Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1928

[p. 993]

Het gebruik van je, jij, jou, jullie in Vlaamsche tooneelstukken
Lezing door Omer Wattez, werkend lid.

Toen ik onlangs deel uitmaakte van een keurraad in een prijskamp van tooneelstukken van Vlaamsche schrijvers, werd ik bij het lezen soms onaangenaam aangedaan door het ongepast gebruik van je, jij, jou, jullie, je bent, nou enz. in de gesprekken der spelende personen. Die persoonlijke voornaamwoorden, die bepaald tot de Hollandsche gemeenzame gewestspraak behooren, zijn geenszins hinderlijk in stukken waarvan de handeling plaats grijpt in Holland.

Maar als ze voorkomen in Vlaamsche tooneelstukken, spelend in een midden van Vlaamsche menschen, die zich aanstonds als zoodanig laten kennen door hunne Vlaamsche uitdrukkingen, - dan vind ik het verkeerd.

Die Hollandsche gemeenzame gewestspraak laten hooren in stukken met verheven doel, waarin ook verheven taal, algemeen beschaafd Nederlandsch zou moeten gehoord worden, - dàt vind ik wel wat smakeloos.

Waarom gebruiken ze dan zoo ongepast je, jij, jou en jullie?

Of willen zij zich als beschaafd aanstellen omdat het Hollandsch klinkt? Meenen zij dat hunne menschen met die enkele Hollandsche woorden Hollandsch praten?

Ik zal doen opmerken dat de medeklinker g tot onze taal behoort, evenals tot al de andere Germaansche talen, en evengoed met de klinkers medeklinkt of ruischt als een andere, als ze niet uitgerocheld wordt gelijk sommige menschen dat doen.

In verheven taal, in een voordracht of deftige rede zal geen beschaafd Nederlander je, jij, jou en jullie gebruiken.

Is dat je en jij, jou en jullie dan toch zoo bijzonder fijn en schoon?

Iemand die b.v. zou beweren dat het in het Duitsch, gelijk het Berlijnsche volk dat doet, beter is te zeggen:

‘Eine jut jebratene Jans ist eine Jabe Jottes’ dan ‘eine gut gebratene Gans ist eine Gabe Gottes’, zou zich bespottelijk maken.

[p. 994]

De j, te dikwijls herhaald, in het Nederlandsch, zoowel als in het Duitsch, luidt wat kinderachtig, om niet te zeggen kindsch.

Hollanders zelf kunnen het niet uitstaan, dat de spelers je, jij, jou en jullie zeggen in stukken, welke in een Vlaamsch midden spelen.

Onlangs werd een onzer beste Vlaamsche tooneelschrijvers, die ook heeft meegedaan in den prijskamp, waarvan hooger sprake, verzocht zijn je, jij, jou en jullie te vervangen door Antwerpsche gewestspraak die beter in het stuk paste; anders zouden ze het stuk in Amsterdam niet opvoeren.

Zal men in Vlaanderen zulke les begrijpen?

Ik zal eenige voorbeelden aanhalen, aangeteekend uit tooneelstukken welke aan den keurraad onzer Academie werden onderworpen.

Het is niet noodig de schrijvers te noemen. Ik zal alleen enkele stukken aanduiden. Ik wil eene ziekte bestrijden welke zich meer en meer onder de jongeren verbreidt, n.l. van hunne taal een mengelmoes te maken van gewestspraak, platte taal en vreemde woorden, die gemakkelijk door goede Nederlandsche uitdrukkingen kunnen vervangen worden. Uit een stuk, dat niet van tooneelverdienste is ontbloot, teeken ik aan:

Een visscher zegt in plat Vlaamsch: ‘Voor den dienen zijn ze allemaal dezelfde palingen’.

Ook nog: 'k ben grijs geworden zonder ulder te verstaan. Ulder = jullie.

Dat zijn echte Vlaamsche volksuitdrukkingen.

Wat verder in hetzelfde stuk is 't een professor die spreekt:

- ‘Het was minder mooi dan jullie gewone liederen.

Men treft er nog in aan:

- ‘Het water heeft diverse namen.

- ‘Ze stonden umschlungen tusschen de boomen.

Dat alles is geen sieraad.

De professor wil waarschijnlijk in het tooneelstuk aan de Vlaamsche menschen toonen, dat hij talen kent en in de literatuur thuis is; maar is het daarom noodzakelijk zijn eigen taal te doorspekken, zal ik maar zeggen, met woorden, die herinneren aan de Vogels van diverse pluimage van Vosmaer, of aan Schillers hymne An die Freude?

In een stuk, waarin men zeker verheven en deftige taal had mogen gebruiken; - een stuk dat bekroond werd en die

[p. 995]

bekrooning verdiende, zegt Pilatus tot de Joden, sprekende van het stuk grond van den pottenbakker, gekocht met de zilveren penningen van Judas:

- ‘Jullie kunt beginnen met er jullie koning te begraven.’

Waarom spreekt de rechter Pilatus in een Romeinsch pretorium gelijk een Hollandsche kaasboer?

En zoo is het in vele stukken van de een en twintig, die aan den keurraad werden onderworpen: een dooreenhaspelen van gij en ge, van den beleefdheidsvorm U als onderwerp; verder van je en jou en jij en jullie en ulder en wulder en zulder en dies meer.

Hier ben ik wel verplicht enkele stukken te noemen, opdat men mij niet zou verdenken mijn citaten uit de lucht te grijpen. Ik betwist overigens de letterkundige verdienste niet van die tooneelstukken; maar ik heb een hekel aan de strekking om de taal te laten verkafferen, gelijk men in Zuid-Afrika met het Nederlandsch heeft gedaan.

In Tijl is het ge en gij, soms jullie.

In Lotje is het jullie en je.

In Als de bodem begeeft, gebruikt men U, dan bent U en nou en je.

De bekroonde tooneelschrijver, een man van groote verdienste in de jongste tooneelliteratuur, gebruikte ge in Bartel en in Smidje, je en jullie in Het Geding van Ons Heer. Waarom?

Als er nu toch een stuk is, waarin men verheven Nederlandsche taal had kunnen gebruiken, dan is het wel in het bekroonde werk Het Geding van ons Heer.

Uit Looping the Loop heb ik aangeteekend:

- ‘Den leugen van je boek.’

Verder uitdrukkingen als deze:

‘Het werk dat me begeestert.’

- ‘De pronostics van de paardekoersen.’

- ‘Ik heb nog een bladzijde te corrigeeren.’

Men kan nu voorgeven, dat sommige menschen in België zoo spreken, vooral in Brussel en zelfs in Vlaamsche steden.

Het is mogelijk, maar het laat er niet minder om Beulemans-taal te zijn.

In het bekende stuk Le mariage de M^elle Beulemans wordt zulke taal belachelijk genoeg gemaakt.

[p. 996]

Iedereen voelt daarin wat de schrijver wil, als hij Beulemans laat uitroepen, verbluft als hij is door de Parijzer welsprekendheid van zijn aanstaanden schoonzoon:

- ‘Quel ostracisme!’

Daar stelt de schrijver zijn bespottelijken held te kijk.

Maar onze Vlaamsche tooneelschrijvers doen dat niet. Ze schijnen er prat op te gaan, dat zij zulke menschen ten tooneele kunnen voeren.

In een stuk, dat speelt in een Antwerpsch midden en waarin het onderwijzend personeel uit een school, het schoolhoofd en een schoolopziener optreden, heb ik het volgende aangeteekend:

De opziener en de bestuurder gebruiken ge en gij. Een der onderwijzers gebruikt U:

- ‘U vergist u...’ enz.

En zoo wordt dat alles dooreengehaspeld, en dat in vele van onze tooneelstukken.

Onze tooneelspelers worden wel aangezet om beschaafd Nederlandsch te spreken. Dat is zeer loffelijk en prijzenswaardig.

Maar zou men ook onze tooneelschrijvers niet kunnen aanmanen algemeen beschaafd Nederlandsch te schrijven?

Dat zou in alle geval toch beter zijn dan dat mengsel van Hollandsche gewestspraak, Vlaamsche zegswijzen en bastaardwoorden.

Ik zou ook wenschen, dat wij in de Vlaamsche spreektaal, zoowel als in de schrijftaal de kwaal konden kwijt geraken van onze Vlaamsche gewestelijke persoonlijke voornaamwoorden in den meervoudsvorm, als daar zijn:

wiedder, giedder, ziedder (West-Vlaanderen)
welder, gelder, zelder (Oost-Vlaanderen)
wulder, gulder, zulder id.
wolder, golder, zolder id.
wijle, gijle, zijlle (Brabant)
waile, gaile, zaile id.

Die reeks gewestwoorden is geen schoonheid in onze taal; nog minder dan het Hollandsche je, jou, jij en jullie, gullie en zullie.

Al die woorden, die nu zoo zonderling klinken en allerlei

[p. 997]

aardigheid vóór den geest roepen, zijn gevormd uit wijlieden, gijlieden, zijlieden of wijlui, gijlui, zijlui.

Ze kunnen best vervangen worden door wij, gij en zij, en als men op die voornaamwoorden wil drukken, laat er dan maar het woord lieden bijkomen; dat zal niet stijver klinken dan al die wullies, zullies, wolders en zolders, en verder tuig of huisgerief.

Laten wij eens nagaan wat er in verschillende spraakleeren over de persoonlijke voornaamwoorden, wordt gezegd:

- ‘De persoonlijke voornaamwoorden, zegt G.H. den Hertog in zijn Practische Spraakkunst van het hedendaagsche Nederlandsch, komen in een rijken overvloed van vormen voor:

Wij, majesteitsmeervoud.

Wij, Wilhelmina, koningin der Nederlanden.

Wij en ons als bescheidenheidsmeervoud.

Du is na de zestiende eeuw verloren gegaan. In de Middeleeuwen was, in navolging van het ongemeene wij voor ik een vormelijk gi voor du ontstaan.

Ouders b.v. spraken het kind met du aan, maar het kind de ouders met gi.

Na het uitsterven van du werd gij zoowel voor het enkelvoud als voor het meervoud gebruikt, doch het bleef hoofdzakelijk tot de schrijftaal beperkt.

In brieven houdt gij het midden tusschen het gemeenzame je en het beleefde U.

Ook in toespraken, gebeden en dergelijke hooge spreektaal is het gebruikelijk.

Dit laatste U is ontstaan uit den hoffelijken vorm Uedele (of Uwe Edelheid), dat tot UE en U afkortte en dat nog steeds gebezigd wordt door jongeren tegenover ouderen, minderen tegenover meerderen; maar ook door ouderen en meerderen, die jongeren of minderen door geen gemeenzamen toon willen krenken, of ook wel gemeenzaamheid willen vermijden.

Het volgende komt uit de Nederlandsche Spraakkunst van ons geacht medelid, Prof. Vercoullie:

De vorm gij behoort tot den hoogen stijl. De spreektaal en de losse schrijftaal gebruiken als vertrouwlijkheidsvorm jij, jou, je en als beleefdheidheidsvorm U, vroeger Uwé, ontstaan uit Uwe Edelheid.

De vorm is dus eigenlijk een titelwoord en behoorde als derde persoon behandeld te worden. Thans wordt hij algemeen

[p. 998]

als tweede persoon aangezien; soms heeft hij nog zijn werkwoord in den derden persoon wat deftiger is: U hebt (of deftiger U heeft).

De tweede en derde persoon meervoud kunnen versterkt wordt en door de bijvoeging van lieden of lui (jelie, jullie).

De genitief is dus ulieder, hunlieder.’

En dit komt uit Nederlandsche Spraakleer door Hasselbach.

- ‘Er is verschil in deftigheid, gepastheid en vertrouwlijkheid.

Wijlieden, gijlieden en zijlieden klinken statig.

U is beschaafd.

Je, jelui, jullie gemeenzaam.

Jij eveneens, maar dat is ook minachtend en brutaal.

Je, wullie en zullie, uwé en uwes zijn volkstaal.

Wulder, julder, zulder, dialectisch Zeeuwsch.’

Ge ziet dus: we hebben een overvloed van persoonlijke voornaamwoorden in onze verschillende gewestspraken; maar rijk zal ik hem niet noemen.

Ik zou er maar een goed deel van in de rommelkamer bergen.