Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1928

[p. 805]

Toespraak door Prof. Dr. Jac. van Ginneken

op de Plechtige Openbare Vergadering der Kon. Vlaamsche Academie op Zondag, 24 Juni 1928 te 11 uur in de feestzaal der Academie te Gent.

DE NAVOLGING VAN CHRISTUS is na den Bijbel het meest gelezen boek der heele wereldgeschiedenis; en de oorspronkelijke tekst er van is geschreven in het Nederlandsch

Ziedaar de conclusie waartoe ik door een louter-philologisch onderzoek van den tekst van het eerste Boek der Navolging gekomen ben. Iedereen trouwens in mijne plaats zou tot dezelfde conclusie gekomen zijn. Het is ongehoord, hoe weinig ernstig dit vraagstuk. waar nu 400 jaar over gevochten is, bestudeerd was. De simpele tekstvergelijking der verschillende handschriften, gelijk die voor alle klassieke schrijvers al lang tot in fijnigheden is uitgesponnen, is pas in 1898 door Mgr. Puyol, en dan nog op heel beperkte schaal, ontgonnen. En de eerste de beste. die met wat goeden moed Puyol wilde navolgen en verbeteren, moest ineens de volle waarheid ontdekken

I

Puyol vond 21 F.l. teksten, die op 33 onafhankelijke plaat- en van het eerste Boek trouw een andere variant hadden als zijn 28 G.H.K. teksten. Kortheidshalve noemen wij dat de P. en de Q. familie.

Welke van deze twee tekstfamilies is de oudste? Reeds de inwendige kritiek wijst evident op de prioriteit van den P. tekst, waarvan de Q.tekst de verbeterde, aangevulde, overtroevende editie is. Toen heb ik Puyol's onderzoek eerst aangevuld. Hij had slechts 4 of 5 uit Nederland afkomstige handschriften ingezien. Ik heb een 60-tal uit Nederland afkomstige Latijnsche teksten onderzocht en vond, dat deze blijkens dezelfde varianten ook duidelijk in de twee families P. en Q. uiteenvielen, en bovendien, dat de Q. handschriften bijna allemaal uit de kloosters von Soniënbosch en Windesheim schijnen te komen; terwijl de P. tekst bij de Karthuizers thuis is. De autograaf van Thomas à Kempis blijkt de kern der Q. groep en de Musica Ecclesiasticatekst schijnt de kern der P. groep te zijn. Ook in verband met

[p. 806]

de leesteekenquaestie, die trots Spitzen en Hirsche, door Denifle is opgelost, blijkt dus ineens dat Thomas à Kempis niets is geweest dan de Q. redacteur van een P. tekst, die hem uit een Zuid-Nederlandsch Karthuizerklooster was toegekomen.

Maar hoe kwamen die Zuid-Nederlandsche Karthuizerkloosters aan dien tekst? O. dat zeggen ze ons zelf: dit boek is gemaakt door een Cartusiensis in domo Gelriae, of gelijk een andere oude groep handschriften dit noemen Cartusiensis in Rheno.

Deze oudere groep blijkt nu ook een oudere teksteditie te bevatten met prae-P.Q.varianten. Den grondtekst van deze groep noemen wij den O.tekst.

Deze O.tekst is evident de ietwat korrelige grondtekst van den gladder P.tekst geweest. En de Q.varianten zijn pas mogelijk als eerst de O.tekst tot een P.tekst is omgevormd.

Nu zijn er echter eenige heel oude P.teksten, die met den O.tekst in eenige andere tekstplaatsen opvallend overeenkomen, en dat is de groep teksten. die het bekende tractaat van Aeger Van Calcar als liber secundus Imitationis Christi bevatten. Nu was Aeger van Calcar tusschen 1370 en 1380 de prior van het bekende Geldersche Karthuizerklooster te Munnikhuizen bij Arnhem aan den Rijn.

Draagt nu deze zoo ontwikkelde O.P.Q. tekst er de duidelijke sporen van, dat hij een vertaling is? Ja, zonder eenigen twijfel: 1^o zijn hier in de oudere lezingen de zelfs uit den autograaf van Thomas al bekende Neerlandismen nog veel meer opvallend; 2^o regent het hier Latijnsche synoniemen: blijkbaar telkens weer min of meer mislukte pogingen om Nederlandsche woorden weer te geven; 3^o verschillende varianten kunnen onmogelijk uit het Latijn verklaard worden, maar alleen uit een Nederlandschen grondtekst; 4^o vele plaatsen zijn in het Latijn heel houterig, maar in het Nederlandsch tintelen zij ineens van raakheid en zeggingskracht.

II

Wij moeten nu den Latijnschen tekst even laten rusten, om naar de oudste Fransche, Duitsche, Engelsche, Nederlandsche, Deensche, Italiaansche en Spaansche Imitatio-handschriften om te zien. Dit was het moeilijkste en taalste deel van ons onderzoek: aan deze 90 handschriftelijke teksten was bijna

[p. 807]

nog niets gedaan. Tot nu toe meende men, dat deze teksten in de volkstalen allemaal uit het Latijn vertaald waren. Dat blijkt nu echter alleen voor de jongere helft het geval. Al de oudere teksten hebben van huis uit niets met de Latijnsche P. en Q. families te maken; toonen duidelijk allerlei prae P.Q. varianten, hebben soms opvallende gelijkenissen met den Latijnschen O.tekst, maar komen vooral duidelijk in een heele groep prae-Latijnsche varianten overeen. Van de oude Fransche leekeredactie ‘De l'internelle Consolation’ wist men eigenlijk al lang, dat deze niet van de Latijnsche editie afstamde. Welnu, dit leeke-karakter vinden we nu in een reeks Latijnsche P. en O. teksten terug. Bij verder onderzoek blijken nu zeker een achttal der oudste volkstaalteksten: twee Fransche, twee Italiaansche, een Deensche, een Nederduitsche en twee Hoogduitsche, niet vertaald naar het Latijn, maar naar het Nederlandsch. Bijna al de Prae-P.Q. varianten en nog vele andere plaatsen zijn evidente Nederlandsche woorden of constructies. Bovendien blijken de twee oudste Nederlandsche tekstfamilies de α-groep (waartoe de Windesheimsche codex behoort) en de -groep (waartoe de Schottenkloostertekst behoort) weliswaar respectievelijk naar een Latijnschen Q. en P. tekst gecorrigeerd, maar op tal van plaatsen den oudsten Nederlandschen grondtekst te hebben bewaard. En speciaal van het eerste caput hebben wij in het Handschrift Kieckens nog den heelen oertekst zoo goed als ongedeerd.

Er is dus geweest een Nederlandsche oertekst X met specifiek Nederlandsche varianten, die in geen enkele vertaling zijn overgenomen. Daarop volgt een, als ik het zoo mag zeggen: internationale Z-tekst, die al gelaïciseerd is, met vele prae-Latijnsche en uit het Nederlandsch overgenomen varianten. Naar dezen Z-tekst is de oudste Latijnsche O. tekst bewerkt, met z'n prae-P.Q. varianten. Uit dezen O. tekst maakten de Karthuizers den P. tekst. En dien P. tekst werkten eerst Jan van Schoonhoven en later Thomas à Kempis om tot den Q. tekst van den autograaf.

Is er nu in Munnikhuizen of in den verderen kring van Aeger Van Calcar een Karthuizer te vinden, die naast een intens religieus leven ook heele sterke leeken-tendenzen had? Iemand, wiens levenservaringen in wereldliefde en bekeering, in wetenschap en wereldverachting, in Jesus- navolging en verstorvenheid eenigszins met den inhoud van dit boek overeenkomen?

[p. 808]

Staan tenslotte in dezelfde Latijnsche en Nederlandsche handschriften ook oorspronkelijke brieven en vertalingen van iemand, die de auteur van de Imitatio zou kunnen zijn? Heeft ten slotte wellicht de oerschrijver der Imitatio in de frequente persoonswisselingen van het zelfgesprek een stylistischen vingerafdruk bp zijn werk nagelaten, waardoor wij hem niet slechts uit twee of drie, maar uit honderd eventueele concurrenten naar het auteurschap der Imitatio zouden herkennen? Ja, ja, ja; en die auteur heet Geert Groote van Deventer.