Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1928

[p. 789]

Toelichting bij een paar regels uit Vondel's Lucifer
door Prof. Dr. A. van Hoonacker.

Het voorwerp mijner mededeeling zal niet zijn eene studie of geleerd onderzoek, maar een eenvoudige aanteekening bij eene plaats in Vondel's Lucifer, die, m.i., toch zoover ik heb kunnen nagaan, misverstaan wordt. Ik moet ook vooraf en ronduit bekennen dat ik geen verregaande opsporingen gedaan heb. De gelegenheid ontbrak mij daartoe en ik meen bovendien dat er ook geen reden of aanleiding toe bestond. Het geldt de bekende verzen waarin Uriël, in het 5^de bedrijf, den strijd tusschen de hemelgeesten beschrijvend, komt aan de ontmoeting der twee aanvoerders

Hij (Lucifer) zwaait de heirbijl vast om Gods banier te vellen
die neêrstijgt en waaruit Gods naam een schooner licht
en schooner stralen schiet in 't gloên van zijn gezicht.
Men denke eens na of hij dit voorspook ons benijdde!

Nu zijn het de vier volgende verzen waarom het eigenlijk gaat:

De heirbijl in zijn vuist aan de eene en de andere zijde
den toescheut stuit en sloopt, of schut ze op zijn rondas,
tot dat hem Michaël in 't schitterend harrenas
verschijnt gelijk een God uit eenen kring van zonnen.

Mijn aandacht werd vooreerst gevestigd op de moeilijkheid welke deze regels kunnen opleveren, toen ik, tijdens mijn verblijf in Engeland onder den oorlog, eene critiek schreef over Leonard Ch. Van Noppen's engelsche vertaling van ‘Lucifer’, voor de ‘De Stem uit België’ (6 Juli 1917). Mannen als prof. Kalff van Utrecht, bij wie Van Noppen te rade gegaan was, prezen volmondig de engelsche bewerking en dat ‘vooral om hare getrouwheid aan den nederlandschen tekst’. Zooals men weet, was Van Noppen's Lucifer in Amerika een ware openbaring, en al aanstonds maakte zich daar een levendige belangstelling geldend voor de nederlandsche letterkunde in het algemeen. Kalff liet ook wel hooren dat ‘géén vertaling het gemis aan het oorspronkelijke geheel vergoeden kan’. Dat spreekt van zelf. En van de waarheid van het gezegde, ook in dit geval, en

[p. 790]

namelijk wat betreft de getrouwheid van den engelschen Lucifer aan den nederlandschen tekst, kon ik mij zonder veel moeite hier en daar nog al duidelijk rekenschap geven. Dat was ook zóó voor de zooeven aangehaalde plaats, zooals wij aanstonds zullen hooren. Later werd ik toevallig gewaar dat, naar ik meen, niet alleen Van Noppen den tekst mis verstaan had. Ik heb reeds gezegd dat ik het overbodig vond veel commentaren na te pluizen. En dit was te minder noodig, daar ik een commentaar ter hand kreeg die alleen goed stond voor vele. Ik wil spreken van het alleszins merkwaardig werk van onzen geleerden collega Pater Salsmans. Op vr. 1851-2 van zijne schooluitgaaf (9^de druk 1924) vinden wij de hier volgende aanteekening: ‘Toescheut: zij die toeschieten = ze. - Het onderwerp van stuit en sloopt en schut zal wel het gemakkelijk te verstaan hij zijn.’ Vooreerst wordt dus ondersteld dat De heirbijl in zijn vuist als bijwoordelijke zin te verstaan is. Alzoo nam het ook Van Noppen: With battle-axe in hand, he parries every stroke. Een fransche vertaling door Charles Simond (in de Nouvelle bibliothèque populaire), welke ik overigens volstrekt niet wensch op één lijn te stellen met Van Noppen's kunstprestatie, volgt dezelfde opvatting: ‘La hâche à la main, il frappe de tous côtés....’ Zulk een uitleg is geheel onaannemelijk. Indien wij de onderstelde bijwoordelijke uitdrukking omschrijven en voluit lezen: Met de heirbijl in zijn vuist, den toescheut stuit en sloopt of schut ze op zijn rondas, - dan gevoelen we dadelijk dat het onderwerp van de drie werkwoorden ontbreekt en dat er geen mogelijkheid bestaat daarvoor het persoonlijk voornaamwoord hij in te schuiven, hetwelk uit den voorafgaanden contekst, ingezien den zinbouw, niet op te nemen is. Het is klaarblijkelijk ‘de heirbijl in zijn vuist’ die het onderwerp is; 't is de heirbijl die stuit en sloopt of schut op Lucifer's rondas. En wat is het dat de heirbijl stuit en sloopt of schut op het rondas? Ze zegt de tekst. Maar waarop doelt nu dit persoonlijk voornaamwoord? P. Salsmans geeft als verklaring: ‘den toescheut: zij die toeschieten = ze’. De fransche vertaling van Ch. Simond omschrijft naar dezelfde opvatting: il frappe de tous côtés les masses qui se précipitent sur lui, les renversant, etc. Maar dit is geen eigenlijke vertaling meer; zulke woordenpraal dient alleen om de afwijking van den tekst of het misverstand te verstoppen. In elk geval ware het een onmogelijk beeld de zaak zoo voor te stellen alsof de toeschietende vijandelijke scharen gemeend waren. Men kan toch niet aanne-

[p. 791]

men, dat Vondel heeft willen zeggen dat de toeschietende strijders zelve ontvangen worden op Lucifer's rondas?!

Pater Verstraete had in een vorige uitgave van den Lucifer later door Salsmans bewerkt, aangeteekend: ‘den toescheut (van toe en schcut of schoot) het toegeschotene. Schut ze = schut de toegeschoten pijlen, meervoud dat in het woord toescheut ligt opgesloten’. Als beeld, ware dit zeker voldoende. Maar van pijlen is er geen spraak geweest, en dat het voornaamwoord ze zou te duiden zijn als doelend op den zuiver vermeenden inhoud van het collectieve toescheut is een gissing van allen grond ontbloot en een grammatische onmogelijkheid, hetzij men met Salsmans den toescheut versta als de toeschietenden, of met Verstraete als de toegeschotene (pijlen). Van Noppen hebben wij hooren zeggen in het engelsch: with battleaxe in hand he parries every stroke. Van slagen is er evenmin spraak geweest als van pijlen, zoodanig dat het ook niet gaat om het voornaamwoord ‘ze’ te laten terugslaan op de slagen. Het is moeilijk te verstaan waarom men zoo ver en vruchteloos is gaan zoeken en tasten naar het voorwerp van het werkwoord: en schut ze op zijn rondas. Dat voorwerp, evenals het onderwerp staat toch uitdrukkelijk in den tekst aangegeven:

Hij zwaait de heirbijl vast om Gods banier te vellen
die neêrstijgt en waaruit Gods naam een schooner licht
en schooner stralen schiet in 't gloên van zijn gezicht.

De heirbiil in zijn vuist aan de eene en de andere zijde
den toescheut stuit en sloopt of schut ze op zijn rondas,

Het kunnen niets anders zijn, en het zijn niets anders dan die stralen door Gods naam uit Gods neêrstijgende banier in Lucifer's gezicht geschoten, welke de heirbijl in Lucifer's vuist poogt te stuiten en te sloopen of te schutten op het rondas. Dat is de toescheut waartegen Lucifer zich verweert.

Ik zeide daareven dat het moeilijk is te verstaan waarom men zoover is gaan zoeken naar de juiste beteekenis van sommige onderdeelen van Vondel's tekst. Bij een nader toezien zal evenwel te vermoeden zijn dat de oorzaak der verwarring gelegen is in het onderbreken der beschrijving door den tusschenzin: ‘Men denke eens na of hij dit voorsnook ons benijdde’! Door dien invallenden uitroep wordt de indruk gewekt dat dan in het vervolg een nieuw beeld geteekend wordt. Dit blijkt zeer duidelijk uit Van Noppen's vertaling. Het volgende vers; De

[p. 792]

heirbijl in zijn vuist aan de eene en de andere zijde... laat hij betrekking nemen op de vlugge bewegingen van Lucifer die overal rond vliegt om de zijnen waar 't nood doet te steunen:

With battle-axe in hand, now here, now there,
He parries every stroke, enz.

Eenige regels vroeger heet het inderdaad in Uriël's verslag:

De trotsche Lucifer, dan hier, dan daar gedreven
Schiet toe op dit geschrei en geeft zich rustig bloot...,

De leeuw en blauwe draak aan 't woeden, vliegen van
Zijn hand op elken wenk.....

Maar in de door ons besprokene plaats ligt er geen toespeling hoegenaamd op Lucifer's heen en weder spoeden. De woorden ‘aan de eene en de andere zijde’ hebben geen betrekking op de eene en de andere zijde van het leger of strijdfront, maar op de eene en de andere zijde van Lucifer zelf en beteekenen dus eenvoudig: rechts en links.

Onze bestendige secretaris, aan wie ik mijn voornemen te kennen gegeven had om op eene zitting der Academie eene korte mededeeling voor te dragen aangaande het paar regels uit den Lucifer, maakte mij dan schriftelijk met zijn eigene zienswijze bekend. Zijn commentaar gedagteekend 17/5/28 luidt als volgt: ‘Men moet, zegt hij, volgens mij lezen: ‘Den toescheut stuit aan de eene en de andere zijde (dat is een dubbele toescheut, een links en een rechts, twee toescheuten dus) en sloopt of schut ze op zijn rondas. - Die toescheut wijst, zoo besluit hij, op de scheuten van vers 1888; 't zijn bliksems, enz.’

Het is zeer juist dat ‘aan de eene en de andere zijde’ beteekent: rechts en links. Maar van twee toescheuten, een rechts en een links, moet noch kan daarom geen spraak zijn. De tekst kent maar één toescheut, ‘den toescheut’, noch rechts noch links, maar vlak in Lucifer's gezicht. Tegen die stralen schermt de heirbijl in Lucifer's vuist, rechts en links, om ze tegen te houden en te breken, of, waar ze toch doorschieten, af te keeren op het rondas.

Om te eindigen schrijf ik het slot af van mijn hierboven vermeld artikel in ‘De Stem uit België’:

‘De vier laatste regels bevatten een nadere uitbeelding van wat in de drie eerste voorgesteld was. Boven Lucifer stijgt Gods

[p. 793]

banier neêr en schiet hem haar stralen in 't gezicht; Lucifer zwaait de heirbijl om de banier te vellen die hem door haar schitteren zijn ondergang voorspelt. Die zelfde worsteling wordt nu verder beschreven. De heirbijl door Lucifer's vuist rondgezwaaid “aan de eene en de andere zijde”, d.i. rechts en links, “stuit en sloopt den toescheut” der lichtstralen die hem verblindtend tegenschieten, of “schut ze”, d.i. keert ze af “op zijn rondas”.

Bij Kiliaen vinden wij voor schutten als eerste beteekenis aangegeven: pellere, propellere, pulsare, avertere, arcere. Dan, schutten den slagh: ictum avertere repellere, excipere, recipere clypeo, gladio, etc. In de besproken plaats bij Vondel, kan de zin niet zijn: vangt ze, ontvangt ze op zijn rondas; want het onderwerp is niet Lucifer zelf, maar de “heirbijl in zijn vuist”. Het is de heirbijl die de lichtstralen afkeert op Lucifer's rondas....’