Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1932 (1932)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1932

(1932)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Het Keurboek van Antwerpen en het probleem der Stadskeuren
Door Floris Prims, briefwisselend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Al onze middeleeuwsche Gemeenten hebben hun Keure, hun Keurboek gehad.

Ettelijke daarvan zijn ons bewaard.

Een klein getal dezer werd uitgegeven.

Een enkele, - de keure van Hazebroek, - werd in al hare bijzonderheden ingestudeerd. E. Gailliard wijdde aan de keure van Hazebroek niet min dan vijf dikke boekdeelen, - uitgegeven door onze Academie.

De historische vraagstukken door deze keuren gesteld werden echter slechts tenauwernood aangeraakt.

Als bijdrage tot de historische kennis van deze keurboekenlitteratuur wenschen we hier het keurboek van Antwerpen nader te doen kennen en daarbij ook de vraagstukken van algemeenen aard, die door dit document worden naar voren gebracht, in beschouwing te nemen.

Het Antwerpsch keurboek is geen onbekend document. Het werd driemaal in zijn geheel uitgegeven: eerst door Mertens en Torfs in hun Geschiedenis van Antwerpen, II, blz. 447-501 (1846), dan door de Vlaamsche Bibliophielen, en wel bepaaldelijk, meenen we, door Serrure (2e serie, nummer 2, verschenen in 1852), en eindelijk door de Longé, in het Recueil des anciennes coutumes de la Belgique, coutumes de la ville d'Anvers, t.I. (1870).

De eerste uitgave was van enkele nota's voorzien; de tweede heeft nota's noch inleiding; de inhoudstafel die in het oorspronkelijk handschrift voorkomt werd afgedrukt maar niet gepubliceerd, waarom zouden we niet kunnen zeggen; de uitgave eindelijk van de Longé werd voorzien van een Fransche vertaling geleverd door Karel Stallaert.

De beste dezer drie tekstuitgaven is de eerste; deze komt het oorspronkelijke het dichst nabij. Maar ook aan deze is te verwijten dat ze onvoldoende aangeeft welk de onderscheiden

handen zijn die het handschrift der keure hebben tot stand gebracht.

Er is dus nog altijd, - voor wie het Antwerpsche keurboek ernstig instudeeren wil, - naar het oorspronkelijk document zelf terug te gaan.

Dit document is bewaard op het Antwerpsche stadsarchief in de kast der privilegieboeken. Er is geen tweede exemplaar van bekend. Het is van in de XVIe eeuw vermeld als ‘het Ceurboeck metten doppen’ (secretaris Hendrik de Moy). Dezen naam dankt het aan de koperen doppen die de inbinder er heeft op aangebracht.

Gansch het boek is op perkament. Er is onmiddellijk een eerste hand te herkennen die van het begin tot het einde van het boek, in ongemeen groote karakters, den grondtekst heeft aangebracht. Dit schrift is, - te oordeelen naar de nog vele ineenloopende letters, - uit het begin der XIVe eeuw. Maar de schrijver heeft ruimte gelaten tusschen de onderscheiden artikelen, zooals we verder in bijzonderheden zullen noteeren, en van deze ruimte is latertijd gebruik gemaakt om allerlei andere artikelen in te lasschen. Latertijd ook zijn de artikelen genummerd geworden, - in de XVe eeuw denkelijk, - welke nummering het brengt tot 199 + 18.

Dit moge volstaan ter inleiding. Dadelijk rijzen er nu algemeene vraagstukken op, en het is aan deze dat we vooral onze aandacht willen wijden.

I.
Wat is een ‘keurboek’?

Ons ‘Ceurboeck metten doppen’ draagt voor opschrift: ‘Dit syn de coren van der stat van Antwerpen.’

Wat wilde men met ‘ceurboeck’, met ‘coren’ beduiden?

Men kan bij Verwijs en Verdam, op het woord core, nagaan hoe de beteekenis van dit woord zich heeft ontwikkeld, en veelvuldig is geworden. Waar we het woord keure gebruikt weten in den zin van charter of privilegiebrief, dient er gewaarschuwd dat ons keurboek, of onze coren, geen verzameling is van charters, geen privilegieboek waarin de onderscheiden charters der stad zouden gecopieerd zijn. Zulke boeken hebben te Antwerpen altijd privilegieboeken, volumina privilegiorum, geheeten, nooit keurenboek of keurboek.

Er zijn echter twee oudere beteekenissen die onze aandacht

inroepen. Een core is een publiekrechterlijke schikking; een core is ook de boete die op zulk een schikking voorzien is, de straf die stond op de ‘verbreking’, de ‘breuke’, Men spreekt dan ook van ‘keuren en breuken’.

Een keurboek is dan de verzameling van deze schikkingen met hun breuken.

We wenschen echter nog nader op het woord keure in te gaan.

In oudere Latijnsche teksten is keure in de voorhanden beteekenis door electio weergegeven. Aldus klinkt het in den aanhef der Zeeuwsche keure die naar R. Fruin van rond 1257 zou dagteekenen:

 

‘ut hanc legem, sive instituta, sive choram sibi eligerent’(1)

 

En in de Friesche zeventien keuren, die naar F. Buitenrust Hettema, te dateeren zijn van 1038(2), luidt het tot slot:

 

‘Haec sunt 17 petitiones sive electiones...’

 

Die Latijnsche vertaling electio brengt ons licht bij.

Het woord keure-electio schijnt ons naar een tijdperk te verwijzen waarin de politieverordening nog gekozen werd, te weten door de belanghebbenden der plaats. En dit voert ons naar het vraagstuk van den oorsprong van ons keurboek, - en van andere keurboeken - welk vraagstuk we dienen op te lossen om ons rekenschap te geven van de volgorde, - of juister van de wanorde - die er, wat het onderwerp der opvolgentlijke artikelen betreft, in die keurboeken is op te merken.

II.
De oorsprong van het keurboek.

Er is nog weinig studie geleverd op het algemeene vraagstuk van den oorsprong der keurboeken. In de XIXe eeuw zijn er tal van stedelijke keurboeken bekend gemaakt en men heeft meer dan een weerga van onze Brabantsche en Vlaamsche stedelijke keurboeken aangetroffen zoowel in Frankrijk en in Duitschland als in Noord-Nederland. Maar meestal hield men het bij tekst-overdruk en commenteering.

Herhaaldelijk bedroog men zich daarbij omtrent het eigen karakter der keuren, en stelde men ze op denzelfden voet als privaat-rechtelijke costuymen. Aldus heeft het Recueil des anciennes coutumes de la Belgique ettelijke keuren opgenomen onder het privaatrecht, niettegenstaande men bij den aanvang onderscheid tusschen costuymen en keuren had gemaakt, en deze laatste had geweerd(1). Ja zelfs slopen er dorpskeuren in het Recueil, waar men, - tot dat G. Kurth ze in eer herstelde(2), - minst van al voor over had.

In afwachting eener diepgaande studie op het corpus onzer Vlaamsche of Brabantsche - we zouden misschien wel mogen zeggen, onzer Frankische - keuren, passen hier toch enkele opsporingen omtrent den oorsprong van het Antwerpsche boek, die ook voor elders kunnen licht bijbrengen.

Het zal ons blijken dat het eerste deel van ons keurboek (art. 1 tot 30) opgemaakt is geworden rond het jaar 1300 als lokale aanpassing bij de lantchartre door den hertog gegeven in 1292. Tezelfdertijd of kort daarop heeft men ook het meeste deel der overige keuren gecodificeerd, vermits het geheel, naar de paleographie uitwijst, blijkt geschreven in de eerste helft der XIVe eeuw.

Maar die teksten werden toen niet voor het eerst opgesteld, zoo min als de lantchartre zelf in 1292. Men hadde immers bij een eerste opstel de onderwerpen zóó niet door elkaar geworpen, zooals men ze thans bevindt.

Die schijnbare warboel is slechts uit te leggen door ouderen oorsprong, en door een oude, traditionneele wijze van opteekening.

Omtrent dien oorsprong willen we vooreerst noteeren het aloude gebruik in onze Kempische dorpen de keuren ieder jaar op Beloken Paschen op het kerkhof na de Hoogmis, voor de vergaderde gemeente terug voor te brengen(3). In andere keuren noteert men deze of gene verandering of vermeerdering als ingebracht op een der jaargedingen(4). Men vergelijke dit met de hoofding der keure van Hazebroek van het jaar 1336:

 

‘Dit zijn de keuren van de marke van Hazebroek, bij maning van den baljuw en bij schepenen van de stede,

bij betering van schepenen gemaakt en geordineerd in 't jaar onzes Heeren 1336 's Maandags na St. Andries. En de schepenen mogen op elken dingdag alle de punten die ze willen, beteren.’(1)

 

Te Breda luidt het:

 

‘Dit zijn de keuren van de stad van Breda, geordineerd en gemaakt bij den heer en bij de stad, en die altoos te verbeteren, te emendeeren en te minderen en te veranderen bij den heer en bij de stad.’(2)

 

Maar indien in de XIVe eeuw de stadskeuren op de dingdagen door de stadsschepenen kunnen worden veranderd zonder verdere tusschenkomst, is het ons nog niet toegelaten te besluiten dat het altijd zoo geweest zij. Op het einde der XIIIe eeuw en het begin der XIVe eeuw doet zich een nieuwe juridische strooming voor, van cesaristischen geest, en die wel van aard was het rechtsgezag des volks in te krimpen ten bate der centrale macht. Zij verwekte, naar wij het vermoeden, bij de drossaarden of rechterlijke hoofdofficieren der onderscheiden vorstendommen dezer Nederlanden, het opstellen van de landcharters en landbrieven als b.v. van Jan I van Brabant voor het gebied van den Schout van Antwerpen, voor dat van den amman van Brussel, en voor het Romaansche land van Brabant (1292), van Jan II van Holland-Henegouw voor Zuid-Holland (1303), van Reinoud van Gelre voor Over- en Neder-Betuwe (1327), enz. En daar hebben de steden op gereageerd zooals we voor Antwerpen dadelijk zien zullen, niet echter zonder ook hier het gezag in de handen van de magistraat te bevestigen.

Maar in de oudere tijden, eer de cesaristische rechtsbetrachtingen zich ten onzent deden gelden, en nog hooger op, eer de steden ontstonden en eer een nieuw gezag en nieuw beheer de schepenen dezer toekwam, hebben de vrijen der lokale gemeenschap op den dingdag deze of gene regeling ‘gekoren’, naar de omstandigheden het noodig maakten.

Hier echter is er ook weder traditie geweest. Men wijzigde een oudere schikking, of voegde er iets aan toe; men stelde vooral geen nieuwen codex of samenhang van regelingen op.

En zoo kan men zelfs de beteugeling der gewelddaden uit het keurboek van Antwerpen en uit de lantchartre, terugvinden

in het kapittel De vulneribus van de Salische wet(1), maar met wijziging natuurlijk van de boete, en van de omschrijving der verwondingen. Anderzijds is de beschaving die ons spreekt uit de Salische wet er nog verre van verwijderd het dragen zelf van een moordwapen te verbieden, het verbod waarmede het verjongde kapittel de vulneribus in de landcharter van 1292 inzetten zal. Maar het slaan met de vuist (art. 14 der stadskeure) beantwoordt aan het si quis de fuste percusserit van XVIII, 6, der Salische wet, en het onderscheid aldaar ut sanguis non exeat en si vero sanguis exierit, luidt in de stadskeure der XIVe eeuw: waert dat hi daer af bloedde. (XIV).

We durven besluiten: de verre oorsprong van ons keurboek ligt in de oud-Frankische rechtspraktijken. Uit het recht dat aldus omzeggens door het vrije volk zelf gecodificeerd werd, raapte hertog Jan I in 1292 een aantal ‘keuren’ op, waar hij de keuren aan toevoegde die zijn eigen hoogere rechtsmacht tegenover het volksrecht zouden binden. En het meedeelen dezer lantchartre blijkt de gelegenheid geweest te zijn tot het herschrijven, herzien en verbeteren van de reeds eeuwenoude keuren der stad Antwerpen, en tot het aanleggen van het nieuwe keurboek.

Zou voor Leuven en Brussel niet hetzelfde te ontdekken zijn?

III.
De wanorde der onderwerpen in het keurboek.

Hier sluit nu een bijzondere beschouwing bij aan. Onze hypothese omtrent den oorsprong onzer teksten maakt het mogelijk een uitlegging te vinden voor de schijnbare wanorde die er heerscht in het keurboek.

Bemerk vooreerst dat die wanorde zich in alle keurboeken voordoet en dat ze niet minder voorhanden is in 's hertogen Lantchartre als in de stedelijke keurboeken.

Maar hier is aan toe te voegen dat wie b.v. in plaats van de tekstuitgaven van het Antwerpsch keurboek na te lezen, het keurboek zelf neemt, en het daarin houdt bij het eene, groote, oorspronkelijke schrift, met overslaan der tusschenvoegingen, reeds heel wat wanorde uitschakelt.

Immers zooals boven gezegd, het keurboek is geschreven

geworden met open ruimten tusschen de artikelen, soms met open bladzijde of een geheel wit blad tusschen de artikelen. In latere jaren heeft men nu die ruimten benuttigd, om veranderingen en vermeerderingen in te voegen. En deze toevoegingen kwamen herhaaldelijk niet dáár waar ze logisch best pasten. Men mat uit waar ruimte genoeg was, om deze of gene toevoeging in te schrijven, en naar dit toevallig treffen kwamen nu de teksten achter elkaar zooals men ze thans leest bij Mertens en Torfs, bij de Bibliophielen of bij de Longé.

Er is echter nog een andere oorzaak van schijnbare wanorde te bestatigen. Waar op den dingdag de artikelen der keuren voorgelezen werden ter verbetering of vermeerdering, kwam men allicht van het hoofdzakelijk onderwerp van een artikel tot een bijgedachte en men onderzocht niet of die niet beter elders te pas kwam. Zoo deed de keure op de bakkers denken op het brandgevaar door de ovens verwekt en het leidde tot het inschuiven van ettelijke schikkingen in zake brandgevaar, waarbij de bakkers niet meer in het bijzonder betrokken waren.

Zeer waarschijnlijk is echter hetzelfde reeds gebeurd, eer men een keurboek had, op den perkamenten rotulus waar de eerste keuren moeten op gecodificeerd zijn geworden. Wanneer men nu in de XIVe eeuw de teksten van den laatsten keuren-rolulus overdroeg op de quaternen van het nieuwe boek, heeft men geen nieuwe klasseering van de artikelen aangedurfd, - men raakt aan geen juridieke teksten, - maar heeft men alles gelaten in de uiteindelijk bekomen volgorde, zoodat ook de oudste, de oorspronkelijke tekst van ons keurboek, - daargelaten de toevoegingen in de XIVe en XVe eeuw, - een wanorde vertoont, een historischgegroeide wanorde die zelfs door de lantchartre is geëerbiedigd geworden.

Desniettemin is er nog iets van een oorspronkelijke orde te ontwaren.

Maar willen we die oorspronkelijke orde nazoeken, dan staan we vooreerst voor een nieuw vraagstuk, dat van de dorps- en van de stadskeuren.

IV.
Verschil van dorps- en stadskeuren.

Immers de inhoud van de keuren moest verschillend zijn naar gelang het er in ging om een buitenbevolking of om een stadsgemeenschap. Bij de eerste kon het gaan om veldheiningen,

akkerschade, vrijgeweide, grachtenruiming, en zoo meer, al bijzonderheden die in de stad niet meer dienen gereglementeerd. Anderzijds heeft de stad haar markten, haar straten, haar gezamenlijke overleg voor voedsel dat van buiten de stad moet komen, enz. Dat vereischt andere keuren dan men er op het dorp heeft.

Nu zijn onze steden van veel jongeren oorsprong dan de dorpen, en er hebben langen tijd keuren van dienst geweest voor dorpsgemeenschappen, eer er steden ontstonden.

Meer nog: de steedsche agglomeratie omvat in Brabant nooit de gansche oppervlakte eener gemeente. Er past dus tezelfdertijd voor een gegeven gemeente die een oppidum is geworden, 1) een ouder landelijk keurboek voor haar ‘buyteneyen’ zooals het te Antwerpen hiet, en 2) een stedelijk keurboek aangelegd in lateren tijd naar de nieuwe aangelegenheden, voor de omwalde gronden. Daarbij kan het zich nog herhaaldelijk voordoen dat de buiteneyen zóó verspreid liggen, en zóó verschillend van aard zijn, als daar zijn gebroekten en dijklanden eenerzijds en hooge heiden anderzijds, dat er meer dan één landelijk keurboek voor een stadsgemeente zij.

Te Antwerpen is dit het geval.

Binnen de vrijheid van Antwerpen lagen ten Noorden de ingedijkte gebroekten van Steenborgerweerd, Schijnbroek en Loobroek. Ze hadden gezamenlijk hun afzonderlijke keuren. Ons is op het stadsarchief een copij dezer keuren, dagteekenende uit de XVe eeuw bewaard gebleven. Tot hiertoe verscheen die tekst nog niet in druk. Hij is aan de Longé ontsnapt.

Zuidwaarts van de omwalde stad, doch steeds op het Antwerpsche grondgebied, lagen Laag Kiel, Hoog Kiel en Beerschot. Voor deze landen was er een eigen keurboek. Men zal het uitgegeven vinden in den Recueil des coutumes, na de costuymen van Antwerpen. Zeggen we terloops dat het Kiel niet alleen zijn eigen keuren, maar zelfs zijn eigen costuymen had. Daar gaan we hier echter niet verder op in.

We hebben dan de volgende vraag te beschouwen, eer we tot de studie van de indeeling van ons stedelijk keurboek overgaan: zijn de oude landelijke keuren langzamerhand stuk voor stuk vervallen naarmate de grond verstedelijkte en zijn er dan stedelijke keuren artikel voor artikel ingeslopen naarmate op de gedingen de belanghebbenden nieuwe maatregelen vergden? Ofwel is er bij de ontwikkeling der stad, op zeker oogenblik, een nieuwe kern-samenstelling van een keurboek gekomen?

We meenen dat de tweede onderstelling de waarschijnlijkste is. Karakteristiek voor de stad is het zooveel breedere gezag der

schepenen. Zij vervangen én 's heeren villicus die vroeger voor de banaliteiten der plaats stond, én, - in zeker mate, - de vrije gemeenschap die vroeger, - minder talrijk zijnde, - gemakkelijker haar zienswijzen en verlangens kon uiten, doch nu zich moest verlaten op haar schepenen. Het zijn waarschijnlijk de schepenen geweest die in de tweede helft der XIIe eeuw, voor Antwerpen, gedacht hebben op huishoudelijke regelingen ten bate der nieuwsoortige agglomeratie die bij het opslaan der wallen zich daar binnen voordeed. Wilden ze daar nu voor zorgen, dan moesten ze de oude keuren grootendeels ter zijde laten, althans naar den aard van het grondgebied dat te Antwerpen omwald werd. Een zeer groot part van de vroegere schikkingen was hier niet meer van doen, en dan lag het voor de hand dat men zoo goed als een nieuw keurboek opmaakte.

Is deze veronderstelling de juiste, dan dunkt het ons dat we in zulk nieuw keurboek toch een zekere logische orde moeten terugvinden.

Dit wenschen we nu voor ons Antwerpsch keurboek te onderzoeken.

V.
De volgorde.

Ziehier in welke volgorde, in het begin der XIVe eeuw, de toen voorhanden tekst der stadskeuren is ingeschreven geworden in het nieuw-aangelegde boek.

Vooraf heeft men, naar de gewoonte, 8 bladen perkament wit gelaten om er later de inhoudstafel te plaatsen. Deze inhoudstafel schijnt ons ingeschreven te zijn geworden in de XVe eeuw.

Het boek begon dan met: Dit sijn de coren van der stat van Antwerpen. (Art. 1 tot 30).

Vervolgens liet men drie bladen wit. Ze dienden in de XVe eeuw om er de ‘de oude rechten, costumen ende herbringene van der stad’ in te schrijven (18 artikelen).

Dan komt, geschreven door de eerste hand, ‘Dit es de core van den wine’, (Art. 31 tot 53).

Wederom liet de schrijver een blad wit. Volgt:

‘Van den broode ende van den molnaers.’ (Art. 54 tot 67).

Opnieuw bleef er een blad wit. Dan krijgen we:

‘Van den vleeschouwers.’ (Art. 68 tot 86).

Twee bladen wit. Volgt:

‘Dit es van den visschers.’ (Art. 87 tot 108).

Een blad wit. Volgt een varia zonder hoofding:

Art. 109 tot 115.

Hier liet de schrijver een zijde wit. Dan luidt het:

‘Van ghewichte’, (Art. 116 tot 118).

‘Van der maten van corne.’ (Art. 119 tot 124).

Een varia van art. 125 tot art. 134:

‘Van den sciplieden.’ (Art. 135 tot 139).

Volgt een varia:

Art. 140 tot 169.

Volgt een zijde wit: Dan:

‘Van huweleke ende van den dooden.’ (Art. 170 tot 184).

‘Toordeel tusschen man ende wijf’, (Een artikel dat eerst veel later genummerd werd).

Op de volgende bladzijde nog twee ongenummerde artikelen.

Om te sluiten zes bladen wit.

Bemerk wel dat de nummering der artikels wel dagteekent uit de middeleeuwen doch in ieder geval veel later is geschreven geworden dan de tekst. Het volstaat het handschrift na te slaan om te zien dat men zelfs heel wat last heeft gehad, naderhand, om deze nummers in te lasschen.

Onderzoeken we nu nader den gezamenlijken voorhanden tekst.

Die tekst vervalt, bij ontleding, in een aantal onderdeelen, waarvan ettelijke, oorspronkelijk, voor de inschrijving, op hen zelf hebben gestaan, zonder verband met een gezamenlijk keurboek. Ziehier:

Er is vooreerst de samenhangende reeks van art. 1 tot art. 30, waarboven thans de algemeene titel prijkt: Dit syn de coren van der stat van Antwerpen. Die titel mag ons echter niet op een dwaalspoor verleiden. Door dit woord coren kan men bedoeld hebben de onderscheiden coren of wetten, telkens uit een aantal artikelen bestaande, die in het boek opvolgentlijk zouden worden ingeschreven. De eerste reeks 1-30 is naar onze meening, zonder eigen hoofding. In feite is het de keure der gewelddaden, en is ze herschreven en afgezonderd tot een geheel, als gevolg van het verschijnen der lantchartre. Maar we heeten ze herschreven. Ze is niet nieuw. Integendeel laat de inhoud toe te vermoeden dat we hier overblijfsels hebben van de oudere verdwenen keure die van dienst was eer we het gebracht hadden tot een stad. Omstandigheden eigen aan een stad, en bepaaldelijk aan een havenstad, zijn er bij in opgenomen, maar de grondlaag is niet bepaaldelijk steedsch, en we konden hooger aanwijzen hoe er de Salische wet nog is in terug te vinden.

Vervolgens krijgen we een groep van vier coren, die een logisch geheel uitmaken, de groep die de hoofdzakelijke levensmiddelen reglementeert. Die levensmiddelen zijn, naar de schatting der oudere eeuwen en der eerste stedelijke periode, wijn, brood, vleesch en visch. Elk dezer vier heeft te Antwerpen zijn eigen core gehad, zooals het een wel ‘geordineerde’ stad betaamde.

Ter vergelijking moge er op gewezen worden dat de keure van Hazebroek aanvangt met den wijn. Daarover handelen de artikelen 1 tot 10. Vervolgens komt er het brood aan de beurt in de artikelen 11, 12, 14. Dan volgt de reglementeering van het vleesch in artikelen 18, 19, 20, 21, 22, 25. En ten vierde krijgen we den visch (art. 26, 28).

In de oudere keuren van Diest staan vooraf de keuren der gewelddaden en van den vrede, wat met het Antwerpsche geheel 1-30 nagenoeg overeenkomt. Dan volgen de ‘coren van vleesche ende vessche’, ‘van den wijne ende biere’ en vervolgens, na enkele inschakelingen van dingen die daar niet thuis hooren, vernemen we van het koren en het brood.

Deze voorbeelden mogen volstaan. Ze zijn licht te vermeerderen. Ze laten duidelijk zien dat zoowel in Brabant als in Vlaanderen en nog wel elders de opkomende steden in de eerste plaats hebben gedacht op een ordelijk voorzien in de bestaansmiddelen.

 

Op deze vier coren der levensmiddelen volgt een ongetitelde reeks van 7 artikelen waarvan de zes eerste voor hoofding hadden kunnen hebben: de core van de wegenis, mits het laatste woord niet al te streng op te vatten.

Art. 113 en 114 dezer spreken van de binnenste en de buitenste vesten, hetgeen ons toelaat te besluiten dat de artikelen 113 en 114 niet werden opgemaakt vóór de XIVe eeuw: die buitenste vesten werden denkelijk in 1298 begonnen en in 1314 waren ze bijna voltrokken. We zijn wel geneigd die artikelen van rond het jaar 1314 te dagteekenen.

De overige artikelen dezer reeks kunnen echter heel wat ouder zijn, uitgezonderd art. 110 en 111 die jonger zijn dan de schikkingen betreffende de nieuwe vesten.

Het 7e of laatste artikel dezer ongetitelde reeks gaat over de munt en heeft niet het minste verband met het voorgaande, maar men merke op dat de hoofding die hier op volgt, ‘van ghewichte’ is, waarna we ‘van der maten van corne’ krijgen. Aldus is ook hierin een samenhang te zien.

 

Nu heeft de regeling der korenmaat aanleiding gegeven om

hier ettelijke bepalingen in te lasschen omtrent den korenhandel. Langs de bepaling omtrent de korenmeters kwam men tot de zamecopers, ten ware we zouden moeten veronderstellen dat ook deze artikelen, latertijd, eenvoudig weg hier zijn bijgeschreven.

 

En nu, van af art. 125 tot 135, krijgen we weder een schijnbaar mengelmoes: art. 125: van borgen.
art. 126: van voorvensters en voorlooven.
art. 127: van alarm.
art. 128: van valsch alarm.
art. 129: van bal slaan.
art. 130: van taveernesluiting.
art. 131-132: van onderhoud en ijzergeld van beklaagden.
art. 133: van schulden wegens dobbelspel.

Voegen we hier aan toe dat, tamelijk vroegtijdig in de XIVe eeuw, achter het artikel op het dobbelspel, er een bijzonder artikel is ingeschreven, waarbij verboden werd te dobbelen bij den put of de markt, of iets in den put te werpen. Dit artikel behoort niet tot den oudsten doorloopenden tekst, maar laat ons duidelijk nagaan hoe keuren als deze groeien, en hoe er de wanorde in gekomen is die wij ook voor den ouden tekst bestatigen.

 

Volgt een kleine groepeering van artikelen waarboven men de hoofding heeft geplaatst ‘van den scipliede’ (art. 135-139). In art. 138 duidt men deze keuren aan als ‘alle die coren van den vlieten.’

 

De plaats die men in het handschrift, na deze coren van den vlieten, heeft wit gelaten, duidt wel aan dat men deze groep artikelen afscheidde van de volgende: het grootste varia van geheel het keurboek, en dat genummerd is geworden van art. 140 tot 169. Enkel groepeeren zich hier de artikelen 154-156 die het alle over huizenbouw hebben.

 

Blijven nu nog twee betitelde hoofdstukken die elk een core mogen heeten. Het eerste dier hoofdstukken is getiteld: Van huwelike ende van den dooden. In der werkelijkheid is het een reeks keuren die de uitgaven besnoeien tot welke men zich uit sociaal opzicht verplicht meende bij een kerkelijke plechtigheid zooals doop, kerkgang, huwelijk, begrafenis, jaargetijde, enz. Het zijn weeldebeperkingswetten, en we hebben ze in het het licht te zetten van de Antwerpsche bescheiden van 1336 omtrent

deze stadsregelingen. Toch is ook hier weder een en ander ingeslopen of bijgevoegd geworden dat slechts een tenger verband had met het voornaamste onderwerp. Aldus wordt na het artikel dat het getal gezelschapsvrouwen bij het doopsel op een maximum van 15 beperkt, bepaalt dat wie meer dan een jaar aalmoezen heeft ontvangen van de H. Geesttafel, bij zijn dood de helft zijner goederen aan den H. Geest moet laten.

Eindelijk hebben we nog het hoofding: Tvordeel tusschen man ende wijf waaronder de drie laatste artikelen komen van den oorspronkelijken keurentekst. Het zijn artikelen die hun weerga hebben in de costuymen en die daar ook beter thuis hooren dan bij deze politiereglementen.

Nu is men echter, bij het inschrijven van het keurboek, blijkbaar niet van meening geweest dat het keurboek hiermede af en uit was. Men heeft er geen streep onder getrokken; men heeft een aantal bladen perkament mede ingebonden waarop men de keuren kon voortzetten bij nieuwe regelingen; en daartoe zijn ze ook benuttigd geworden in den loop der XIVe en XVe eeuw.

Overschouwen we nu dit alles, dan krijgen we als kunnende de oorspronkelijke logische volgorde uitmaken, dit geheel:

1)De keure van den wijn.
2)De keure van het brood.
3)De keure van het vleesch.
4)De keure van den visch.
5)De keure van de wegenis.
6)De keure van munten, gewichten en korenmaat.
7)De keure van de vlieten, met toevoeging, achter de keure van de vlieten, van allerhande kleinere bepalingen.

 

En dit onderzoek bevestigt twee punten die we reeds vaststelden: 1) dat het keurboek is tot stand gekomen bij voortdurende toevoeging en tusschenvoeging en 2) dat reeds veel artikelen bij- en tusschengevoegd waren eer de oudste tekst van ons keurboek werd geschreven.

Besluit.

Het keurboek van Antwerpen is wel van aard om het vraagstukkencomplex dat door de keurboeken wordt naar voren gebracht eenigszins op te klaren. Het is een zeer typisch keurboek. Maar het dient in de eerste plaats vergeleken met de andere

Brabantsche keurboeken d.i. met die keurboeken die met de lantchartre van 1292 hebben af te rekenen gehad.

Er dient echter ook opgezien naar de dorpskeuren, althans naar de oudere onder deze, of naar de oudere gedeelten in deze. Want onze stadskeuren hebben een landelijken ondergrond. De tot hiertoe gepubliceerde Brabantsche dorpskeuren zijn echter nog klein in getal en er zijn nog geen studiën op geleverd.

We bieden dan ook deze beschouwingen omtrent den oorsprong en omtrent de oorzaak der schijnbare wanorde in deze keuren, hier aan als materiaal tot nadere studie, als hypothetische stellingen die tot verder onderzoek kunnen dienstig zijn.

Aanhangsel.
De keure der gewelddaden
(Art. 1 tot 30)

Vergelijking tusschen stadskeure en lantchartre.

Het afbreken van den tekst in het keurboek na het 30e artikel, laat duidelijk blijken dat deze 30 eerste artikelen een geheel hebben gevormd, al is de aard dezer artikelen toch nog al uiteenloopend.

Voor de dagteekening van dit stuk hebben we vooreerst de verwijzing in zijn art. 25 naar de lantchartre van 1292. We hebben vervolgens de treffende concordantie die we hierna doen uitschijnen, tusschen de artikelen van dit stuk en die van de lantchartre, waaruit is af te leiden dat het eene stuk op het andere van nabij moet gevolgd hebben. Anderzijds is het zeker dat het stuk ouder is dan het jaar 1356, in hetwelk we onder Vlaamsche wetgeving kwamen en men geen beroep meer zou hebben gedaan, zonder meer, op de lantchartre van het voorbije regiem. Deze keuren zijn dus gecodificeerd geworden tusschen 1292 en 1356, waarschijnlijk veel dichter bij den eersten datum dan bij den tweeden, zooals ook het geschrift uitwijst.

Maar dit wil niet zeggen dat de bepalingen die het stuk inhoudt niet ouder zouden zijn dan die codificatie. Aleerst zijn er de bepalingen die men uit de lantchartre overneemt, met eenige verandering in de bepaalde boete. Deze waren niet nieuw toen de hertogelijke raad ze te schrift stelde. De opvolging en dooreenmenging der stof in de chartre laten duidelijk zien dat men met een herschreven oude keure te doen heeft.

Naast deze artikelen uit de lantchartre zijn er echter nog een aantal artikelen waarvan we den oorsprong elders moeten zoeken, en die waarschijnlijk heel wat hooger in de tijden terug gaan dan 1292.

Vergelijken we nu de parallele teksten van lantchartre en stadskeure. De wijze van samenstelling zal er duidelijk bij worden.

STADSKEURE. LANTCHARTRE(1)
1. In den eersten dat nieman in Antwerpen draghen en sal enegherande mortwapene op die boete van 20 s. vutghenomen allen lieden die van binnen der stat vutwaert gaen, enz. 8. Die versegde wapene droghe hi waers om 10 s.
 
3. Item so wie mortwapen trect enen andren mede tevelne verboert 5 lb. 8. Die op andren trecke versegde wapene hi waers om 20 s.
 
5. Item, so wie dat yement quetst met mortwapen, verboert 60 lb. oft d'een hant. 10. Wie andren stake met enen knive ogte met enen stekesweerde, opene wonde, hi waers om 20 lb. den here, ogte die hant verloren daer hi mede stake.
 
6. Dit syn mortwapen: pyken, hantaexen, gysermen, bylen die gemaect syn mede te vechten, wappers, misernen, dagghen, inghelsche dolle, ende alle messe die ghemaect syn mede te vechtene... 7. Dit sijn versegde wapene: knive, piken, cortoyse colven, gepicde staven, alrehande gescutte, handaxe, ghisarmen...
 
7. Item, wie swert oft gheslepen wapen sonder mortwapen trect, om yemen mede te evelne, verboert van den trecke 40 s. 5. Wie een sweert trecke andren mede evelne sonder dat hi... waers om 20 s...

8. Item so wie dat yement quetst sonder menke met enen swerde, met enen gepinden stave, ocht met eenighen andren gheslepenen wapenen sonder met mortwapenen, die vore ghenoemt syn, verboert 5 lb. 5. ... ware dat sake dat hire jemanne mede sloghe dat hi blodde, sonder mincsele, hi waers om 100 s.(a)
 
9. Item, met wat wapenen yement enen andren quetst, ende die ghequetste daer af sterve, deghenen dien quetste verboert syn lijf ende goet. 6. ... Ware oec dat sake dat hi dlet verlore, let jeghen let, storve hi lijf jeghen lijf, ende tguet dat van heme compt, ende daer hi hof ende here af heeft, half sheren wille.
 
10. Item so wie enen andren vermenct sonder met mortwapen ofte die hyusstotinghe doet, verboert 10 lb. 6. ... Ware oec sake dat jeman andren vermincte sonder met verloefden wapenen sonder let te verlisene hi waers jeghen den here om 7 lb.
 
11. Item so wie yement slaet met enre kodden sonder yser, ende sonder menke, verboert 3 lb. 4. Die enen stoc toghe enen andren mede te evelne, sonder slaen, hi waers om 10 s. die andren sloghe met enen stocke sonder bloet hi waers om 20 s. sloghe hine oec ter eerden sonder bloet hi waers om 30 s. sloghe hine oec dat hi blodde sonder mincsele ogte been uten hovede te done, hi waers om 3 lb.; vermincte hine ogte gaen heme been uten hoofde van dien colfslaghe hi waers om 100 s.(b)
 
12. Item die enen andren slaet met enen stocke welkerhande dat hi es sonder kodde, daer gheen yser ane en es, ende sonder menk, verboert 20 s. Ende so wie yement sloeghe met eenre gheloeder kolve die ghemaect es bal mede te slane, verboert 40 s.  
 
13. Item so en sal niemen pensiere draghen moghen en sy dat hi sulke.... - Zonder weerga...

14. Item die enen andren slaet metter vuyst in felheyden op enen wercdach, als men vleesch eten mach, verboert 3 s... Waert dat deghene viele die daer eerst ghesclaghen wert van dien sclaghe, of dat hi daer af bloedde, diet slouch die waers op 10 s. 2. Ware oec dat sake dat een enen andren met handen sloghe ogte met voeten stiete ogte cleet scorde ogte trecke metten hare, sonder bloetreese, hi waers om 10 s. jeghen den here... viele die man ter eerden van dien slaghe ogte stoete soe ware zijn wedersake om 15 s. jeghen den here, blodde hi van dire daet soe ware sijn wedersake om 20 s.(c)
 
15. Item die enen andren sloeghe op enen sondach, etc. - Zonder weerga...
 
16. Item die enen andren sclaet met platen, oft andren wapenhantscoen, met enen potte, met enen steene, met eenre platine die vore gheysert ochte onder beslaghen es, sonder mencke, verboert 40 s. 32. Wie andren slaet met enen potte hi es om 3 lb.: blodde hi, soe es hi om 40 s.
 
17. Item die na enen andren worpt met enen potte of met enen steene, etc. - Zonder weerga....
 
18. Wie van buten enen portere slaet metter vuyst op wat daghe dat si.... verboert 3 lb. Ende sloeghe hi oec of quetste den portre met enegher wapenen dat ware op dobbel boete.... 2. Ende sloghe enen dorpman enen riddre, hi hadde die hant verloren, stiete hine metten voete, hi hadde den voet verloren, ende sloghe een dorpman met handen enen knape die van ridders arden comen es, etc.(d)

19. Wive die scelden onhofschelike... ofte die quade eede sweren, oft daghelijcs te werke gaen omme horen dachloen, die selen den steen draghen omtrent de Borch of gelden den kore 3 lb. 1. Wie andren loghenstreept ogte segt Gotsat hebbe di, gonneerd werdi ochte ghi sijt een quaet met felheiden hi es om 5s.lovensche cleinre monten jeghen den here...
 
20. a) Op de waarden.
b) Op de ambachten die zich keure maken.		 - Zonder weerga...
 
21-22. De keure van den vrede over gewelddaden. 25-26-27. De landkeure der verkrachtingen.
  16 en 20. De keure van den vrede.
 
21. Wie vrede wederseyde te gevene alsen die scouthete ochte die amman ochte enich van den scepenen ocht enich van tsheren gheswornen cnapen hem heyschede orkondeleke, verboerde 3 lb. also dicke als hijt dade. 20. Dien sheren knape vrede eischt ogte wien eischt van sinen thalven, ontseghtine ogte en geefs hiis niet, hi es om 20 s.
 
22. Proceduur als de vrede uit gaat. - Zonder weerga...
 
23. Die putiers, ribaude ochte ghemeene wijf ontfaet alse bordeel te houdene. - Zonder weerga...
 
24. So wie dat bi nachte gaet na die diefclocke sonder lanterne... - Zonder weerga...
 
25. Die ontscaken iemens kinderen dat sal men corrigeren na dat die privilegien houden van den lantchartre. - Zonder weerga...

26. Wive oft man die kauwetstren sijn, sal men bannen 7 jaren op horen nose. - Zonder weerga...
 
27. So wie ten brande droeghe pyke, hantaex ocht eenich mortwapene... - Zonder weerga.
 
28. Soe wie vor den rechtre in ghedinghe quame ende... jeghen eenich vonnesse seide.. die soude verboren jeghen elken scepene van der stat 10 s. 41. Van mannen ochte van scepenen te wedersegghen dat salmen beteren alsoe haer hofrecht hevet.
 
29. Over ‘oploep’ voor den rechter. - Zonder weerga...
 
30. Van ontdeckenen man ende wijf die in huwelike sitten, daer af sal die in huwelike sit verboren sijn overste decsel ofte 20 s. (Is een toevoegsel) - Zonder weerga...


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen