diende, zooals we zegden, het uitzonderlijk geval telkens bewezen te worden. Maar de heer Poncelet verklaart zelf onmiddellijk daarop, dat dit precies niet gold voor het graafschap Loon. Hij gaat voort: ‘Pour le comté de Looz, on pourra trouver un certain nombre de chartes des premières années du XIII^e siècle, où les vassaux ou conseillers du comte sont énumérés, sans que leur condition soit explicitement désignée, mais cela n'implique aucune confusion: dans la liste des témoins, les nobiles précèdent les laïcs des autres classes’⁽²⁾.

Dat de heer Poncelet hier juist den heer Lyna op het oog heeft, blijkt uit het feit dat hij uitdrukkelijk naar hem verwijst voor de theorie, die hij daarna weerlegt. Want niemand zal ooit in de laatste woorden een bevestiging zien van wat voorafgaat: en hoe de heer Lyna dit ten gunste van zijn theorie heeft kunnen interpreteeren, alsof volgens den heer Poncelet, in 't graafschap Loon vooral nobiles ook ministeriales werden, zie ik niet in. De heer Poncelet zegt juist omgekeerd, dat men die uitzonderlijke gevallen niet moet toepassen op het graafschap Loon.

(1) OEuvres o.c., III, p. CXV.

(2) OEuvres o.c., III, onmiddellijk aansluitend bij voorgaande, p. CXVI.

[p. 60]

Zoo had hij dan ook reeds te voren verklaard: ‘En ce qui concerne le comté de Looz, la classification était aussi rigoureuse qu'au pays de Liége⁽¹⁾’, waarbij hij dan uitdrukkelijk de theorie van den heer Lyna had afgewezen⁽²⁾.

Wat deze dan zal doen is: oorkonden aanhalen waar onze edelen niet uitdrukkelijk als edelen vermeld worden. Zoo komt inderdaad b.v. Willelmus de Pietersheim herhaaldelijk voor: maar hij staat altijd op een der eerste plaatsen onder de leekengetuigen, waarbij aan het einde dan soms toch nog uitdrukkelijk gezegd wordt: aliique quamplures, tam nobiles quam ministeriales. Want, hoewel niet steeds in alle oorkonden het juridisch onderscheid onder de getuigen uitdrukkelijk wordt gemaakt, toch zijn er ook in 't Loonsche, ook vóór 1220, genoeg, die door eene of andere formule dit onderscheid te kennen geven. Hierop o.a. hebben de heeren Ganshof en Poncelet hunne theorie gesteund⁽³⁾. En in dit verband krijgen dan de oorkonden van 1239, die we hierboven behandelden, hun volle beteekenis.

Zoo kunnen wij niet anders zeggen, dan dat ons onderzoek naar den maatschappelijken stand der Veldeke's uit de XIII^e eeuw, niet gunstig voor de theorie van den heer Lyna is uitgevallen. Hij wil ons steeds verleiden tot een discussie van zijn stelling. Dit mag hij van ons niet verwachten. Hij brenge zelf een steekhoudend bewijs, dat onze conclusies in dit bepaald geval verkeerd zijn⁽⁴⁾.

Als een andere bijdrage tot deze strijdvraag, wil ik er hier aan herinneren, hoe ons onderzoek vroeger reeds voorbeelden had aan de hand gedaan, waaruit zou blijken dat het woord nobilis vóór 1200 ook in 't Loonsche wel een maatschappelijken stand scheen te beteekenen en geen louter epitheton ornans was. Bij het doorbladeren der kroniek van St. Truiden vonden we herhaaldeling melding van nobiles, duidelijk genoeg, in een juridischen zin⁽⁵⁾. In 't bijzonder treffend is: In villa Runchirs degebat homo

(1) OEuvres, III, p. CXIV.

(2) Ibid., n. 3.

(3) Fr. Ganshof o.c., blz. 161 vlg.

(4) Wij hebben eenvoudig de dokumenten die ons de Veldeke's laten kennen onderzocht, en bevonden dat die niet in de theorie van den heer Lyna, maar in die van de heeren Ganshof en Poncelet pasten.

(5) C. de Borman, Chronique de l'abbaye de St-Trond, Liége, 1877; blz. 157; Vgl. nog blz. 173: Engerramnus, vir nobilis de Horpale; die ook een deel van zijn allodium aan de abdij geschonken had.

[p. 61]

nobilis Harduchunut nomine; pro hoc defuncto Bertha, conjux ejus, nobilis et ipsa, tradidit nobis duos mansos terrae, etc... Blijkbaar drukt het woord hier telkens een maatschappelijken stand uit. De heer Lyna heeft hierop geantwoord: dat was in St. Truiden! Maar die nobilis hing toch niet van St. Truiden af! En zouden de maatschappelijke toestanden in Loon zoo geheel anders geweest zijn dan te St. Truiden, dan in geheel het overige Lotharingen?

_* * _*

Een enkele maal wordt een Henricus vermeld als Dominus de Veldeke⁽¹⁾. Dit was in 1264; in welk jaar ook een Henricus de Veldeke voorkomt eenvoudig als miles: deze komt er, met een paar anderen getuigen, dat hij bij een getroffen schikking aanwezig was geweest, met andere nunc defunctis⁽²⁾.

Wat is die titel dominus de Veldeke waard?

E.H. Daniels had er uit besloten, dat de vroegere v. Veldeke's niet heeren van Veldeke waren, dat de heerlijkheid hun niet toebehoorde⁽³⁾. Het gebeurde echter wel meer in de XIII^e eeuw, dat ministeriales op het einde van hun leven voor nobiles en heeren werden gehouden⁽⁴⁾. In geen geval kan men uit die late

(1) Wolters, Not. abbaye Herckenrode, blz. 81-82; vgl. A. Kempeneers o.c., blz. 80; Droogmans o.c., blz. 70. Wij hebben daar reeds vroeger op gewezen, toen wij den opgang schetsten van dezen Henricus de Veldeke. In dezen opgang deden wij verkeerd het ambt van dapifer, dat deze Henricus in 1247 bekleedde, als een eersten stap naar den adel voor te stellen. Dit was een vergissing: het ambt van dapifer is een der ambten van de hofministerialen. Dit belet echter dien opgang van onzen Henricus niet: in 1239 was hij ministerialis mei comitatus: of dit hetzelfde is als hofministeriaal, dan wel eenvoudig beteekent: beambte van mijn graafschap, zal ik hier niet onderzoeken. In 1247 heet hij bepaald dapifer; in hetzelfde jaar ook miles; van omstreeks 1250 af wordt hij genoemd Dominus Henricus de Veldeke, misschien omdat hij nu miles was; eindelijk tegen het einde van zijn leven, Dominus de Veldeke. Dit was de opgang van dien Henricus; wat niet belet, dat andere, oudere, leden uit dezelfde ministerialen familie, al vóór hem een ander, wellicht hooger, ministerium konden bekleeden, als die Henemannus die in 1239 senescalcus de Los wordt genoemd.

(2) Bij A. Kempeneers als bijlage meegedeeld, blz. 161: deze oorkonde is van den 28 September 1264. Men heeft hieruit besloten, dat die Henricus de Veldeke zelf dit jaar, vóór 28 Sept., overleden was: wel verkeerdelijk.

(3) In Belfort, 1886; blz. 186.

(4) Prof. Ganshof vermeldt verscheidene voorbeelden van dit gebruik. Zoo b.v. noemt Arnoldus II van Wesemale sedert 1229 zich herhaaldelijk Dominus de Wesemale en wordt hij sedert 1240, evenals zijn opvolgers, voor nobilis gehouden (blz. 92 vlg.). De heer Lyna klage er niet over dat ik voortdurend steun op Prof. Ganshof; ik word er toe genoodzaakt door mijn eigen onderzoek omtrent de Veldeke's.

[p. 62]

benaming besluiten, dat onze Veldeke's een adellijk geslacht waren. Integendeel, uit het feit dat de Henricus, die herhaaldelijk sedert 1230, en misschien nog vroeger, in oorkonden voorkomt en die, waar hij dominus heet, nooit anders dan dominus Henricus de Veldeke genoemd wordt, - één enkel maal, in 1247, noemt hij zichzelven: Henricus miles dictus de Weldeke - slechts éénmaal, eerst kort voor zijn dood, dominus de Veldeke heet, volgt, dunkt ons, alleen dat hij tot dan toe geen heer van Veldeke was. Is men hem voor een heer gaan houden? Is zijn leengoed een heerlijkheid geworden? of gaan beschouwd worden als een heerlijkheid⁽¹⁾. Heeft de aanwerving van de 23 ½ bunder heigrond, die hij in 1253 deels aankocht, deels in leen ontving van de abdij van St. Truiden, daartoe bijgedragen?

Dit voert tot de bespreking van het leengoed van Veldeke.

_* * _*

Want het betoog, dat wij zelf den heer Lyna hadden aan de hand gedaan - om, langs den omweg van een leengoed bij Veldeke, als beschreven in een fragment van een leenboek van St-Truiden, van omstreeks 1360, het bewijs voor een aloude heerlijkheid Veldeke op te bouwen - is door hem gretig aanvaard geworden en wordt nu met bijzonderen nadruk voorgebracht.

In dit leenboek staat: dat Johannes van Duras afstand doet van goederen bij Spalbeke: 34 ½ bunder weigrond bij Veldeke en 112 bunder bouwgrond, en van den cijns bij Spalbeke van ongeveer 24 s.g. per jaar en 98 kapoenen, aan zijn jongeren broeder Arnolfus, volgens een schikking onder beide broeders getroffen in 1355⁽²⁾.

(1) De heer Lyna spreekt in zijn laatste bijdrage steeds weer van de heerlijkheid Veldeke, hoewel hij vroeger verklaard had liefst maar van het leengoed te gewagen.

(2) Ik had dit uittreksel uit dit leenregister meegedeeld volgens J.H. Bormans (in zijn uitg. van St-Servaes), A. Kempeneers en J. Droogmans. Nu verwijt me de heer Lyna dat ik, wellicht te goeder trouw (waarom toch altijd die insinuaties, waarvoor de h. Lyna niet het minste bewijs heeft) de goede ponctuatie niet heb onderhouden. Hij geeft dan het uittreksel nog eens gedeeltelijk opnieuw uit:
Joannes de duras... primogenitus domini willielmi quondam de duras... Militis. De bonis de Spalbeke-videlicet - de XXXIIII, bonuariis cum dimidio pratorum seu pascuorum apud Veldeke. Et de ·c· et ·XII· bonuariis vel circiter terre. Et de censu apud Spalbeke in valore ·XXIIII· s. gr. veterum annuatim. Necnon de ·c· caponibus, duobus minus. Hoc feudum relevavit....’
Ik had nl. vel circiter terre verbonden met et de censu apud Spalbeke zoodat die 112 bunder bouwgrond gezegd werden te liggen bij Spalbeke. Volgens deze lezing, meent de heer Lyna, kan er geen spraak zijn van twee verschillende deelen, het eene bij Veldeke en het andere bij Spalbeke. Om het even; wij zullen er rekening mee houden; al blijft dan toch nog, dat die 34 ½ bunder weigrond uitdrukkelijk gezegd worden te liggen bij Veldeke; terwijl van die 112 bunder bouwgrond niet meer vermeld wordt of ze bij Veldeke of bij Spalbeke lagen. En het geheele uittreksel heet: De bonis de Spalbeke.

[p. 63]

Dit is, zegt men, de heerlijkheid Veldeke. En men redeneert dan verder: dit moet de heerlijkkeid der Veldeke's reeds geweest zijn vóór 1108, toen immers abt Rudolf van St-Truiden de strenge politiek der abdij inhuldigde voortaan geen leenen meer uit te deelen. Dus waren de Veldeke's reeds heeren van Veldeke vóór 1108.

Hiertegen hadden wij doen gelden:

1.	Waar is het bewijs dat het hier beschreven goed ooit bezitting is geweest van een Veldeke? Uit het leenregister zelf blijkt dat het in 1355 sedert drie geslachten reeds ten minste aan de Duras-Ardinghen toebehoorde. Toch staat er uitdrukkelijk in: Hoc feudum tenuit quondam Dominus Arnoldus de Ardinghen, wiens opvolgers dan worden aangegeven. Dat een Veldeke dit ooit had gehouden, komt er echter niet in voor; dat het vóór Arnoldus van Ardinghen reeds door iemand anders was gehouden, evenmin.
2.	Gesteld, dat er al iets van aan een Veldeke heeft toebehoord, wat bewijst, dat deze er ooit meer van gehouden heeft dan de 23 ½ bunder heigrond, die Henricus de Veldeke in 1253 van de abdij verwierf?
3.	Die politiek der abdij van St-Truiden zal wel niet zoo streng zijn doorgevoerd geworden, vermits abt Willem toch in 1253 aan Henricus de Veldeke 23 ½ bunder in leen afstaat. De abdij verkeerde sedert geruimen tijd en toen voornamelijk in groote geldverlegenheid, en zoo getuigen nog andere oorkonden voor verkoopen door de abdij gedaan.
4.	Zelfs indien het vaststond, dat de beschrijving uit het leenregister werkelijk de heerlijkheid Veldeke betreft en deze toen 146 ½ bunder bevatte, zou de vraag aan de beurt komen: of het geoorloofd is, op grond van zulk een algemeen beginsel, dat de abdij sedert 1108 geen leenen meer uitdeelde, van toestanden uit de XIV^e eeuw te besluiten tot toestanden uit de XII^e eeuw, feitelijk reeds uit de XI^e (vóór 1108)?
5.	En waar is het bewijs dat de Veldeke's hun leen hadden van de abdij van St-Truiden? Dit wordt wel gewoonlijk verondersteld, op grond vooral van de akte van 1253 waardoor zij 23 ½ bunder van de abdij in leen verwierven. Maar hadden ze ooit iets

[p. 64]

anders van de abdij gehouden? Waren ze niet veeleer leenheeren van den graaf van Loon? Genoeg toch wijst daarop.

De heer Lyna gaat nu geheel op in het betoog, dat de goederen als beschreven in het leenregister een onverdeelde en onverdeelbare eenheid uitmaakten: zij vormden een enkele heerlijkheid; en een heerlijkheid komt niet broksgewijze tot stand, wordt niet verbrokkeld.

Ik vrees, dat dit weer een dier algemeene beweringen is, die de heer Lyna gaarne aanwendt om iemand den pas af te snijden. Want: ofwel maakten de 23 ½ bunder door Henricus de Veldeke in 1253 verworven deel uit van de 146 ½ bunder als beschreven in 1360: en dan is de heerlijkheid toch wel aangegroeid, toch wel broksgewijze ontstaan: ofwel niet: en waar is dan het bewijs, dat een Veldeke ooit iets van die 146 ½ bunder bezeten heeft?⁽¹⁾

Het is, en blijft dus, al zeer onzeker, dat het in het leenregister van 1360 beschreven leen ooit door een Veldeke werd gehouden. Uit het feit toch, dat een deel ervan wordt gezegd te liggen bij Veldeke, kan dit niet afgeleid worden.

Van de Veldeke's weten we alleen, dat in 1230 een Henricus een visscherij had aan den Demer; dat, in 1247, dezelfde Henricus van zijn molen spreekt⁽²⁾. Uit een akte van 1218 blijkt dat zij een leen hadden van den graaf te Zuilre⁽³⁾. Wij moeten hier niet opnieuw herinneren aan alles wat er op wijst, dat ze leenheeren waren van den graaf van Loon⁽⁴⁾.

Tegen het met zulken nadruk ingeroepen beginsel over de strenge politiek van de abdij van St-Truiden, hadden wij aangetoond dat abt Willem in 1253 toch 23 ½ bunder afstaat aan Henricus de Veldeke. Eerst heeft men gepoogd zich uit den slag

(1) Men ziet dat de heer Lyna nogmaals ongelijk had te protesteeren: ‘Wij verzoeken hem (mij) ons niet te doen zeggen dat de 23 ½ bunder heigrond van 1253 identisch zouden geweest zijn met de 34 ½ bunder weiden van 1360. Kon hij dat zelf maar bewijzen!’ Wel, als dan die 23 ½ bunder hoegenaamd geen deel uitmaakten van het leen van 1360. wat dan?

(2) Men merke op, dat die niet vermeld worden in het leenregister van 1360. Vgl. A. Kempeneers, o.c, blz. 85.

(3) ‘Arnoldus de Veldeke decimas de Sulre quam a nobis in feodo tenebat in manus nostras resignavit’ - aangehaald bij A. Kempeneers, o.c., blz. 88, cf. Daris, Cart. de Herckenrode, blz. 135.

(4) Verdere aanwijzingen, dat de Veldeke's leenheeren van den graaf zouden geweest zijn, zie in mijn laatste studie over dit onderwerp, blz. 1055.
De naam zelf de Veldeke kan oorspronkelijk wellicht alleen beteekend hebben, dat zij hun ministerium te Veldeke hadden, als villici dan waarschijnlijk: ‘le patronyme indiquait généralement la localité où le ministerialis exerçait son emploi;’ Ed. Poncelet, OEuvres, o.c., III, p. CLI. Vgl. hierboven, blz. 58.

[p. 65]

te trekken door de bewering, dat dit geen eerste beleening was, maar de bevestiging van een oude beleening. Wanneer men dan echter voor de klaarblijkelijkheid moet zwichten en bekennen, dat het wel een eerste beleening is geweest, dan is men met het antwoord klaar: die verkoop van 23 ½ bunder doet geen afbreuk op die algemeene politiek. En hetzelfde wordt even beslist beweerd van andere dergelijke verkoopen en beleeningen uit denzelfden tijd, toen de abdij van St-Truiden in groote geldverlegenheid verkeerde.

Als het daarenboven al evenmin vaststaat, dat het leen als in 1360, steeds een ongerepte eenheid is geweest, dan kan het eveneens zeer geschokte beginsel allerminst nog zulk een conclusie dragen: dat het goed als in 1360 reeds vóór 1108 bestond.

Maar we willen bij al deze overwegingen niet verder stilstaan, omdat, zelfs indien alles zoo ware als de heer Lyna beweert, er nog niets aan den juridischen stand der Veldeke's zou veranderd zijn. Deze zijn en blijven, nog in de XIII^e eeuw, een geslacht van ministeriales. Dit is al te evident.

Wij zouden er alleen uit moeten besluiten, dat de Veldeke's vóór 1108 er in zouden geslaagd zijn, zich uit de bezittingen der abdij zoo uitgebreid een goed te veroveren als dat beschreven in 1360: 146 ½ bunder, min 23 ½ bunder; dit is echter weinig waarschijnlijk, dunkt ons, want dan zouden we in de kroniek van St-Truiden wel ergens een aanwijzing vinden van pogingen door de abten aangewend om, geheel of gedeeltelijk, terug in 't bezit te komen van dit hun wederrechtelijk ontroofde eigendom. Maar hoewel zeer vele zulke pogingen daarin verhaald worden, nergens is er spraak van eene dergelijke poging tegen de Veldeke's. En indien dezen al zoovele bunders wederrechtelijk bezaten, zou abt Willem in 1253 hen nog hebben geholpen om hunne bezittingen uit te breiden met nog meer goed der abdij?

Ook kunnen wij niet aannemen, dat de Veldeke's in 1108, reeds zoo uitgebreid een leengoed hielden. Maar, nog eens, al hielden ze het toch, nog bleven ze ministeriales, werden ze geen nobiles, geen milites.

Onze dichter zou dan stammen uit een geslacht, dat toen reeds een ministerialen geslacht was. Van dit ministerialengeslacht echter hooren we niets vóór het einde der XII^e eeuw en ook dat bevestigt ons in de overtuiging, dat alle redeneeringen van den heer Lyna omtrent de bezittingen der Veldeke's vóór 1108 moeten afgewezen worden; er is ook genoeg onzekers in al de premissen er van. En de heer Lyna heeft niets gedaan om al dit onzekere eenigzins weg te nemen; hij vergenoegt er zich mee

[p. 66]

ons te verwijten, dat wij het uittreksel uit het leenregister verkeerd hebben geïnterpungeerd, om er uit te besluiten dat dit leengoed een eenheid uitmaakte - wat er echter nog niet uit volgt, zooals we zagen - en wekt zoo den indruk dat er van ons betoog niets overblijft.

De discussie over dit leengoed is dus feitelijk van ondergeschikt belang en gaat om de bijkomstige vraag, of de Veldeke's der XIII^e eeuw een oud ministerialengeslacht waren, dan of ze pas tegen het einde der XII^e in de ministerialiteit waren opgenomen.

_* * _*

Onze dichter behoorde dus tot een ministerialengeslacht, waarvan wij echter niet weten of het reeds als zoodanig in de XII^e eeuw bestond. Hij was dus in geen geval nobilis. Hij was ook geen miles.

En hier kunnen wij nu met volle recht doen gelden, al wat wij vroeger uit de literaire geschiedenis tegen Veldeke's ridderschap hadden afgeleid: uit den aard en de ontwikkeling van zijn werk; uit zijn eigen levensgang; uit de overlevering.

De levensgang van onzen dichter is niet die van een ridder die immers, in 't bijzonder nog in de XII^e eeuw, in den dienst stond van zijn heer, die hem vergezelde op zijn tochten en onder hem ten strijde trok; uit geen enkel der bekende gebeurtenissen in Veldeke's leven blijkt dat hij ooit als ridder is opgetreden in gezelschap van zijn graaf, of van om 't even welken heer, in wiens dienst hij zich zou hebben gesteld. Zijn levensgang is die van een dichter, die uitvoerige gedichten schrijft, die van hof tot hof, van feest tot feest trekt, om er uit zijn werken voor te lezen⁽¹⁾.

Ook de overlevering is beslist tegen Veldeke's ridderschap; nooit heeft hij zich zelven ridder genoemd; nooit werd hij door zijn tijdgenooten als ridder begroet; alleen twee latere dichters noemen hem wel eens herr Heinrich, maar ook in een verband, als ‘mein Herr und Meister’, dus als een epitheton ornans; Rudolf v. Ems, die vele dichters opsomt, gewoonlijk, wanneer ze ridders waren, met den titel Herr, komt tot driemaal toe over onzen dichter, dien hij zeer bewonderde, te spreken, zonder hem een enkel maal Herr te betitelen.

Het is nu voldoende bekend, hoe een miles groot ging op zijn ridderschap en dit gaarne vermeldde; hoe zijn tijdgenooten

(1) Zie onze laatste studie Om het Veldeke-probleem, in Versl. en Med., 1932, blz. 919, vlg.

[p. 67]

niet verwaarloosden iemand dien titel toe te kennen, die er recht op had, al kon dit wel een enkele maal vergeten worden; hoe vooral in de XIII^e eeuw en later kroniekschrijvers en anderen al licht iemand met dien naam vereerden, zonder dat ze juist wisten of hij dien gedragen had. Niet het feit dus, dat onze dichter in de XIII^e eeuw ridder zou zijn genoemd - wat niet is gebeurd - ware hier van belang; maar zijn eigen stilzwijgen en dat van zijn tijdgenooten geeft den doorslag.

Een enkel getuigenis, om niet alles te moeten opgeven, wil men nog redden: dat van de miniatuur uit het Manessische hs, waarbij onze dichter afgebeeld wordt met een schild boven zijn hoofd. Men weet dat het oudere Weingartsche hs. hem afbeeldt zonder dit schild. Al wat nu de heer Lyna doet is: aan te toonen dat de afwezigheid van dit wapen in het andere hs niets tegen Veldeke's adel bewijst. Hij had moeten aantoonen, dat de aanwezigheid van dit schild in de jongere miniatuur iets voor Veldeke's adel in de weegschaal legt. We hebben trouwens reeds genoeg over die miniaturen en de bewijskracht er van gezegd, om er niet meer op te moeten terugkomen: er is daar niets uit te halen voor Veldeke's ridderschap.

Hieruit blijkt, hoe de uitkomsten van het historisch onderzoek door de literaire geschiedenis bevestigd worden. De theorieën van prof. Ganshof en van den heer Poncelet omtrent het juridisch onderscheid tusschen nobiles, ministeriales en milites mochten uit dit bijzonder geval, waarin historische en literaire kritiek tot hetzelfde resultaat voerden, wel steun ontvangen.

_* * _*

Ik zie, dat verder geen gewag meer gemaakt wordt van een ander deel van het debat, waarin men uit Veldeke's verklaring dat hij St-Servaas te heren ende te patrone had verkozen, had willen afleiden, dat onze dichter zich als burger te Maastricht had laten inschrijven. Blijkbaar heeft men begrepen, dat dit geen steek hield. Nochtans, ik moet er wel, mijns ondanks, op wijzen: juist bij dit deel had men zich tegenover mij den meest triomphantelijken toon veroorloofd, met reeksen van uitroepingsteekens, alsof ik allerlei onzin had geschreven. De lezer begrijpe, uit dit voorbeeld, dat ik niet zoo lichtvaardig theorieën verdedig als men mij verwijten wil; en late zich verder door den zeer beslisten en stelligen toon van mijn tegenstrever niet van streek brengen.

Zoo kondigde hij, bij 't begin van zijn antwoord aan, dat hij alleen nog kort wil bespreken, ‘de twee laatste documenten,

[p. 68]

die Dr. Van Mierlo nog naar voren brengt’, alsof ik alles had laten schieten, alsof ik mij nog aan twee dokumenten trachtte vast te klampen! De waarheid zou wel eens andersom kunnen liggen; als de lezer wel zelf zal hebben opgemerkt.

Herhaaldelijk ook, in zijn laatste twee bijdragen, schermt de heer Lyna met het gezag van den heer Poncelet. Hij roept meer dan eens diens getuigenis in, zwaait hem allen lof toe, roemt hem om zijn niet te miskennen knapheid, haalt hem aan, met de bemerking dat de heer Poncelet ‘er wel iets van weet’, enz... Daardoor wordt de atmosfeer geschapen, als zou de heer Poncelet ten volle aan de zijde van den heer Lyna staan, als zou ik naast zulk een man van 't vak slechts een povere figuur kunnen maken. Maar hij vermijdt ons mee te deelen, dat de heer Poncelet, uitdrukkelijk zijn theorieën over het ontstaan van den adel in 't graafschap Loon verwerpt en ter weerlegging eenvoudig naar Prof. Ganshof verwijst; dat de heer Poncelet de familiën de Tungris en de Berlo's, Veldeke's genooten, als ministerialenfamiliën beschouwt; dat de door hem meegedeelde stamboomen geen stamboomen zijn van oorspronkelijk edelen, maar grootendeels van ministerialengeslachten; dat m.e.w. niemand zoo scherp als de heer Poncelet heeft aangetoond, dat er geen analogie, geen gemeenschappelijke oorsprong bestaat tusschen nobiles, ministeriales en milites.

Het zou me spijten, wilde iemand uit dit eene geval besluiten in ongunstigen zin tegen het overige historische werk van den heer Lyna. Neen, hij is een zeer verdienstelijke ontginner van het ruime nog grootendeels braak-liggende veld der maatschappelijke en economische geschiedenis van Limburg. Zijn bijdragen op dit gebied zullen steeds dankbaar worden ontvangen en naar waarde geschat.

Maar hij heeft ongelijk gehad in deze aangelegenheid van meet af een al te hoogen toon aan te slaan. Hij is te zeker van zijn stuk geweest en heeft zich dan genoodzaakt gezien telkens zijn stellingen te wijzigen en op te schuiven, tot hij ten slotte gedwongen werd tot een wijze van verdediging, die zijn wetenschappelijkheid in opspraak kon brengen. En dit verdient hij niet. Maar hij begrijpe dan ook, dat, wanneer men op die wijze iemand te keer gaat, deze ook zijns ondanks, wel verplicht is den aanval wat scherper van zich af te schudden.

De heer Lyna blijft, meen ik, de hoop koesteren zijn theorieën wel tegen de heeren Ganshof en Poncelet te kunnen redden. Dit verklaart, misschien, waarom hij zich, laat ons zeggen, zoo ‘gemakkelijk’ van mij heeft willen afmaken. Hij moge dan dit

[p. 69]

debat met die heeren verder voortzetten, als die ten minste er zich nog toe laten overhalen. Maar in het onderhavig geval is dit wel uitgevochten; onze dichter was geen adellijke, geen ridder; de aard en de ontwikkeling van zijn werk, zijn levensgang en de overlevering verzetten er zich ten stelligste tegen; en dit resultaat past ook volkomen met het resultaat van het historisch onderzoek over de maatschappelijke standen, zooals de heeren Ganshof en Poncelet dit hebben uitgemaakt.

Ten hoogste zou men nog kunnen zeggen, dat het geslacht der Veldeke's reeds vóór de XII^e eeuw in de ministerialiteit was opgenomen, al steunt dit alleen op de veronderstelling dat het leengoed van 1360 het leengoed der Veldeke's is geweest, dat dezen dan vóór 1108 op de abdij van St-Truiden hadden bemeesterd. Dan waren ze ook eerder ministeriales van St-Truiden dan van den graaf van Loon. En dan is het ook zeer bevreemdend, dat men nergens, noch in de kroniek van St-Truiden, noch in eenige oorkonden, iets van die Veldeke's verneemt; terwijl ze na den dood van onzen dichter tot in 1264 herhaaldelijk in oorkonden worden vermeld. Verder zou dan onze dichter een jongere zoon zijn geweest, die immers zijn vader in diens ministerium niet is opgevolgd. Dan kon hij echter nog steeds, als lid van een ministerialen familie, in den dienst van zijn graaf zijn getreden als miles. Dat hij dit, klaarblijkelijk, niet heeft gedaan, kan wel is waar om ons onbekende oorzaken zijn gebeurd. Maar zou dit er ook niet op wijzen, met al het overige, dat de Veldeke's toen nog geen geslacht van ministeriales, althans van hoogere ministeriales waren?

Om ten slotte over het algemeen onderwerp zelf van het juridisch onderscheid tusschen nobiles, ministeriales en milites onze meening mee te deelen: de heer Lyna heeft uitstekend pionierswerk geleverd door zijn bijdrage over het ontstaan van den adel in het graafschap Loon⁽¹⁾. Maar de theorie die hij uit het door hem verzamelde materiaal had opgebouwd is later, door een alzijdiger onderzoek over geheel Lotharingen en Vlaanderen, onhoudbaar gebleken. De verdienste echter, de grondslagen voor die verder studie te hebben gelegd, zal hem steeds toekomen. Zijn eer als ernstig vorscher kan er niet door verminderd, ook al moeten zijn conclusies afgewezen worden. Daarom doet hij, o.d. verkeerd, tegen het gezag in van uitstekende geleerden, die over een uitgebreider veld van onderzoek konden beschikken, zijn stelling te willen staande houden en voor het graafschap Loon uitzonderlijke toestanden in het overige Lotharingen op te eischen.

(1) Ook de heer Fr. J. Ganshof heeft die verdienste erkend.