Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1930

[p. 113]

De Germaansche Etymologieën in den ‘Dictionnaire Général’ van A. Hartzfeld, A. Darmesteter en A. Thomas
Door Prof. Dr. J. Vercoullie
Werkend Lid

Het woordenboek van E. Littré was nog niet af (IV in 1878), als A. Hatzfeld in 1871 aan zijn Dictionnaire général begon. Zijn medewerker was A. Darmesteter, die den 16 Nov. 1888 stierf toen de druk pas begonnen was (Ik meen dat de 1^e afl. in 1890 verscheen). A. Thomas werd bereid gevonden om hem gedurende den druk te vervangen en het begonnen Traité de la formation de la langue française af te werken.

Littré's werk blijft een onuitputtelijke mijn voor woorden, wendingen, aanhalingen; maar het was reeds voor de etymologie verouderd en zijn schikking der verschillende beteekenissen is een echte warboel. Hatzfeld's werk is minder rijk aan stof doch alle aanhalingen zijn oordeelkundig gekozen, het etymologisch gedeelte is volkomen betrouwbaar, de classeering der beteekenissen is meesterlijk glashelder. Jammer dat de titelwoorden in hoofdletters gedrukt zijn. Ze moeten gedrukt worden zooals ze in het midden van den volzin voorkomen, gelijk de Larousse pour tous doet. Het is het eenige middel om den gebruiker van beginhoofdletters en van toonteekens. Ook de voorstelling van de uitspraak moet in sommige gevallen herzien worden; cf. obsèques subside (p-s), subvenir, subvention (b-v), maar substantif, substituer (b-st!).

Zoodat niet alle bijzonderheden in den haak zijn. Dat had ik reeds opgemerkt voor sommige Germaansche etymologieën en de aankondiging van een mogelijke nieuwe uitgave had mij ingegeven om eens al zijn Germaansche etymologieën te toetsen. De omstandigheden hebben mij belet daarmee klaar

[p. 114]

te komen. Doch het zal zeker klaar zijn als het verslag van deze vergadering moet verschijnen. Indien nu de Academie tot den druk besluit, ben ik steeds bereid haar in kennis van het geheel te stellen, opdat zij zou weten wat zij laat drukken.

Nu kan ik slechts een schets geven van wat ik heb willen doen.

In het Traité kent men de volgende Germaansche talen: 1) germanique (allemand ancien), 2) allemand moderne, 3) anglais, 4) norois en 5) néerlandais avec ses deux variétés, hollandais et flamand. Van anglo-saxon en frison geen sprake.

Door germanique wordt niet verstaan algemeen Germaansch of protogermaansch, maar het vastelandgermaansch van het tijdvak der Merowingers en der Karolingers, Nederduitsch en Hoogduitsch. Dat is zoo vele jaren na Mackel niet meer aannemelijk.

Avachir is in den dictionnaire ‘de l'anc. haut allem. weichjān (sic) en volgens blz. 165 van het Traité kan de Fransche ch alleen op een Germaansche k teruggaan, dus hier Nederfrankisch weikjan.

Norois (gewoner is de spelling norrois), dat voor ons Oudnoordsch is, is volgens Traité, blz. 18, het synoniem van langues scandinaves, oude en nieuwe.

Bateau is anglo-saxon bat (sic), maar hameau est un radical germ. qui se trouve en goth., allem. moderne et angl. Beide gaan toch terug op Nederfrankisch beit en heim. In het Traité, bl. 19, is bateau Nederlandsch; zoo ook beaupré dat in den Dict. het Eng. bowsprit is.

Babord is le néerl. bakboord. Maar tribord, waarnaar verzonden wordt, est d'origine scandinave, met opgave van een IJslandsch en een Deensch woord. I.p.v. Nederlandsch geeft de Dict. gewoonlijk hollandais of flamand en schrijft het flamand in 18^e-eeuwsche spelling.

U ziet dat een nauwkeurig overzicht wel nuttig zou zijn. Overigens de auteurs schijnen er van bewust te zijn, wanneer ze Traité, blz. 182, schrijven:

‘Il est souvent dificile de décider si un mot français est d'origine scandinave ou d'origine néerlandaise, anglaise, allemande, etc. (Wat kan dat etc. omvatten?). Aussi le lecteur ne doit-il pas trop s'étonner de certains désaccords entre nos listes et le Dictionnaire... Les listes donnent notre manière de voir définitive.’

Een eigenaardig staaltje van dat definitief is guiller (=

[p. 115]

tromper); in den Dict. is 't anglo-saxon, in het Traité, blz. 17 en 19, ook, maar peut-être, avec vraisemblance, norois.

Bivac verzendt naar bivouac, dat het allem. beiwache m.s. (zeker voor f.s.) zou zijn de bei, auprès, wache, veillée.

Bivac is stellig Zwitsersch en bivouac Middelnederlandsch. Ook de bet. is mis: biwake-bewaking, als verbaalnomen bij bewaken, volgens den regel die zegt dat in samenstellingen met partikels, de klemtoon bij nomina op de partikel, bij werkwoorden op het werkwoord valt (cf. biloke en beluiken). Deze beteekenis blijkt ten andere uit de eerste beteekenis van bivouac-garde de nuit que faisait un poste, une sentinelle, pour surveiller les mouvements de l'ennemi.

Het gebeurt ook, maar zelden, dat aan een Fransch woord een Germaansche oorsprong toegekend wordt, wanneer zeker het omgekeerde waar is. Zoo is faille-mantille, emprunté du holland. falie, qui est peut-être lui-même un emprunt fait au lat. velum, voile.

Het is nochtans duidelijk dat Ndl. falie ontleend is aan Fr. faille-étoffe de soie à gros grains, vroeger taffetas à failles geheeten, waarin faille zeker beteekent gapingen door de grove korrelingen teweeggebracht.