Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1929

[p. 881]

De Legende der Marteldood van S^te Dimphna in de Dichtkunst XVI^de en XVII^de eeuw
Door
A. van Doninck
Geneesheer aan de Staatskolonie te Gheel.

Aan mijne Ouders.

Dichtstukken

1.	Den koningh beloofde	Jaar 1500+
2.	Een lideken: op de wyse... hoe soete is.	Jaar 1550-1600
3.	Een lideken: op de wyse: Hierusalem	Jaar 1550-1600
4.	Een liedeken: op de wyse: Ruysemuysen	Jaar 1630±
5.	Een liedeken: op de wyse: Gy Seraphinen	Jaar 1640-1645
6.	Een liedeken: op de wyse: Daphne	Jaar 1640-1645
7.	O heylige Maget	Jaar 1652.
8.	Uyt Irlant Dimpna schoon	Jaar 1620-1621
8.	Samenspraak: op de wyse: Ghere Phyllis	Jaar 1658.
10.	Comt al den Heer	Jaar 1658.
11.	O Digna	Jaar 1658.
12.	Ick offer u op	Jaar 1658.
13.	De kleyn ghetyden: Lof-sanck	Jaar 1658.
14.	Antiphone	Jaar 1658.
15.	Omtrent ses hondert jaer	Jaar 1660-1665

_**_*

[p. 882]

Colligite fragmenta ne pereant.

Naast tal van tooneel- en kronijkschrijvers, die den marteldood van Ste-Dignen verheerlijken: Wouter van Houte⁽¹⁾, François d'Aure⁽²⁾, Giuseppe Berneri⁽³⁾, - om enkel vroegereeuwsche schrijvers op te noemen, - vinden wij nog een menigte bewonderaars der lieve heilige, die onder de aandrift der Muzen den lof van de H. Patroonersse der krankzinnigen in verzen hebben neergepend.

Tot op den huidigen stond zijn ongetwijfeld vele dier dichtstukken onder het stof der tijden verborgen gebleven. Andere werden wellicht te gering van waarde geschat om het daglicht te aanschouwen. Toch loont het de moeite deze, welke wij kennen, even na te gaan, wijl ze eenerzijds ons een treffend bewijs schenken van de dichterlijke vruchtbaarheid der legende en der vereering van de H. Dimpna, en anderzijds ons in nadere voeling brengen met onze dichterlijk-devote voorvaderen.

Jammer vinden wij geen spoor meer van de in duytsche rijmen gestelde legenda door Wouter van Houte (1574-1644), rector der Latijnsche school te Gheel. ‘Desen Meester Wouter, schreef Van Craywinckel, heeft dikwils het leven van Sint Digne in diversche comedien verthoont ende het selve in duytsche rymen ghestelt, ende oock in latynsche versen beschreven’⁽⁴⁾.

Heuckenkamp⁽⁵⁾ in zijn ‘Inaugural Dissertation’ is wellicht de eerste die grosso modo, die ‘poetischen Bearbeitung der Legende’ van de H. Dimphna, heeft aangeroerd. 't Is onvermijdelijk dat zijn werk onvolledig is: als buitenstaander van het ingewikkeld proces van den St-Dimphna-cultus, als over-rijnsche vorscher, heeft hij niet de geschikste elementen in handen gehad. Slechts steunend op de welwillende hulp en dienstvaardigheid van dan nog oningewijde vrienden, heeft hij toch interessante punten

(1) Van Craywinckel: De Triumpherende Suyverheit, p. 16. Kuyl, P.D.: Gheel, vermaerd door den Eerdienst der H. Dimphna. p. 25. Janssens. C.: Gheel in beeld en schrift, p. 51.

(2) D'Aure Fr.: Dipne, infante d'Irlande. Tragédie. 1668.

(3) Berneri, G.: Santa Dimpina Princippessa D'Irlanda Tragedia Sacra. 1667.

(4) Van Craywinckel. Op. Cit. p. 16.

(5) Heuckenkamp Ferdinand. Die Heilige Dimphna. (1887). p. 19. - Anhan. p. 4.

[p. 883]

vastgezet. ‘Die altesten lyrischen Verherrlichungen der Heiligen sind lateinische Gebete’, en Heuckenkamp verwijst ons alhier voor de ‘Oratio de Sancta Dymphna, de Sequentia sancte virginis Dympne, de Antiphona (Florido quodem tempore), naar het Hs. in gotisch minuskel der kerk van Ste-Dymphna (1^ste helft der XV^de eeuw). 't Is ongeveer een eeuw later (1505), dat voor 't eerst de legende in Nederlandsche dichtwerken behandeld wordt. (In zoover ons ten minste bekend is).⁽¹⁾

Rond deze periode, werd alsdan de cultus der H. Dymphna op verscheidene plaatsen in eere gehouden. Melden wij vooral de abdij van Tongerloo, waarvan L. van Craywinckel ons meldt:⁽²⁾ ‘Dit clooster is van oudts seer devoot gheweest tot de H. Maeghdt Digna, ghelyck het blyckt uyt een oudt tafereel van eenen autaer / daer het gheheel Leven van dese H. Maeghdt seer konstichlyck op gheschildert is / welcke schilderye noch een over-blyfsel is van de oude kercke van Tongerloo, ende waer uyt blyckt dat Sinte Digna van ouder tyden daer is gheviert gheweest...’.

Bedoeld tafereel werd in het begin der XVI^de eeuw voltooid. Oorspronkelijk waren er acht schilderijen, doch door het wegbrengen der kunstvoorwerpen, ten tijde der fransche omwenteling, is er eene zoek geraakt. ‘De zeven schilderijen, schreef Kuyl in 1863⁽³⁾, thans in de herstelde abdij nog voorhanden, hebben deel gemaekt van het muurversiersel (retable) van dezen altaer, waervan Van Craywinckel gewaegt op bl. 156. Vier van die tafereelen zijn op den achterkant beschilderd met heilige beeldtenissen in grauwverf, en op eene dezer ontwaert men eenen abt, vergezeld van zijnen kamerheer, Willem Sappeels, onder welks bestuer de kunststukken gewrocht werden. Zeer wel bewaerd, hebben zij een frisch en krachtig koloriet met al de hoedanigheden die een schilder van den eersten rang aen zijne voortbrengselen weet te geven.’

Tot in 1912 behoorden zij aan de abdij van Tongerloo, die ze aan den kunsthandel Fred. Muller en C^o te Amsterdam verkocht. ‘Volgens documenten, schrijft Joz. Muls⁽⁴⁾, in de abdij bewaard,

(1) Onze huidige bibliographie over Gheel bedraagt ruim 500 werken.

(2) Van Craywinckel: Op. Cit. p. 156-7.

(3) Kuyl, P: Op. Cit. p. 96.

(4) Muls Joz. Drie oude Vlaamsche doeken onder den hamer, in: Ons Volk ontwaakt. Jaargang XV. Nr. 36.

[p. 884]

werd de altaartafel van S^te Dymphna in 1505 voltooid en de Heer Hulin de Loo (Burg. Mag. 1912 DXXII p. 31) heeft uitgemaakt dat zij moet worden toegeschreven aan Gosewyn van der Weyden.⁽¹⁾’

Onder elk tafereel las men eenige rijmregelen, welke tevens den uitleg van elke schilderij weergaven.⁽²⁾

(1) Van der Weyden Goswien, geb. te Brussel omtrent 1465-1545. Zaakbezorger der abdij van Tongerloo; werkte bestendig voor haar en verbleef er meermaals. Vide: Kan. J.E. Jansen: Bio-bibliographisch naamboek der voormannen... der Kempen. p. 105.

(2) Van Craywinckel, Op. Cit. p. 157-58.
Kuyl, P, Op. Cit. p. 97-98.

Tafereelen en rijmregelen

I. Dood der moeder van Dymphna. Gerebernus troost Dymphna.

Den koningh beloofde de koninghinne in haere doot
Dat hy haers gelyck souw' trouwen cleyn oft groot.
En anders geen, raeden hem de heeren mede:
S. Dinghen haer van Gerebernus doopen dede.

II. Dymphna's vader maakt zijn voornemen bekend om met haar in den echt te treden.

S. Dinghen gheleeck de moeder figuerlyck,
Daerom begheerde hy te trouwen puerlyck.
Syne dochter, met fortsen krachtich,
S. Dinghen moest hem beloven waerachtich.

III. Dymphna landt te Antwerpen aan met den priester Gerebernus.

Dat sy haeren vader soude trouwen,
En stont haer gans niet aen, maer sy wou houwen
Christus, ende vloodt met haer vierder uyt den lande,
Den vader volghde naer met schepen menigherhande.

[p. 885]

IV. De koning achtervolgt en komt tot Antwerpen.

Des koninghs boden besochten alle d' landt,
Te Westerlo hy al etende bevandt
By den weerdt, die sprack, door u gelts manieren
Daer ghy naer vraeght, die sal ick u bestieren.

V. Het geld verraadt de verblijfplaats. De koning wordt verwittigd.

Voor antwerpen ontfingh den koningh tydinghe,
Van synder dochter, 't was hem verblydinghe;
En reedt naer Zammele, 't peerdt stekende met sporen:
S. Dinghen dit hoorende, sy liepen haest voren.

VI. Marteldood van Dymphna en Gerebernus.

Te Geel onthoofde den koningh van Irlant
Als valsch tyran, syn eygen dochter playsant
Ende de knechten die staecken Gerebernus doot
De ghebueren begroevense in twee kisten bloot.

VII. Ontgraving der lichamen.

Naer veel tyds sagh men s' nachts blyschap blycken,
Dit siende, ginghen de arme ende rycken.
Daer graven, ende vonden twee tomben soo ick mercke
Al wit, die sy droegen in S. Martens kercke.

VIII. Diefstal door de inwoners van Xanten. Overbrenging van het lichaam der H. Dymphna.

Die van Santen op den Rhyn quamen stelen
Dese twee reliquien ende wouden helen,
Maer die van Geele hebben se hen weder ghenomen,
Ende syn met S. Dinghen ter Kerckewaert ghekomen.

Deze rijmregelen, hoogst waarschijnlijk binnen de poorten van 't Norbertijner-klooster ontloken, geven eenvoudig de geschiedenis te kennen. Bizonder warm zijn ze niet en werkelijke bezieling is er niet te vinden.

Treffender zijn de twee volgende, gansch onuitgegeven

[p. 886]

dichtstukken - geestelijke liederen - uit het archief 10 der kercke van S^te Dymphna te Gheel of ook ‘Register van Cauwegom’ genoemd. Ludovicus van Cauwegom⁽¹⁾ vervulde gedurende een lange periode (1618-1644) met veel nauwkeurigheid het rentmeesterschap des kapittels. In zijn register, anno 1641 beginnend, heeft hij op zorgvuldige wijze vele oorkonden opgeteekend en overgeschreven, welke anders zouden verloren geweest zijn.

Onder titel ‘Cantilena pulcherrima Dvae S. Dympnae’, geeft Van Cauwegom ons de gelegenheid met twee liederen nader in voeling te treden. Gezien de vermelding: ‘op de wijze van’ boven elk dichtbrokje aangegeven; de merkelijke verbeteringen in het eerst volgende Lideken, als ‘mijn’ in ‘een’ godin, als ‘siet’ in ‘nu vry myn borst; als ‘den duyvel met die doot’ in ‘hel, duyvel en doot’, om hier en daar betere rythme aan te brengen, mogen wij besluiten dat Van Cauwegom deze bestaande verzen (maar sedert hoe lang?) tot de voortzetting van den bestaanden eeredienst heeft overgeschreven, en zelfs verbeterd. Ongetwijfeld behooren zij tot de bloeiende periode van het geestelijk lied. (1550-1600)

(1) Den 17 September 1641 werd hij met eenparigheid van stemmen tot deken (VIII^ste) van het kapittel uitgeroepen.

I. Een lideken van S. Dympna.

op de wyse: hoe... soete ende... is de my.

Oorspronkelijk.	Verbeterd.
Wilt vermeiren
met iolyt gelsche pleyn	met iolyt int gelshe pleyn
uwe coninclyke patroners
haer ter eeren
met vlyt groot en cleyn	singt met vlyt groot en clyn
een lofsanc die als troosters	Haeren lofsanc die als troosters
troost in allen u lyden groot	troost in allen ons lyden groot
met sucgten en doet vlucgten	met sucgten / doet vlucgten
den duyvel met die doot.	hel, duyvel en doot.

[p. 887]

Dympna schoone
wort genoempt dese maecht
dochter van een Ierlants coninck vreet
die idoone
gepraempt wort onversaect
van haeren vader tot oncuysheit heet
haer tot syn bruyt ende coningin	tot syn bruyt en coningin
te stellen met quellen
soect hyse met boosen sin.
Maer gestadicg
sy aenganc vol van vreucht
Christum haeren bruidegom lofsaem
en beradicg
sy onvanct doer haer deucgt
en met Gerebernus de vlucht bequaem
en compt hier in ons Gelse pleyn
seer deudicg en vreuchdicg
leven van sunden reyn.	van sunden seer reyn.
In haer ieuchden
sy verlaet doer haer deucht
conincklyke eer en ryckdom groot
met geneucgten
sy oyc haer allen die vreucht snoot	sy laet oyc allen die vreucht
die de werelt geeft hairs dienaers	die de werelt geeft hairs dienaers snoot
in een boscasie woest, met spoet
sy leven, verheven
soeckt in Godts wille soet.
Als den vader
gehoort had dese vlucht
en van Dympna hen bedrogen vint
als verrader
heel gestoort beeft en sucht
ras met scepen hy die zee doorvliet
en compt hier in ons brabants velt
met tranen, vernamen
soeckt hyse in syn gewelt.
Siet die glorie
dochter schoon bereyt
soo ghy Christus verlaet en my aenhanckt
tot victorie

[p. 888]

dees crone u bereyt
die myn conincklyke hooft aenhanct
ic u aen neme als coningin
ghy wesen, gepresen		sult wesen, gepresen
sult eeuwicg syn myn godin.		eeuwicg als een godin.
Uwe woorden
o tyran nummermeer
tot u vleeselycke lust verwoest
myn becoren
sprac valliant Dympna teer
als my Christus heeft in syn behoet		als my Christus hamet in syn behoet
brant, moort, doorstect, siet myn borst		brant, moort doorstect nu vry myn borst
met lusten, en rusten
naer dees martyrie dorst.
Doet vrye sterven
myn lichaem naer u lust		myn lichaem naer verlust
verlost myn siel vyut dese slavernye
dat ic erfve
aengenaem mach de rust		aengenaem mach de soete rust
die my stellen sal in melodye
daer ic in suyver liefden reyen
sal leven, verheven
als Christus bruyt certeyn.
Seer moordadicg
brist den vader...		brist den vader seer verwoest
als eenen leeuw in gramschap rasende heet		als eenen leeuw in gramschap heet
ongenadicg
heeft seer fel hen beproet
met syn dochters bloet den vader vreet
sy eyst haer martyrien croon		sy eyst soo der martyrie croon
seer deuchdicg, en vreuchdicg
leeft sy in hemels troon.
O schoon Princerse
die dair blinct in dat hof
van Christus uwen bruydegom goet
als troosterse
siet hoe climt uwen lof
altyt in ons kerc loven soet		altyt in ons kerc met loven soet
verlost ons van des duyvels hant
maect spoedicg oytmoedicg
ons in u liefden constant.
	Amen.

[p. 889]

II. Een lideken van S. Dympna.

op de wyse: Hierusalem ghe schoone stat.

O Dympna ghy suyver maecht
en maget schoon van Godt vercoren
en sy heeft Godt seer behaegt
in ierlant is sy gheboren.

Als haer yrauw moeder ghestorven was
haeren vader wouw haer trouwen
maer sy heeft docg op dat pas
haer reynicgheit van Godt behouden.

Sy versoecht viertien daghen restreyt
om haer selven frey te vercieren
maer sy nam de vlucgt met groote vlyt
ende ver achter allen werelts plaisieren.

Sy gaf aen eenen scepper loon
dat hy haer over het water sauw vueren
sy gaf hem vuele gauwe croonen
versterven wouw sy haer natueren.

Al met haers vaders speelman
ende syn eygen vrouwe
tot een getuige van haer eerbaerheit
dat sy die voer Godt heeft behouden.

Haers vaders conincryc
stiet sy met den voet met een groote corasie
om Godt te dienen met oytmoet
soo ginc sy woonen in een boscasie.

Daer leefden sy wuyt lusten seer
met haeren biegtvader te saemen
en dienden daer Godt den Heer
gelyc een maecht wel betaemde.

Als de coninc wert gewaer
dat hy van syn dochter was bedroghen
het viel hem wel alsoo swaer
heeft haer doen soecken naer syn vermoghen.

[p. 890]

 

Hy heeft gesunden twee ambassadeurs

 

in verscheyden stee ende landen

 

om te doen soecken die ionge fleur

 

want syn hert tot haer in liefde brande.

 

 

 

De coninck quamp selven in...

 

met allen syn edel heeren

 

om haer te presenteeren die croon

 

want hy bemindese alsoo seere.

 

 

 

Als de coninc had verstaen

 

dat syn dochter was gevonden

 

met haeste is hy by haer gegaen

 

om syn begheerte te vermonden.

 

 

 

Dan sprac hy haer soo soetkes aen

 

myn lieve docgter seer hoogh gepresen

 

waerom sydy my tocg ontgaen

 

myn coninginne moet ghy tocg wesen.

 

 

 

Daer gaf haeren biecgtvader soo goeden vermaen

 

dat sy haer hert tot Godt souw keeren

 

ende volstandicg souw blyven staen

 

en ver acgter allen dies werelts eere.

 

 

 

Toens was de coninck seer verstoort

 

dat sy naer hem niet en wauw hooren

 

verstaet die rede die hy brocgt voort

 

den biecgtvader dè hy terstont vermoorden.

 

 

 

Toens viel hy weder syn dochter aen

 

tis toch der goden ingeven

 

dat ghy met my sauwt int hauwlyc gaen

 

oft anders sal ick u doen beven.

 

 

 

U goden maer duyvel der helle en syn

 

wat compt ghy my te voren stellen

 

ic en begheer u te trouwen tot gheender termyn

 

dus en wilt my niet meer quellen.

 

 

 

Nocg was de coninck seer verstoort

 

bynaer geheel berooft van sinnen

 

hy geboode dat men haer hooft sauw leggen voer haer voet

 

is dat sy niet en wauw worden haer coninginne.

[p. 891]

 

Nimant en derfden dat bestaen

 

Oft den coninck quamp te berauwen

 

sy vreesden quaden loon te ontfaen

 

soo heeft hy selven haer hooft afgehauwen.

 

 

 

Daer lacg die maget daer in haer bloet

 

dat suyvere maecgdeken lanc en teere

 

dwelc sy gestort heeft...

 

tot liefde van Godt den heere.

 

 

 

Vyftien jaer was Dympna aut

 

doen sy wert een martelerrse

 

is haer te beminnen niet en verflauwt

 

maer verheftse voor een voorsprakerrse.

 

 

 

Die engelen al vuyt des hemels troon

 

die quaemen hier al op die aerde

 

al met... in marber schoon

 

om die maget te begraven met eerweerde.

 

 

 

Met twee croonen genaempt een lauwercrans

 

al voer des maget suyver en schoone

 

op te coemen ende met een dans

 

daer boven in des hemels troone.

 

 

 

O lof Dympna ghy hemels princerse

 

ghy stont soo diep in myn hert geschreven

 

wilt my syn myn voorspraekerse

 

by uwen bruydegom Jesus seer verheven⁽¹⁾.

't Is volkspoezie, waarvan de eigenaardigheden ons door Knuttel⁽²⁾ in weinige trekken beschreven worden. ‘En waarlijk, volkspoezie zijn de geestelijke liederen in elken zin van het woord. Ze zijn volkspoezie om de bijna algeheele anonymiteit der dichters, en hun zeer weinig persoonlijken dichttrant; volkspoezie, omdat zeer eenvoudigen onder de dichters worden aangetroffen; volkspoezie om de groote, vooral mondelinge verbreiding, blijkbaar uit de vele en vaak groote wijzingen der afzonderlijke liederen;

(1) Dit tweede lied schijnt ook verbeterd te zijn, vooral de 21^ste en 22^ste strofen zijn merkelijk veranderd. Verder is er op te wijzen, dat dit lideken, door een andere hand zou geschreven zijn.

(2) Knuttel, J.A.: Het Geestelijk Lied. p. 36.

[p. 892]

volkspoezie om de argeloosheid waarmee de eene dichter regels en strofen van den anderen overneemt, om het aanmerkelijk getal vaste uitdrukkingen en geliefkoosde wendingen; volkspoezie blijken ze in maat en versbouw, in verwaarloozing der grammaticale vormen, in slordigheid der rijmen, men mag wel zeggen in alles. ‘Anderzijds vestigde Kalff⁽¹⁾ de aandacht op: “den snellen gang, den springende verhaaltrant, de korte paarsgewijze rijmende regels, het refrein, het invoeren van sprekende personen midden in het lied zonder de vermelding van den persoon, die spreekt, de herhaling van, in eene voorgaande strofe gebruikte, regels en woorden.”

Princerrse, duidt hier, evenals Knuttel ook doet opmerken, op den overgang tusschen de zuivere volkspoezie en het echte rederijkerswerk,’ welke zeer geleidelijk was, daar menigmaal de invloed der kamers zich slechts openbaart doordat in de laatste strofe Jezus als Prince of Maria als Princesse wordt aangesproken.⁽²⁾’

Na 1600, gaan wij meer bepaaldelijk de richting der didaktische school te gemoet - de arcadische -, vooral door Jezuiten beoefend, welke ons meermalen aan de vrij-middeleeuwsche geestelijke lyriek doet terug denken, en wier dichtstukken doorgaans op algemeen bekende melodien zijn gedicht. Het is godsdienstige poëzie. De heilige bevat voor den dichter kanalen van goddelijkheid, en uit het armzalig bestaan op de aarde, is die heilige ontrukt en opgeklommen tot de eeuwige glorie, waar zij of hij als bemiddelares of bemiddelaar tusschen God en de menschen zal optreden.

In zulk een lied is al het overbodige uit den weg geruimd en zien wij in enkele trekken een helder beeld voor onze oogen opduiken, met een milde schoonheid versmolten. Zoo is het liedeken van S^te Dymphna, op de wijze van ‘ruysemuysen.’ 't Is wellicht te ver gezocht de geciteerde wijze van dit lied nader te bepalen. Ruysemuysen beteekent wel: drok, (=overhaast) de kroegen bezoeken, en kan het de wijze van een drinkebroer's lied beteekenen. 't Is hier de plaats niet te onthullen in hoever het zedelijk peil te dien tijde gedaald was, en in hoever de dichter beproefd heeft, door op deze alom gekende wijze, (voor gods-

(1) Kalff, G. Geschiedenis der Nederl. letterkunde. XVI^e eeuw. I. 323.

(2) Knuttel. Op. Cit. p. 46.

[p. 893]

dienstige liederen werden zeer dikwijls zangwijzen van alom gekende wereldsche liederen genomen), zijn verzen te doen samengaan, om stichtend werk te verrichten.

Liedeken van S^te Dimphna.

op de wyse: van Ruysemuysen.

Comt o Engelen van boven
Sinte Dimphna weerdigh loven
Die Godt trouwigh heeft bemint /
En met suyver hert gedient /
Die 't om hem heeft verlaten /
Edel machtigh boven maten /

Vyt Yrlant ras nae Brabant trock

Verr' van allen aerts gelock /

Haeren vader comt haer soecken /
t' Allen plaetsen ende hoecken /
Tot dat hy voor 't lest haer vant
In een rou boschcasie lant.
Spreeckt als een bedriegher schoone /
Veel belooft gelt goedt en croone /

Wouse worden syne vrouw /

En beloven echte trouw.

Maer de Maeght uyt liefde teere /
Blyft getrou aen Godt den Heere:
Syn beloften / geldt en goet /
Veracht en stoot met den voet /
Dus hy door grammoedt gedreven /
Met het sweert haer neemt het leven:

En soo haer ziel suyver en schoon /

Treckt recht op naer s'hemels throon.⁽¹⁾

(1) L. Van Craywinckel. Een lelie onder de doornen. t' Antwerpen. bij J.B. Carstiaenssens. 1652. p. 67. Id. Een lelie... Antwerpen. G. Verhulst, 1660. p. 86.

[p. 894]

 

Siet hier wonderlycke saecken /

 

s' Hemels geesten comen waecken /

 

t' Heiligh lichaem van de Maeght /

 

Die Godt altydt heeft behaeght /

 

En bevryden van de raeven /

 

Daer naer hebben het begraeven /

 

En in een witte tomb' geleyt /

 

d' Engels minnen suyverheit.

 

 

 

Weest by Jesum ons gedachtigh /

 

Sinte Dymphna daer soo machtich /

 

Helpt ons die u roepen aen /

 

In den noodt ons by wilt staen /

 

Dat wy ons moghen begeven /

 

Tot de deught en ander leven /

 

Vlieden s'werelts ydelheyt /

 

Trachten tot de saligheyt.

 

 

 

Kryght ons grati' en genaden /

 

Soete Maget die beladen /

 

Syn met sonden menigh fout /

 

En in liefde seer verflouwt /

 

Dat ons ooghen als twee beken /

 

Werme tranen moghen leken /

 

Tot penitenti' ons verweckt /

 

En ons hert in liefd' ontsteckt.

De legende der H. Dimphna wordt op vatbare en levendige wijze voorgesteld, en eindigt met een smeekbede als bij de Sinte-Agnes-Bruyloft, van Stalpert van der Wiele⁽¹⁾:

Amen Agnes, Godt wil 't gheven
In wiens ooghen ghy behaegt,
Hebt door een reyn, lydsaem leven,
Bidt voor ons dan, waerde maegt,
Dat wy oock, door d'eygen baen
Met u eens te Bruyloft gaen.

Evenals Stalpert van de Wiele, zijn Ste-Agnes-Bruyloft, als een dichterlijke bezieling van de 3^de les uit de 2^de nocturne van

(1) Van Neylen, W. en Van Den Dries, A. Beknopte geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. 1911. p. (151).

[p. 895]

het kerkelijk officie der H. Agnes bewerkte, mogen wij besluiten dat de dichter van het liedeken van S. Dimphna, de Oratio en de Sequentia van het kerkelijk officie, oudtijds in S^te-Dimphna-kerk gebruikelijk, ten nutte heeft gemaakt.

In de twee volgende liederen, ons door Van Craywinckel nagelaten, het een, op de wijze van: Gy Seraphinen, het ander op de wijze van: Daphne, voelen wij een gelijkaardige stemming en strekking. Tot welk tijdstip kunnen wij die dichtstukken terugvoeren?

't Eerste eindigt:

Weest ons beschermster / hout u vreyheit vry
Meest vande alderbooste duyvelry
Welck is de Geusery.

En 't tweede:

Verlost ons van die ghy plet onder den voet
Bevryd ons van des vyands lagen,
Verkryg ons vrede in Nederlant.

Laten wij even de geschiedenis doorloopen.

Bij het aanbreken der XVII^de eeuw, kwam een dubbele ramp het noordelijk gedeelte van België teisteren. In den zomer van 1602, woedde hier een pestziekte, zoo hevig als ten jare 1547 en 1578. De tweede ramp kwam voort uit den opstand, die onder de soldaten van het spaansche leger plaats greep. Omstreeks 1605, bracht een kalmer periode meer rust en vrede en de bedevaarders kwamen nu weer in groot getal het heiligdom van S^te Dimphna bezoeken. Een wonderbare genezing van eenen stommen, dooven en kreupelen jongeling van Maeseyck die ten jare 1604 plaats greep, verheugde eenieders hart, en de mare, die er zich welhaast wijd en zijd van verspreidde, deed eene menigte vreemdelingen naar Gheel stroomen. Weldra nam de zoete hoop op een bestendige rust een einde. Gheel was wederom, zooals in de jaren der XVI^de eeuw, blootgesteld aan gedurige invallen der Hollandsche geuzen, welke nu wreeder te werk gingen dan te voren. Den 20 Juni 1634, werd het eerste placcaet van Retorsie afgekondigd, waardoor in de meyerij van 's Hertogenbosch alle oefening van den Roomschen godsdienst verboden werd, en in 1636 werd dit

[p. 896]

dwangmiddel zelfs uitgebreid. Te Gheel geleek het veel op een menschenjacht; al de kanunniken namen de vlucht. Op het einde van het jaar 1637, verkreeg kanunnik Van Cauwegom een vrijgeleide, waarmede hij ongestoord te Gheel verblijven kon, mits 40 gld. te betalen. In 1638 mochten de geloovigen vrij hun godsdienstoefeningen volbrengen, wijl eerst in 1643 het placcaet werd ingetrokken. Gedurende de periode van 1637-39 zien wij in het archief der S^t Dymphnakerk (Reckeninghen), hoegenaamd geen melding van inkomen van zieken, maar in 1640 herneemt de toeloop der krankzinnigen en zelfs in verbazend getal.

Gezien deze bizondere omstandigheden, zouden wij mogen besluiten dat de dichter dezer liederen eens vrijen teugel aan zijn vredeminnende ziel heeft gegeven, rond de jaren 1640-45, als hij zingt:

En blyft regeeren met den vollen swier
Jae, in 't besonder hier. (I) (Geel)

En door u, o Dymphna, hier wesen verblyd. (II)

I. Liedeken van S. Dymphna.

op de wyse: Gy Seraphinen⁽¹⁾.

Wie sal my geven soo luyde kele /
Soo forte stemmeke / soo claren clanck
Die sal doorswieren 'theel lant van Gele
Om te verwecken lof / eer en danck /
Dat Godt ons toesent uyt ten Yrsen throon
Een maeght heel aerdigh / uytter maeten schoon.

Met een dry-dobbel croon.

Sy had liever een maeght te sterven
Oock met het storten van haer suyver bloet
Alst Ryck haers vaders bevleckt te erven /
Daer menigh ander heel contrari doet /
Dus dese Peirel steckt seer wonder uyt /
En heeft verdient te worden Jesus Bruyt /

Een vyfthien jaerigh spruyt.

(1) Van Craywinckel. Op. Cit. (1652) p. 68. - (1660) p. 88.

[p. 897]

 

Den vader wilde syn Dochter trouwè

 

Door haer schoonigheit daertoe gelockt /

 

Waer van haer harte quam seer te grouwè

 

Al wiert haer 't houwelyck schoon opgherockt /

 

Om niet te vallen in so boosen staet /

 

Badt veertigh daghen / als tot haer veraet /

 

En vluchte metter daet.

 

 

 

Den vader merckende dat sy vluchte /

 

Die hy gedurigh hadt in syn gemoet /

 

Dat hy berooft wiert van syn genuchte /

 

Quam haer te volgen dul en gants vermoet

 

Naer Gerebernum die doorsteken lagh /

 

Gaf hy syn dochter na seer groot beklagh /

 

Als beul den lesten slagh.

 

 

 

Al wat op aard' is / en is maer schemel

 

Ten diende Dymphna maer tot wint en roock

 

Haer ryck was boven 't was inden hemel /

 

Daer sy als martelaers / en maget oock /

 

Nu wort met troonen overrompelt schier /

 

En blyft regeeren met den vollen swier /

 

Jae in 't besonder hier. (GEEL)

 

 

 

Al waer haer beenders als strenge toomen /

 

Der wreede duyvelen syn wel bewaert /

 

Waer van sy schudde / waer van sy schroomè

 

Wanneer besetenheit haer openbaert /

 

Tot inde helle toe de macht bestaet /

 

Want menigh mensch die hier komt soeken baet /

 

Van hier genesen gaet.⁽¹⁾

 

 

 

Sy is geneester / sy is meesterrse /

 

Van die de sinnekens niet vast enstaen /

 

Sy is bevryster / oft Patronersse /

 

Van die de toovenaers met vremt gewaen

 

En duysent middels ons doen felle pyn /

 

Sy maeckt dat s' vyants arch en list verdwyn /

 

Als eygen medecyn.

(1) In het register van Van Cauwegom vinden wij voor de jaren 1640-45, een zevental wonderbare genezingen breedvoerig medegedeeld.

[p. 898]

 

Dus wel recht wy u maget eeren /

 

En vieren neerste oyck u Kas / en Feest /

 

't Is ons een blydschap tot u te keeren

 

Ons lichaem buygende met hert en geest /

 

Weest ons beschermster / hout u vryheit vry

 

Meest vande alderbooste duyvelry /

 

Welck is de Geusery.

 

Amen.

II. Liedeken van Ste. Dympna.

op de wyse van: Daphne.⁽¹⁾

Doen Dympna d' overschoone Maegt
Van haer vader de vlucht namp ten bosch waert in;
En van hem snel wirt naer-gejaegt,
Sy liep en hy liep vast, o schoon goddin!
Toeft wat, toeft wat, wilt niet verborgen
Ey waerom loopt ghy, u selven versint,
't Syn tigers, nog leeuwen, nog beiren die volgen,
Maer 't is u vader die u soo bemint,
Wilt u ontfermen iet,
Agt ghy myn kermen niet,
Laet ghy vader u soo in dit ley,
Hebt deernis o Dympna, hebt deernis met mij.

Ik sal u maeken een coningin,
Den schepter u geven, is 't dat ghy myn vrouw
Wilt wesen, want ghy in myn sin
Geprint syt, geeft my dog u egte trouw
O Dympna in schoonheit uytgelese!
Voor wie heel Yrlant buygen moet,
O maeght boven alle andere geprese,
U teere liefde my treuren doet,
Geneest dog myn smert,
Doet open u hert,
Ik sal u geven het ryk en croon,
En heden stellen op mynen troon.

(1) Van Craywinckel. Op. Cit. (1652) p. 65. - (1660) p. 83.

[p. 899]

 

Die maget Dympna was verbaest

 

En sprac tot haer vader met woorden stuer,

 

Heer vader my dunct dat u raest,

 

Dat 's teghen reden, en God en natuer,

 

Ik heb myn suyverheit gegeven

 

Aen dien God die hemel en aerd'

 

Geschaepen heeft en geeft het leven,

 

Met dien God ben ik nu gepaerd:

 

U goet, u croon, u ryk,

 

Agt ik maer stof en slyk,

 

U soete woorden en hoor ik niet,

 

Daer ghy my med' lokken soekt tot verdriet.

 

 

 

Den vader ontsteken met gramschap groot,

 

Drygt Dympna syn dogter met stuer gemoet,

 

Ghy sult my trouwen, of uwe doot

 

Ik sweire, en heden sal storten u bloet.

 

Die maget soet valt op haer knien,

 

En is bereit te sterven terstont,

 

Haer witten hals haer vader gaet bien,

 

Die hy met synen sweerde doorwont,

 

En soo haer siele reyn,

 

Boven in 't hemels pleyn,

 

Van d' engels des heeren gedraegen is,

 

Daer leeft sy nu onder de maegden fris.

 

 

 

O heylige Dympna edel maegd!

 

Versoent ons aen Jesus, Bruydegom soet,

 

Die altoos hem hier hebt behaegt,

 

Verlost ons van die ghy plet onder den voet,

 

Bevryd ons van des vyands lagen,

 

Verkrygt ons vrede in Nederlant,

 

Wilt onse traenen eens afvaegen,

 

Leyd ons door uw' soete hant,

 

Boven in Abrahams schoot,

 

Vertroost ons in den doot,

 

Dat wy u eeren en loven altyt,

 

En door u, o Dymphna, hier wesen verblyd.

Mijns dunkens kunnen wij deze drie laatste dichtstukken rangschikken onder de liederen van inkeer en zelfstrijd. Het overbodige der legende is weggelaten, en groote schoonheid ligt in den eenvoud der poëzie besloten. De poëtische waarde staat

[p. 900]

reeds hoog, en de geest, de gemoedsstemming en devotie zelve komen onverhuld te voorschijn.

‘De dichter leeft onder den indruk der gebeurtenissen, alhoewel, schrijft Knuttel⁽¹⁾, het kwalijk te verwachten is, dat iemand geheel van geestelijke dingen vervuld, nog oog zal hebben voor de toch reeds zoo moeilijk te onderkennen invloeden van buiten, die de richting van zijn gevoelsleven hebben bepaald. Er is meer. Al mogen sociale werkingen in een zekere klasse en een bepaalden tijd een verhoogden godsdienstzin wekken, ze zullen meer invloed hebben op een bepaald individu, naar de mate van zijn persoonlijken aanleg en zijn bizondere levenservaringen, En de liederdichters zullen meerendeels tot hen gehoord hebben, die, reeds van nature uit tot overpeinzing aangelegd, slechts een zeer geringen stoot noodig hadden om zich te ‘begeven.’

Een gansch andere getuigenis van strijd en bede, vinden wij in de rijmgedichten van Ludolphus van Craywinckel.

In 1652 komt zijn louter legenda-werkje: ‘een lelie onder de doornen’ te Antwerpen ter perse,⁽²⁾ welke nadien met toevoeging ‘van diversche gheestelyke liedekens tot vermieck ende stichtinghe van den leser,’ aldus meer uitgebreid verscheen, telkens met een titelplaat versierd, en in een herdruk ‘by de weduwe G. Cawe, tot Brussel,’ met een hymne toegevoegd⁽³⁾:

O heylige maghet Dympna verheven:
Die u verheught in 't eeuwigh leven
En nu geniet u bruydegom schoone
Verciert met eene gulde croone
Helpt ons in alle tribulati
Verwerft ons allen troost en grati!
Bedwinght den vyandt van der hellen,
Die ons geduerigh soeckt te quellen
En staat ons by in allen noodt,
Soo in dit leven, als in den doodt.

De eenvoudige, doch rijkbedachte eerstelingen waren de

(1) Knuttel, J. Op. Cit. p. 337-8.

(2) Van Craywinckel, L. Een lelie onder de doornen, De edele, doorlugtige ende H. Maegd Dympna. Dogter van den Konink van Yrlandt. Patroonersse van de vryheit van Geel. t' Antwerpen, J.B. Cartiaenssens. 1652.

(3) Van Craywinckel, L. Een lelie onder de doornen. Tot Brussel, bij de weduwe G. Cawe, in de Ververs-straet. S.D.

[p. 901]

wortels voor den grooten boom zijner ‘Triumpherende Suyverheit’, welke in 1658 den tweeden druk⁽¹⁾ beleefde ‘verbetert ende vermeerdert met veele kurieuse historien ende levens van Nederlandtsche maeghdekens, ghemengelt met veel gheestelyke onderwysingen, seer profytelyck voor alle dochters ende liefhebbers van de suyverheit⁽²⁾’.

De titelplaat verbeeldt ons op den achtergrond S. Gerebernus door de beulen wreed omgebracht. Op den voorgrond de vader van S. Dymphna, op het punt den doodslag toe te brengen. Uit de wolken snellen engelen toe met de kronen, palmtakken en de twee steenen kisten, waarin ze, volgens de legende, de lichamen der H.H. Martelaren komen bergen. In 't verschiet rijst de S^t Maartenskapel. Onderaan lezen wij:

Uyt Irlant Dimpna schoon, de Coninx dochter siet,
Door Gerebernus raet, haer vaders bloetschand vliet,
Thantwerpen eerst, daer nae tot Geel sy hun generen
Den bichtvaer kompt om hals, sy moest doort sweert passeren.
Haer voorspraeck die en geeft, den duyvel gheen verdrach
In Mey thien ende vyff, viertmen daer haeren dach.

Joan van den Sanden fecit.⁽³⁾

S^te Dymphna verblijft te Zammel, in God's stille en vrije wereld om aldaar in meerdere ‘eensaemheyt, buyten alle menschen conversatie / gherustelycker haeren Bruydegom te dienen / suyverende de selve eerst van doornen ende bremen / ghebruyckende daer en-tusschen nochthans daghelyckx tot den godsdienst / de Capelle van Sinte Marten te Geel /.

Dit tafereel geeft den dichter stof tot poetische stemming voor een dialoog.

My dunckt, schrijft Van Craywinckel, dat onse gheestelycke Musa, siende de H. Maeghdt Digna vluchten de werelt ende het conincklyck hoff / ende haer begheven tot de H. eenicheyt in de

(1) Van Craywinckel, L. De triumpherende suyverheydt. Het leven, martelie ende mirakelen van de H. Maeght ende Martelersse Dympna. Mechelen 1652, in-4^o. (Eerste druk).

(2) Van Craywinckel, L. De triumpherende suyverhheyt. Mechelen, 1658.

(3) Joannes van den Sanden, plaatsnijder te Antwerpen (1620-21). Vide: Liggeren, T.I. p. 567.

[p. 902]

boschcasien van Zammel, gheneghen is om haer met een soet aire te ver-eeren / ende den leser wat te recreeren / maeckende een t'samen-spraecke tusschen de werelt ende dese H. Maeghdt aldus⁽¹⁾:

Werelt.

Seght my o Digna, seght my soete maeghdt
Hoe dese wooning u jonck hert behaeght?
En ist u niet een groote smert en pyn
Te derven soo den ed'len hofschen tryn

En uyt het ryck te syn.

Digna.

Myns vaders huys, casteelen, en syn hof
En acht ick anders niet als slyck en stof!
Vyt hof gaet uyt, die wilt den Heer van al
Gaen dienen, en hem wachten van den val,

Petrus dit leeren sal,

Werelt.

En ist u niet, o Digna groote smert,
Hebt ommers medelyd' met u jonck hert,
Want gy in 't bosch hier niet en hebt de swier
Van ionghmans, ende 'werelts soet plaisier

Dat menschen soecken hier.

Digna.

Dees domme iaghers vol van vremde lust,
Maecken het hert des menschen ongherust,
Maer nu kan ick altydt in eenicheyt
Naer mynen sin, loven Godts Majesteyt

In alle soeticheyt.

Werelt.

En isse 't u hier niet een groot verdriet,
Dat ghy, o Maeghdt hier anders niet en siet,
Als bosschen, berghen, daelen ende lant,
Die zyt ghewent, te hebben t'allen kant

Wellusten metter hant?

Digna.

In dees woestyn ende verlaten bos
Om hooch swiert mynen gheest vry ende los.
Maer in 't palleys wordt menich ziel besmet,
Den goeden gheest wordt dickwils hier belet

En menich hert verplet.

(1) Van Craywinckel, L. De triumpherende suyverheyt... (1658) p. 130-2.

[p. 903]

 

Werelt.

 

Ghy pleght te nutten naer contentement

 

Spys, ende dranck, gherechten excellent.

 

Maer nu sien ick dat ghy met wortels suer,

 

Met rouwe cruyden ende water puer,

 

Gaet krencken u natuer.

 

Digna.

 

Gheen koelen wyn en lieffelyk ghebraet,

 

En heeft my soo ghesmaeckt ende versaet:

 

Als nu wel doet den klaren water-vloet,

 

De vruchten van de boomen over-soet,

 

Siet wat den Heer al doet.

 

Werelt.

 

Adieu Princers, k' verslyt hier mynen tyt

 

Want ick en kan aen u doen gheen profyt,

 

Adieu, ick laet u liber, los en vry,

 

En trecke op met myne kremery,

 

Te spytich syde ghy.

‘Meer dan iets anders, schrijft Knuttel⁽¹⁾, is misschien het geheim der aantrekkelijkheid van verscheidene dialogen, de vrijmoedigheid, waarmee de ziel zich verdedigt. Zij eindigt natuurlijk altijd met zich gewonnen te geven, maar ze spreekt zoo flink van zich af, dat wij telkens weer nieuwsgierig zijn, wat “Heer Jezus” zal antwoorden, en dat het antwoord ons wel eens minder dan de ziel bevredigt’. Doch in tegenstelling met andere dialogen - Zuster Bertken, Dirck van Munster - is het hier de wereld die het eerst spreekt, en haar handelwijze tracht te verrechtvaardigen.

S^te Dymphna is onthoofd.

Als men screef 30 May ses hondert jaer
Is St. Dympna hier onthalst van haer eygen vaer.

De dichter voelt de fijnste snaren van liefde trillen voor haar, die hij geluk wenscht om hare victorie over de wereld, den duivel en het vleesch; hij jubelt, hij triomfeert, hij noodigt ons allen uit om zijne begeesterende vreugde mede te vieren.

(1) Knuttel, J. Op. cit. bl. 382.

[p. 904]

 

Comt al den Heer met blyschap geven lof⁽¹⁾,

 

Sint Digna die verheerlyckt in zyn hof,

 

Verheffen comt met alle vreugt de Maeght,

 

Die op der aerden hem soo heeft behaeght.

 

Ryck was sy, schoon en van seer edel stam,

 

Maer eelder bruyt is sy gheweest van 't Lam,

 

Dat haer heeft mé ghedeylt zyn edelheyt,

 

En zynen throon in haer reyn ziel bereyt.

 

Den koninck vader door liefde verwoet,

 

Wilt hauwelycken met zyn eyghen bloet,

 

En roept en tiert met kelen oveer-luyt,

 

Begeert zyn eygen dochter tot zyn bruyt.

 

Digna dit hoort en grootelyckx versucht,

 

Verlaet het hof terstonts en neemt de vlucht,

 

Vaert over zee, en comt naer Neder-lant,

 

En soo bewaert haer eer, en besten pant'

 

Den vader woelende van gramschap groot,

 

Vervolght haer en sweirt zyn dochters doot.

 

Die hy tot Geel vont, door de liefde blint,

 

En daer door 't sweert vermoort syn eygen kint.

 

O edel Maeght die nu hierboven sit,

 

En d'aenschyn van den bruydegom daer genit,

 

Verkryght dat wy hier volgen uwe deught,

 

En namaals met u moghen syn in vreught.

De strijd gaat tegen de wereld en de dichter bidt⁽²⁾:

O Digna maeckt my weerdich,
Want soo luyt uwen naem,
Onweerdich maeckt my weerdich
Tot uwen lof bequaem.
Onweerdich maeckt my weerdich
Onsuyver maeckt my reyn:
Ootmoedich die hooveerdich
Die quaet is, goet mach syn.

De dichter zelf biddend, wil andere zien bidden ‘ende om dit te bequaemer ende profitelycker te moghen doen’, voegt hij er ‘kleyne ghetyden ende andere gebeden’ aan toe, ‘tot gerief

(1) Van Craywinckel, L. De triumpherende suyverheyt. (1658). p. 181.

(2) Idem. p. 21.

[p. 905]

van een jegelyck om alsoo onse devotie tot de H. Maeghdt Digna daghelyckx te moghen bethoonen.’

Ick offer u op Princers verheven⁽¹⁾

Dees' kleyn getyden, maeckt dat wy leven

Naer uwe deught, o Maget schoon,

Verciert met een dry-dobbel croon.

Bedwinght den vyandt van der hellen,
Die ons geduerich soeckt te quellen:

Verkryght ons vrede ende rust,

t' Vier van twist en oorlogh blust.

Digna Cristi bruyt ghepresen,
In Godts glorie uyt-ghelesen,

Martelerrse ende Maeghdt,

Die Godt altydt hebt behaeght

En bemint met liefde teere
Ons versoent by Godt den Heere.

Komt haelt ons in den lesten noot,

En leydt ons ziel in Abrams schoot. Amen.

Te dien einde heeft Van Craywinckel onder de kleyn ghetyden van de H. Maeghdt S. Digna, menigvuldige lofzangen, voor bepaalde tijdstippen van den dag ‘de seven ghetyden’, vereenigd.

(1) Van Craywinckel, L. De triumpherende... (1658). p. 510.

Kleyn ghetyden van de H. Maeghdt S. Digna.⁽²⁾

U Digna Maeghdt / ick groeten moet /
Ghepurpert door u eygen bloet:
Godts martelers die voor den loon
Verkreghen hebt een peerle croon.
Maeckt u dienaeren altesaem /
Al syn sy hier niet toe bequaem /
Hier schuldeloos / dat sy altyt
Syn volghers van u heylicheyt.

(2) Van Craywinckel, L. De triumpherende... (1658). p. 502-509.

[p. 906]

Tot de primen
Lof-sanck.

 

Ghy hadt liever Maeghdt te sterven /

 

Als u vaders ryck te erven:

 

En te storten u reyn bloet /

 

Dan t' ontfanghen kroon en goet.

 

Kryght ons hulpe en ghenaeden /

 

Reyne Maget die belaeden

 

Syn met sonden menich -fout /

 

En in liefde heel verflout.

Den vader die vervolght syn kindt
Dat Godt in suyverheyt bemindt /
Haer nemen wilt in echte trou
Syn eygen dochter tot syn vrou.
Sy / om t' ontvlien dees' bloede schandt /
Loopt heymelyck naer kempen-landt.
Verwerft ons Maeghdt / dat wy ontgaen
Het duyvels list / en s'werelts baen.

Wie sal u weerdich konnen prysen
En u / Digna, eer bewysen /
Die Godt trouwich hebt bemint
En met suyver hert ghedint:
Edel / machtich boven maeten /
Die t' om hem al hebt verlaeten /
Uw' vaders ryck en goet en kroon:
Op hope van des hemels loon.

Den vader / als van sin berooft /
Gaet smyten af haer salich hooft /
Door raserny vermoedt / verblindt /
Den beul syn van syn eygen kindt.

[p. 907]

 

O Digna reyn / schoon hemel-Maeghdt /

 

U soete oogskens op my slaeght /

 

En staet my by / in alle noot /

 

Soo in dit leven als in den doot.

Weest by Jesum ons indachtich /
Sinte Digna, daer soo machtich:
Helpt ons die u roepen aen /
In den nood ons by wilt staen.
Dat wy ons moghen begheven
Tot de deught en ander leven;
Schouwen s' werelts ydelheyt /
Trachten tot de salicheyt.

U ziele rust in 't hemels haven /
U lichaem / d'enghelen begraeven
In een witte tomb' bereyt /
Want sy minnen suyverheyt.
Als wy komen hier te sterven /
Maeckt dat dan ons sielen erven
Door u / o Maeghdt / vreught sonder endt
En soo ontgaen d' eeuwich torment.

En voor hen die ‘het niet te passe en komt de seven ghetyden te lesen’ heeft de dichter eenvoudig een godvruchtig gebed samengesteld⁽¹⁾:

Weest gegroet o patronersse /
Sint Digna Maeghdt en Martelersse
Roose-bloedich schoon princersse

Lelie wit der suyverheyt.

Weest ghegroet schoon maeghdt vercoren /
In liefd' ghewasschen en gheboren
Vreed'saem / soet / Godt aen-ghesworen /

Dat van alle deughtsaemheyt.

(1) Van Craywinckel, L. De triumpherende... (1658). p. 511-512.

[p. 908]

 

Weest ghegroet die sonder sonden /

 

Hoort den bruygom dit verkonden:

 

Komt myn lief / gans schoon bevonden

 

Komt ontfanght van my de kroon.

 

Weest ghegroet open sonne-blom /

 

Schoon als de mane vol rondtom /

 

Ghy volght het lam den bruydegom /

 

Met een lied van soeten thoon.

 

Weest ghegroet Maeghdt wys van sinnen /

 

Die verciert met t' licht der minnen

 

Trockt met den bruygom Christus binnè /

 

In de vreught des bruylofts feest.

 

Weest ghegroet o peirel schoone

 

Voor ghestelt in Jezus croone /

 

Stiert ghelyck ghy syt ghewone

 

Tot den doodt toe / onsen gheest.

Omstreeks deze periode, leeft men in een algemeene strekking om op zinnebeeldige wijze en door gheestelycke dichten, door 't beschrijven der levens van heiligen, de wereldsche zedeloosheid te beteugelen.

Pater Poirters schonk ons in 1655, het pelgrimske van Kevelaar; in 1657, het pelgrimske van Halle; in 1658, het leven van de H. Rosalie, e.a. Ongetwijfeld heeft hij vele navolgers gehad, en dit vooral onder de geestelijkheid, ook der Norbertijner-orde: Van Haeften, Van Male, Geschier, Croon, De Clerck, Van Loemel, Bellemans, Pieter Mallants, a Castro...⁽¹⁾

Van Craywinckel hoort tot die school, in rijm en proza, door vertellingen en schriftuur-uittreksels, weet hij de ernstige waarheid en de schoone deugden op te hemelen.

Van latere dagteekening zijn de rijmregelen onder een kladschildering - het wederbrengen van de relikwiën der H. Dymphna boven de deur der H. Dymphna-kapel, op den groenen heuvel⁽²⁾. Volgens overlevering, was het op die plaats dat de burgers van Gheel de bedevaarders van Xanten achterhaalden, toen deze,

(1) Van Neylen, W. en Van Den Dries, A. Op. Cit. pp. 106-111.

(2) Kuyl, P. Op. Cit. p. 356: ‘Eenige stappen beoosten Ste-Dimpnakerk, in de akkers waer een veldweg de oude baen op Moll doorkruist, staet de kapel bekend onder den naam van Groene-Heuvel; alzoo geheeten uit hoofde van de verhevenheid des gronds, welke daer eertyds meer heuvelachtig moet geweest zijn dan nu.’

[p. 909]

de twee steenen kisten met de lichamen der H.H. Martelaren geroofd hebbende, er mede naar hun vaderstad wilden optrekken.

Si quamen naer onse ghemeente
Uut Santen te bedevaert,
Ende stalen dat heilich ghebeente
Ende toghen soo husewaert.
Maer wi Ghelenaren vernamen
Bi tide dat snode bedryf
Ende vielen alle te samen
Die roveren stout op het lyf.

(S. Daems: Die rovers van Santen. 1900).

Om het aandenken van een wonder, dat aldaar gebeurde, te vereeuwigen, bouwde men er eene kapel ter eere der H. Dymphna. Van Craywinckel heeft ons breedvoerig dezen diefstal en de terugname der tomben beschreven, hij maakt een levendige propaganda voor het bestaand broederschap, doch geenszins maakt hij gewag van deze schilderij met haar rijmregelen. Na de genezing lieten de zieken zich gewoonlijk opschrijven in het broederschap der H. Dymphna ten jare 1636 vernieuwd en hersteld door L. Van Cauwegom⁽¹⁾.

Een doorslaand bewijs, dat te Gheel, talrijke bezoekers en pelgrims aankwamen (Nederlanders, Ieren, Spanjaarden...) is wel dat wij in 1636, 935 inschrijvingen in het broederschap vermeld vinden, en reeds voor 't jaar 1683 staat bizonder aangeteekend: ‘Nota, tot hier toe synder in dit broederscap van S^te Dimpna vier duysent, een hondert ende twee en twinticg ghescreven⁽²⁾.’ Tusschen 1648-58 zijn de inschrijvingen, weerom in verhouding met de voorgaande jaren, erg verminderd.

Wellicht heeft de dichter en schilder met bedoelde schilderij en rijmregelen, in de mate zijns vermogen, gepoogd de bestaande eeredienst terug te doen herleven. Doch wijl Van Craywinckel ons geen nadere melding geeft van dit brokje-kunst, kunnen wij

(1) Het blijkt uit een Bulla van Paus Urbanus VIII, te Rome gegeven den 14 Nov. 1635, dat reeds vroeger een ‘godtvruchtige ende devote broederscap’ heeft bestaan; doch ‘door den quaden tydt, is nyet ghegaen ende gheslabackt’.

(2) Archief der Kerk van S^te-Dimphna te Gheel. Register IX.

[p. 910]

het eerst na 1658 rangschikken; en gezien de omstandigheden van rust en vrede na den retorsie-tijd, en de vrees voor den oorlog van successie, welke onder de mededingers der kroon van Karel II, koning van Spanje ging uitbarsten (1700), kunnen wij dit werk tusschen de jaren 1660 en 1700 inschakelen.

Meer bepaaldelijk, kunnen ons de registers der kerk zelve zekere inlichtingen verschaffen. Sinds de jaren 1660, neemt weerom na een periode van 13 jaren vermindering (1647-1660) de toeloop tot de ziekenkamer toe. Onder 't rentmeesterschap van Judocus Coene (1661-67) en Walterus Ooms (1668-74), beleven wij nagenoeg de vóór 1660 gekende bloeiende periode onder Lod. van Cauwegom (1640-46). Die toeloop vermeerdert tot de jaren 1688 onder den rentmeester Ferdinand Philippe (1676-89). Op grond van deze gegevens, zouden wij logisch den vurigen ijver tot wel-doen in 't begin dezer heropflakkering kunnen plaatsen (1660-65).

De letterkundige waarde van het werk is niet hoog aan te schrijven; 't is een naïeve vertelling van de legende, voor iedereen goed begrijpbaar, en omvat de eerste vermelding van het bestaande broederschap⁽¹⁾.

Ontrent ses hondert jaer naer de gebort ons Heeren,
Als in Brabant tot Geel geschiet is tot Gods eeren,
De tragedie droef van Sinte Dymphna Maeght
En Gerebernus vroet, haer bichtvaer wel bedaegt,
Den dertighsten van mey al door haers vaders handen.
Als nu de fame vloogh in veel verscheyde landen
Van de mirakels groodt, die alhier syn gebeurt,
Ist volck van oost en weest herwaerts aengespeurt,
Door devoci gestiert oock mede die van Zanten,
En onder pelgrims schyn, soo hebben dese quanten
Dese lichamen puer al heymelyck vervoert,
Hier op dese plaets, 'd welck die van Geel beroert,
Dat sy se syn gevolght om hun die af te slaegen:
Maer sy wierpen terstont de tomben van de wagen,
Soo dat de eene brack, waer in den bichtvaer lach,
Sy nament lichaem mede al soo men lesen magh.
En lietent lichaem staen van Dympna hoogh gepresen,
't Welck die van Geel ontfaen met bidden ende lesen:

(1) Kuyl, P. Gheel vermaard... pp. 359-360.

[p. 911]

 

En myndent soo weerom te brengen op syn plaets;

 

Maer aerbyts te vergeefs van die bedroefde maets:

 

Wat peerden wat gewelt dat sy daer oock toe deden.

 

Aenmerckt een vrouwken oudt, woonende 't dier stede,

 

Had snachts een visioen dat sy haer kalfken clyn

 

En sonder horens jonck sou brengen op 't voorgaende plyn,

 

En spannen in de kerre, twelck als hy gaf te kennen

 

Aen haeren zoon, acht haer te syn berooft van sinnen,

 

En spotten al daer met soo wie dit hoordt of sagh;

 

Maer sy door iever groot en had des gheen verdragh

 

En siet een wonder groodt sagh men aldaer geschieden

 

Het kalf trock kerre en haer naer s' Heren Godts beliven

 

Naer Sinti Mertens capel, twelck nu is een kerc seer groot

 

Van Sinte Dympna weert, daer ghy in uwen noot,

 

Den vyfthienden van mey den aflaet mooght verwerven

 

Met oock een broederschap om saligh in te sterven

 

Uyt herten liberael u caritaet hier thoont

 

Ghy word als dan door haer met shemels loon gekroont.

Geleidelijk naderen wij in de letterkunde de overdreven bewondering en slaafsche na-aperij der Fransche, ook der Spaansche letteren. In 1699 heeft D. Metz zijn ‘Treurspeel Dimpna’ de wereld ingezonden⁽¹⁾. Heuckenkamp merkte hierop aan: ‘Im Gegensatz zu Berneri⁽²⁾ schliezst sich Metz in seinem fünfaktigen, in Versen geschriebenen Traur Spiel fast ganz der Legende an. An Schwulst im Ausdruck ist Metz Berneri eher noch überlegen und macht den Leser nicht minder mit seinen mythologischen Kentnissen bekant: Vrouw Luna, Thaetis, Cypris und Pluto, Orpheus etc. sind ihm gelaufige Namen, und im IV Akt bittet gar der seine Tochter verfolgende König, dasz Jupiter ihn in einen Stier verwandeln möchte⁽³⁾.’

Deze enkele regels over Metz's treurspeel, zeggen ons voldoende, hoe ook de legende der H. Dymphna in den loop der tijden veranderingen onderging.

(1) Hiervan is een exemplaar in de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Cf. Catalogus der Bibliot. Leiden 1877. Fol. LVII. (vide Heuckenkamp. p. 40.)

(2) Berneri Giuseppe. Santa Dimpina Princippessa d'Irlanda. Tragedia sacra. In Bologna-12^o. 1667. 't Zelfde verscheen nog ten jare 1687.

(3) Heuckenkamp. F. Op. Cit. p. 16.

[p. 912]

In vluchtigen blik hebben wij de legende van de H. Dymphna in de Nederlandsche dichtkunst vóór de XVIII^de eeuw, overschouwd. Was juiste tijdsbepaling hier moeilijk, plaatsbepaling was eerder soms minder. De toestand der aangehaalde letterkundige perioden eenerzijds, en der plaatselijke gebeurtenissen, uit betrouwbare bronnen geput, anderzijds, gunnen ons toch geschikte momenten om in zekere grenzen en in een geconcentreerd kader te kuieren. Dat weze niet het a priori gestelde doelwit van deze beschouwingen, maar eerder de onuitgegeve, en haast vergetene dichtstukjes rond de legende der Patrones, gecreëerd... ne pereant... bij een te brengen.

't Is ons allen bekend dat Gheel zijn groei en bloei te danken heeft aan den eeredienst van de H. Dymphna, onder wier beschermende wieken, het oord, waarlijk een hemel - das Paradis der Wahnsinnigen - mag genoemd worden, voor de ongelukkigste der menschen. En waar de dichter S. Daems zong:

O Geel, uw faam klonk door de landen
Van oost tot west, van zuid tot noord,
‘Het paradys der zinneloozen,’
Dat is uw naam, o dierbaar oord.
Uw kolonie - de grootsche stichting,
Die nergens hare weerga vond -
Verspreidde door de loop der eeuwen,
Uw faam geheel het aardrijk rond.

(S. Daems: Cantate, Aan Geel.)

daar heeft hij op passende, korte wijze het gansche beeld der toekomst afgeschilderd. Wat onze voorouders tot dien bloei hebben gewrocht, dat hebben nog tal van andere minnaars der edele dicht-konste voortgezet: F.J. Blieck, S. Daems, Dr. A. Peeters, W. Van Neylen.^(1)(2)(3)(4)

(1) F.J. Blieck. De heilige Dympna, patroonesse der kollegiale kerk van Gheel. 1842.

(2) S. Daems. Cantate, bij het dertienhonderdjarig jubelfeest der H.H. Dimphna en Gerebernus. 1900.

(3) A. Peeters Dr. De jacht. Zang der Christenen Maagden. 1900.

(4) Van Neylen, W. Lied ter eere van de heilige Dimphna. Gheel. 1912.

[p. 913]

 

Maar Geel, o Geel, vergeet toch nimmer,

 

Wien gy dien zegen denken moet;

 

Vergeet de maagd niet, die uw bodem

 

Besproeide met haar maagdlijk bloed,

 

Aan haar zij dank, aan haar zij glorie

 

Aan haar zij, Geel, uw zegelied,

 

En dat uw nakroost nog herhale:

 

Neen, Geel, vergeet zijn Dimpna niet.

 

 

 

(S. Daems.)

[p. 914]

Literatuur

1.	Register X, of register van Cauwegom, ab anno 1641.
2.	Register IX der kerk van S. Dymphna.
3.	Reckeninghen der kercke van S. Dimpna tot Geel. XVI^de en XVII^de eeuw.
4.	Heuckenkamp, Ferd.: Die Heilige Dimphna. Inaugural Dissertation. Halle a S. 1887.
5.	Van Craywinckel, L.: Een lelie onder de doornen. Antwerpen. J.B. Carstiaenssens, 1652.
6.	Van Craywinckel, L.: Een lelie... Antwerpen, G. Verhulst. 1660.
7.	Van Craywinckel, L.: Een lelie... Brussel, Wed. G. Cawe, s.d.
8.	Van Craywinckel, L.: Een lelie... Antwerpen, P.J. Van Aarsen. 1850.
9.	Van Craywinckel, L. ‘Een lelie... Turnhout, J.P. Brepols, s.d.
10.	Van Craywinckel, L.: De triumpherende suyverheyt. Het leven ende martyrie van de H. ende glorieuse Maeghdt Dympna. Tweede druck. Tot Mechelen. 1658.
11.	Kuyl, P.D.: Gheel vermaard door den Eerdienst der heilige Dimphna. Antwerpen, MDCCCLXIII.
12.	Janssens, G.: Gheel in beeld en schrift. Turnhout. 1900.
13.	Blieck, F.J.: De heilige Dymphna. In weekblad: De Kempische Bie. Turnhout, N^o. 17 Dec. 1842.
14.	Daems, S. en Peeters, Al. Dr.: St-Dymphna-Cantate, en gezangen in den stoet uitgevoerd. Gheel. 1900.
15.	Thomson, J.J.: Religieuse Poëzie. Zeist. MCMXX.
16.	Knuttel, J.A.N.: Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de kerkhervorming. Rotterdam. 1906.
17.	Van Neylen, W.: en Van Den Dries, A. Beknopte geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde van voor de 19^de eeuw. Lier en Antwerpen. 1911.
18.	Goovaerts, L.: Ecrivains et savants de l'ordre de Prémonstré. Dictionnaire bio-bibliographique. Tome I. pp. 145-148. Bruxelles. 1899.