Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1928

[p. 203]

Kroniek der Luiksche Oorlogen uit de XV^e eeuw
uitgegeven door den
E.H. Jan Paquay
Doctor in Zeden- en Geschiedkundige Wetenschappen Pastoor-Deken te Bilsen.

Deze kroniek is op het einde der XV^e eeuw door eenen Limburger geschreven.

Zij behelst het meest beroerd tijdvak der geschiedenis van 't Luikerland namelijk den strijd tegen Lodewijk van Bourbon en Karel den Stoute, de verdelging der stad Luik, de burgeroorlogen tusschen de Lamarken of Arenbergers en de Hoornschen.

Schrijver nam deel aan vele krijgsondernemingen der Luikenaars van af 't beleg van Reydt in 1464 tot den veldslag van Zonhoven den 3 April 1490.

Hij is ooggetuige geweest van verscheidene gebeurtenissen. Zulks is duidelijk waar te nemen.

Men leze o.a. het omstandig verhaal der krijgsverrichtingen tijdens 't beleg van den burg Reydt (1464), van de stad Neuss (1475), van den burg Colmont en van het slot Millen (1489). Hoe juist, hoe nauwkeurig en levend worden de minste omstandigheden en gewaarwordingen weêrgegeven.

Daar de schrijver echter zonder behulp van oorkonden opstelt, zijn zijne herinneringen niet altoos getrouw gebleven waar het feiten geldt die hij zelf niet meêgemaakt of persoonlijk bijgewoond heeft.

Nog al dikwijls worden dan volgorde of datum onjuist aangegeven. Wij hebben die onnauwkeurigheden telkens in nota verbeterd en den tekst van doorloopende geschiedkundige en taalkundige aanteekeningen voorzien. Deze kroniek is niet enkel oostmiddelnederlandsch maar zelfs dialectisch getint.

Het handschrift dezer kroniek hoorde weleer toe aan Willem Gerard Van der Meer van Tongeren, (Bundel 13 n^r 49 zijner Boekerij), later aan den heer Ernest de Favereau en is thans zoek geraakt Het werd nauwkeurig afgeschreven door wijlen Baron Camille de Borman, lid der Koninklijke Commissie van Geschiedenis, die zelf ons dit afschrift ter hand stelde. Voor 't gemak van den lezer hebben wij in den tekst rubrieken ingelascht, eene indeeling in hoofdstukken uitmakend.

[p. 204]

Verwijzingen

A. Adriaan van Oudenbosch. Chronicon heruitgegeven door de Borman. Luik 1902. (Publications de la Société des Bibliophiles liégeois.)

B. Kroniek der stad Bilsen uit de XV^de eeuw, uitgegeven door J. Paquay. Bulletin de la Société scientifiquc et littéraire du Limbourg, t. XXXIII, 1915, bl. 17-43 en in Bilsen Voorheen. 1926, bl. 169-209.

C. Chroniques liégeoises publiées par le chanoine Balau. Brussel 1913. (Publications de la Commission royale d'Histoire.)

D. Daris. Histoire du diocèse et de la Principauté de Liége, XV^e siècle. 1887.

H. Chronijk der Landen van Overmaas en de aangrenzende gewesten, 1275-1507, uitgegeven door Jozef Habets in Publications de la Société d'Histoire et d'Archéologie du duché de Limbourg, t. VII, 1870, bl. 11-231.

K. Kurth. La cilé de Liége au Moyen Age, t. III, 1910.

L. Chronique de Jean de Looz, uitgegeven door de Ram. Documents relatifs aux troubles du pays de Liége sous Louis de Bourbon, Brussel 1844, blz. 5-153.

M. Chronijk van Maastricht en omstreken, 1266-1517, uitgegeven in de Publications de la Société d'Histoire et d'Archéologie du Duché de Limbourg, t I, 1864, bl. 70-93.

O. Mémoire du légat Onufrius sur les affaires de Liége (1468, uitgegeven door Stanislas Bormans, 1885. (Publications de la Commission royale d'Histoire.)

S. Chronique de Jean de Stavelot, uitgegeven door Adolphe Borgnet, 1861. (Publications de la Commission royale d'Histoire.)

T. Thys. Histoire du Chapitre de Tongres, t. I. 1888.

W. Coenen. Jan de Wilde van Kessenich in Limburgsche Bijdragen, 1908-1909.

[p. 205]

Dit is een Cornycke in cort begreepen van die destruc[tie] van den lande van Ludick.

Geboorte van Karel den stoute te dijon in Burgondie, 1433.

In den jaer XIIII^e ende XXXIII doen wert hertoch Kaerle van Burgonien geboeren te Diggoen in Burgonien van vrouwe Ysabelle van Portegale syne moeder.

Ontslag van prins-bisschop jan van Heinsberg 1455, 22 november

In den jaer XIIII^e LV doen gaeff her Johan van Heynsberch bisscop van Ludiek voerscreven dat lant over, ende resignerde dat bysdom in des Greven Hage⁽¹⁾ tot behoeff van heer Lodewyck van Borbon, soe dat daer om grote twedrachticheit ende orloch opstont tusschen den hertoch van Brabant ende dat lant van Ludick, als men hier mae eynssdeils hoeren sal. Ende der voergenoemde heer her Johan van Heynsberch was een pencie geordineert ende taugesacht uut den bysdom, syn leve daeghe lanck, dat hy die tot Diest wonende verteren solde. Mer hy sterff corts daer nae, in den jaer XIIII^e ende LIX tot Diest. Requiescat in sancta pace.⁽²⁾

(1) A, bl. 340.

(2) A, bl. 61.

Inhuldiging van Lodewijk van Bourbon; 1456, 13 juli

Item, in den jaer ons Heeren XIIII^e ende LVI doen dede Heer Lodewyck van Borbon syn incompst te Ludick als Bisscop op Sinte Jacobs dach.⁽³⁾

(3) De blijde intrede te Luik had plaats den 13 Juli

Beleg van Reydt 1464, 4-11 juli

Item, in den jaer XIIII^e ende LXIIIJ⁽⁴⁾ doen woerden twe ingeseten van den lande van Loen by nacht gevanghen tot Oelbeeck by Wellen⁽⁵⁾, ende worden gevoert int Stift van Cuelen op eyn sloet dat Rey⁽⁶⁾ geheyten was, ende was toebe-

(4) Dit gebeurde in Mei 1464.

(5) Ulbeek bij Wellen

(6) Reydt, op de Niers bij Odenkirchen en Milendonck niet ver van Gladbach.

[p. 206]

horende eenen ridder geheiten her Johan van Arendale.⁽⁷⁾ Ende doen men vernam dat die gevangen op dat huys gevoert waren, doen bescreven die burgemeisters vander stadt van Ludick allen die stede van den lande van Ludick ende van greefscap van Loen ende hielen raet by mallekanderen ende sloeten daer op dat men aenden voerscreven her Johan van Arendale scryven sulde dat hy die twe gevanghen los ende vry uut laeten sulde oft dat hy wederom screve waerom dat hyt gedaen hedde ende wat syne meninge weer. Welligen brieven der voergenoemde heer Johan en gaeff egeyn macht, mer hy wolde die selve gevanghen scetten ende rantsoenen nae synen wille, hem verlatende op de stercheit van den voerscreven sloet; soe dat die stadt van Ludick, die ridderscap ende allen ander steden van den lande daer op concluderden datmen voer dat voerscreven sloet solde trecken metter macht; om die voerscreven twe gevangen te haelen.

Item, op die tyt soe was twedrachticheit tusschen den Elect her Lodewyck van Borbon ende die stadt van Ludiek om dat die Luycker geberden dat hy syn misse solde doen als bisscop, want hy en was noch niet priester gewyt. Soe dat om dier twedrachtichheit wil hy hem absenterden van Luydick ende hiel hem te Tricht. Ende als daer nae die stadt van Ludiek metter ridderscap ende met allen anderen vanden lande bereit waren om uut te trecken voer dat voerscreven huys van Rey, ende bestonden vast te reysen soe quamen die burgemeesteren van Ludiek met eyn deyl vanden beisten van Ludiek met sommige edelen van den lande tot Tricht met scepen seer frissélyck, ende versuechten biddende honnen heer van Borbon dat hy met hom als hon heer en hort⁽⁸⁾ wulde met trecken. Daer op der voerscreven heer hem wolde beraden om hon eyn guede antwordt te geven. Ende als hy hem met synen rade besproken hadde, soe bleeff hy ende en quaem niet weder mit hon, mer hy liet hon weten dat hem niet gelegen was mit hon te trecken, soe dat sy halvelinghen bescaempt vort ewech toegen sonder den heer. Ende te Stochem ende te Maeseeck⁽⁹⁾ vergaderden sy hon ende satten daer over die Maese met menighen edelen ende frisschen man, ende over sinde omtrent Echt, daer dede sy monster, soe dat honder was XVI^c peerden ende XV^m

(7) A, bl. 357.

(8) Heer en hort is zooveel als meester en toevlucht.

(9) Stockheim en Maeseyck 1464, 2 Juli. A. bl. 97-98 en 357.

[p. 207]

te voet; ende satten hon daer te trecken in ordinancien. Ende als doen der voerscreven heer Johan van Arendale vernaem dat sy mitter macht als voerscreven is quamen, wael mit hondert wagenen mit victalien ende vyftich wagenen met bussen ende attelryen, dan liet hij die twe gevanghen voerscreven uur, ende santse den Luyckeren los ende ledich weder. Des niet te min, want sy in veerden waren om dat quaet te straven, soe toegen sy vort mitter nacht ende belachten dat voerscreven sloet dat seer steerck gewelt ende drymael met graven omwetert was⁽¹⁰⁾, hebbende veele stercke turnen ende bolwercken, die niet lange teghen en hielen. Mer die groete bus van Ludick, die bus van Tongeren, die busse van Hoy ende die busse van Dynant etc. die voerscreven vier huet bussen op die vier hoecken van den sloete ende vort die cartouwen, slanghen ende andere serpentynen al ront om deden alsulge⁽¹¹⁾ gewalt dat men XX mylen verre hoeren mocht. Soe dat allen die gene die opt voerscreven huys waren moesten by neden in die kelderen vlouwen, oft sy hedden moetten versmoren ende versticken van den gestove des gescuts. Ende der bussemeister van Tongeren, geheyten meester Johan Heeren, die scoet die courwaeck⁽¹²⁾ van den groeten toeren aeff, soe dat die plumen van des wechters bedde stoven of gesnyt hedde. Want dan die van den sloete sulge⁽¹³⁾ grote gewalt vanden gescut niet verdraghen en conden, worppen sy buesschen⁽¹⁴⁾ uut ende riepen biddende om bestant. Ende want die Luycker ende guede ondersaeten vanden lande niet bloetgierich en waren, soe wert hon bestant gegeven ende oeck geconsentert dat honre twe oft dry sulden aeff comen ende trecken by honnen heer om raet met hem te nemen oft syet huys opgeven sulden oft niet. Wellige twe die daer aeff comen ende trocken by honnen heer etc., die bleven aeff ende en comen niet weder daer op. Ende als dat bestant uut was ende sy bestonden doen te scieten wederom ende te stormen, doen gaven sy dat huys op, beheltelick hons lyffs, ende men lietse al leven ende los ewech gaen, gelyck dat hon tougesacht was; sonder een die hy uut den lande (nam) ende hiet Jan Luerers⁽¹⁵⁾ die wert geduet

(10) Omwatert, van wallen met water omringd.

(11) Alsulk.

(12) Coerwachte of wachttoorntje.

(13) Sulke.

(14) Busschen

(15) Hans Loerre. D. bl. 361.

[p. 208]

en verbrant, want het hiet dat hy die gevanghen verraden hedde ende helpen vanghen.

Item, men bevant op dat sloet soe veele victalien, van gemalen meele, van coren, van vleës, van wyne, victualien, dat alsullige hondert en twintich mannen oft daer omtrent, die daer van togen, geen gebreeck gehadt en sulden hebben dry jaer lanck daer van te leven; mer doer die grote gewalt van den gescutte, gelyck voerscreven es, dat en conden sy niet verdraghen. Item, terstont daer nae ende éér men des goets dat daer op was conde gade geslaen om te pilgeren, soe wert dat huys te veele plaetsen aengesteken, soe dat binnen enen daghe ende een nacht gans ende te male uut verbrant was. Ende den lant luyden van daer omtrent gaffmen dat ghene dat sy uutgehalen costen, mer het was balde gedaen. Item der bisscop van Cuelen met namen heer Robrecht van Beyeren, die was comen met geleide wael met hondert peerden ende veele te voet ende oeck veele ander edelinghen ende borgeren van Cuelen om die Luyck (er) seer vrindelick te visiteren ende te bëdancken hon seer van dessen⁽¹⁶⁾ dat sy dat voerscreven roufslot gewonnen ende affgeworpen hadden; ende daer nae scieden sy met groter eren ende met vrinscap van den bisscop van Cuelen ende van den anderen edelen ende burgeren etc. Ende als dat sloet doen ganssche verbrant ende affgeworpen was, doen broken die Luycker op ende togen met groten triomff ende met eren weder tuyswert.⁽¹⁷⁾

Item, als doen dat vorscreven belech ende reyse gedaen was, als voerscreven es, sonder den lantheer daer by te sien, soe sceent dat sulcx den voerscreven elect versmaetden, soe dat hy toech van Tricht in Brabant, sonder syn volck die Luycker willecom te heten. Ende als der voerscreven elect in Brabant was, soe bestonde eyn twedracheit op te rysen tusschen beide, mer die stadt van Tricht ende die stadt van Hoy⁽¹⁸⁾ werden partye by der Elect, soe dat metter victorie van Rey dat gemeen volck moedich was, niet willende toegeven. DE ‘KNUPPEL-SLAGERS’. Doen quaemt soe verre dat men dat geestelick recht int lant niet meer en wolden laeten loup hebben, en sloegen veele procurerders doet ende ordineerden in alle steden te weten te Tongeren, te Hasselt, te Sintruyen, te Loen, te Bilsen

(16) Hierom dat.

(17) A, bl. 98. D, bl. 361.

(18) D, bl. 366.

[p. 209]

etc. volck ende suldeneren dat hieten sy clippelslegers⁽¹⁹⁾ die doer dat ganssche lant toghen om die procurerders doet te slaen, ende verbranden allen hon brieven ende processen sonder genade. Dan was int jaer van XIIII^e ende LXV, doen vergaderden hon die oversten van den procurerders als der officiael, siegeler fiscalen etc. ende vlouden te Hoey om bescermt te sien, want der Elect myn heer van Borbon voerscreven uut Brabant tot Hoy gecomen was oeck meynende dat hoff tot Hoy te leggen. Waerom die stadt van Ludick met den ganschen lande toghen uut ende belachten der Elect in die stadt van Hoy ende want die van Hoy seer steerck van volcke waren, soe togen sy uut, buyten die stadt, op enen stenen berch, geheyten den Keyenberch tusschen die stadt ende onser liever Vrouwe daele, ende maeckden daer een groet en sterck bolwerck om die Luycker daer te verwachten met veel attelryen van bussen. Ende als die van Hoy dat voerscreven bolwerck seer sterck gemaeck hadden ende meenden uut den selven bolwerck dat gans quartier met den busschen te bescermen, soe quamen die Luycker met denen van Tongeren ende belachten dat bolwerck ende wonnent stormender hant ende met dier victoren, soe vielen sy vort aen die stadt van cleyn Hoy ende stormden twe uren oft daer omtrent ende wonnense met macht macht over die mueren, soe dat daer seer veele van der heren van Borbon volck ende oeck van borgeren doot bleven. Ende op die Maesbrugge was groet bolwerck eer dat gewonnen was. Soe vloden die burgeren van groet Hoy metten anderen volck seer op den burch, soe dat niët veel burgers gevangen en waren, mer veel meer doden; ende dat was op Sinte Lambrechts dach anno XIIII^c ende LXV⁽²⁰⁾. Ende als die stadt gewonnen was ende der Elect metten meesten deele van den volcke op den burch waren, soe en dorsten sy daer op niet blyven, mer sy togen by nacht byder gansscher macht aeff ende togen doer die bosschen tot Namen. Dit alsoe gedaen siende, wert die stadt van Hoy alsoe seer gepilgert ende berouft datmen niet veele dorpen en vant bennen den gansschen lande van Haspegauwen daer en, quamen wagenen oft kerren met gereyden goede geladen van Hoy. Ende als die Luycker metten lantvolck weder om thuys getogen waren ontrent Sinte Remeesmis⁽²¹⁾.

(19) D, 336; A, 324.

(20) De kroniekschrijver vervroegt hier twee jaren. Hoei werd slechts overweldigd den 17 September 1467. D, 418.

(21) 1 October, op St-Remysdag.

[p. 210]

doen wert dat ces⁽²²⁾ int lant gelacht omtrent omnium sanctorum⁽²³⁾ ende duerden tot Pinxten inden jaer XIIII^c ende LXV, datmen int ganssche lant inden steden noch op de dorppen geen missen, getijden noch Godts dienst en dede, dan beslotenre dueren. Ende doen die van Hoy te Namen gevloden waren, als voerscreven is, doen bestonden die van Namen ende Dionant seer op mallekanderen te crygen. Doen quam hertoch Philips van Burgonien met groter macht ende belacht die stadt van Dionant ende lagen daer voer omtrent een maent. Mer sy worden binnen die stade twedrachtich, die ketelslegers tegen die burgeren, soe dat aent quartier daer die ketelslegers hon wael staet hadden, worden die vianden ingelaten; ende die selve ketelslegers die doen meenden geschoent ende gesalvert te sien, die bleven oeck allen doet alsoe wael als die ander. Ende binnen denen belege sterff hertoch Philips voerscreven, den God beware⁽²⁴⁾. Ende doen naem hertoch Karle, synen soen, den orloch aen. Dit alsoe gedaen sinde, doen quam een burger van Dionant, die ontcomen was, geheyten Merdolet, te Ludick met een deil ruyters ende bestonden vast op die fontieren vanden lande aen te tasten op Brabant, ende die stede vanden lande bestonden te ordineren om peys te maecken op die fontieren van den lande. Soe dat twe ambachten van Ludick mitten Haspegouweren lachten hon te Montenaken by Gingelum; noch twe ambachten van Ludick metten ryvagien vander Maesen ende vander Jecoren die lachten hon te Eymael; die van Tongeren metten ambt van hare vryheyt lachten hon te Herderen; die van Hasselt metten ambt van Bilsen lachten hon te Roesmeel⁽²⁵⁾; ende die van Loen met honre taubehorten die lachten hon te Wellen.

(22) Interdict.

(23) Den 29 October 1461 had de gekozene bisschop Lodewijk van Bourbon het prins-bisdom met interdikt geslagen.

(24) Dit is een anachronism. Dinant werd ingenomen den 25 Augustus 1466. Filips, hertog van Burgondië, stierf den 15 Juni 1467.

(25) Rosmeer, kanton Bilsen.

Marcus van Baden, Momber van 't Luikerland
1465, 22 maart.

Ende want der orloch doen seer steerck op stont ende dlant ende hadde geynen heer by hont, - want der Elect doen met honnen vyanden adoreerden, - soe passerden die capittelen metten anderen staten die in het lant waren, dat sy te eynen

[p. 211]

momber coren eynen heer uut Overlant, geheyten Maycoers marckgreeff van Baden⁽²⁶⁾, welligen heer dat die Luycker op dien tyt met groter eren ende triumff te Ludick ende vort in allen anderen steden ontfingen ende hielden als momber ende toecomende bisscop van den lande. Dese incomst gesciede te Ludick omtrent Sinte Laureysdach in Augusto, anno XIIII^c ende LXV⁽²⁷⁾. Doen sanden die van Ludick ontseg brieven in Brabant ende togen uut met groter macht uit lant van Limborch, Dalheym ende Valckenborch ende deden groten schade met bernen⁽²⁸⁾ ende met roven. Doen quam die meer int lant dat hertoch Karle van Burgonien quame met groter macht. Doen worden die pas op ontboden als Wellen, Eymale, Roesmael, Herderen etc., sonder Montenaken want dat lach op die paelen van den lande.

(26) A, 104, 107, 115, 122, 125.

(27) Marc van Baden deed zijne blijde intrede te Luik den 22 April 1465.

(28) Branden.

Slag van Montenaeken
1465, 19 october

Soe was die meyninge datmen denen pas solde gesterckt ende gemerdert hebben, mer eermen hon eenich volck cost by gesenden, soe was die macht van den vianden daer ende bevochtense meer dan met XII^m peerden, ende die van Montenaken⁽²⁹⁾ verloren den slach ende hadden te bēyde syden meer dan dry duysent doden. Doen toghen die Luydicker wederom uut, om den Boergoenschen onder ougen te trecken tot int Haspegou; ende dlant van Loen toech uut, soe dat sy hon vergaderden op die Jeker, boven Tongheren te Wouteringhen, dat tlant wael sterck was by een metten lande van boven meer dan vyftich duysent te voet ende te perde. Ende hertoch Karle metten Elect lagen te Heer, Voelen ende te Horepmael⁽³⁰⁾ etc. Ende doen wert een contract int velt gemaeckt ende bestant, soe dat sy te beyde syden te rugge toghen, soe dat der gemeyn man meenden dat een peys waer gewest, ende daer was wat gededingt dwellick niet gehalden een woert. Item, die van Wellen die vergaderden hon wederom op honnen pas⁽³¹⁾. Ende als

(29) A, bl. 126.

(30) Heers, Veulen en Horpmael.

(31) De uitdrukking: op honnen pas beteekent: op de afgesproken plaats, op de aangegeven stelling.

[p. 212]

der hertoch Karle wederom in Brabant was soe liet hy eendeyl van synen volcke op die paelen van den lande, al te Loeven, Tienen, Leu⁽³²⁾, Landen, etc. Ende als die Luycker saghen dat die van Tricht metten heer van Borbon volck in lachten, ende dat der orloch wederom opstaen wolde doen toghen sy met groter macht uut, ende belachten Valkenborch⁽³³⁾. Ende sy ontrent X of XII dagen daer voer gelegen hadden ende meenden overmits contracht van opgeven, des morgens in die s'tadt te comen, doen quam die meer⁽³⁴⁾ dat hon heer der momber van Baden heymelich wech gereden was; ende omdat die vyanden op die paelen vanden lande laghen, soe toghen sy met groter haest en halff confuys ende bescaemt ende lieten ii bussen daer ligghen. Item daer nae dat die Luycker ende ander steden wederom thuys waren, soe bleeft een ryende orloch ende besonder op die fontieren vanden lande. Dat was in den jaer XIIII^c ende LXVII. Doen hadde hertoch Karle oeck orloch metten coninck van Vranckryck, soe dat omtrent Pinxsten tusschen den coninck ende hem wert een bestant gemaeckt.

(32) Zout-Leeuw.

(33) A, bl. 122.

(34) De mare, het nieuws.

Beleg van St-Truiden en Slag van Brusthem
1467, 26 october

Dat bestant gemaekt siende, doen quam hy metter gansser macht aeff in Augusto ende belacht die stadt van Sintruyen soe dat men dat belech ende die bussen horden scieten tot Ludick in den merckt. Item doen togen die Luycker uut met menigen frisschen man XXXII duysent ende voerden met hon Sinte Lambrechts standaert, welligen standaert vuerden een edel ridder geheyten heer Wilhem van Berlo⁽³⁵⁾. Ende alsoe reysden sy ende togen sonder op hoeren tot by honre vyanden heer, ende lachten hon daer neder int velt, verwachtende des lants van Loen etc. Ende als by den avont dat lant van Loen met dien van Tongheren aencomen waren, soe solde men gaen ordineren om dat volck by goeder manieren in ordinancien te stellen. Die doen ierst aen gecomen waren die waren stout ende swaere van moede seggende sy waren gecomen om te stryden, waer nae datmen wachten wilde. Daer op dat een vanden heēren van Ludiek ende oeck een vroem cappiteyn die uut Vranckery gesonden was sach-

(35) A. 99, 100, 114, 123, 124, 131, 152, 177, 178, 313. W. 29-46.

[p. 213]

ten: sy een rieden niet teghen die nacht den stryt te bestaen, mer dat sy allen denck met goeder ordinancien bestellen sulden, ende eelcken syn beveel ende waelstaet geven, ende den stryt bestaen tegen dat grouwen vanden daghe taucomen. Doen sacht een burgemeester van Tongeren ende vraechden den selven cappiteine oft syne leersen soeens gestueert waeren⁽³⁶⁾, uut wellighen. worden dat een discort onder hon was ende hon vangaerde⁽³⁷⁾ gaven den roeppe ende bestonden met, quader brdinancien, dat wellich hon qualick verginge; ende streden tot in die nacht, doent doen in die duysterheit quam soe absenterden hem ellick te beder syden om gesalvert te sen, soe dat sy te beyder syden niet een wisten wie gewonnen oft verloren hedde. Ende hertoch Karle behielde die plaets soe datmen sadh dat over beyde syden wael doet waren VII duysent mannen. Item, als doen den slach gedaen was⁽³⁸⁾, ende die van Luydick ende vanden lande wederom thuys getogen waren ende hertoch Karle bleeff voer die stadt, ende die van Sintruyen horden ende sagen dat den slach verloren was, doen maecden sy honnen peis ende gaven die stadt op⁽³⁹⁾, behalven lyff ende goet; ende als die stadt van hertoch Karle doen ingenomen ende gemant was soe tracht hy vort metter macht int lant ende die van Burchloen trachten met geleyde tegen ende gaven hon op.

(36) Gestuert, stuk versleten.

(37) Avant-garde.

(38) 1467, 28 October.

(39) 1467, 1 November. W, 46.

Intocht te tongeren
1467, 8 november

Desgelycken deden die van Tongeren⁽⁴⁰⁾ ende vuerden hon die slotelen van honnen porten tegen tot Loen, soe dat die voerscreven steden van hertoch Karlis wegen worden ingenomen met sekeren voerwaerden ende conditien die qualic gehalden worden.

(40) T, bl. 164.

Intocht te Luik
1467, 17 november

Ende alsoe toech hy vort tot voer die stadt van Luydick ende omlach die stadt al om van Sincte Cristoffels te weten Pandevroe⁽⁴¹⁾ tot Sincte Lenartsport toe ende hertoch Karle

(41) Pont d'Avrov.

[p. 214]

selve die lach op Sincte Gielisberch. Item die van bennen Luydick die quamen dicwil by macht uut ende slogen op die vianden, mer die macht ende gewalt van hertoch Karle was soe groet dat niet en holp, alsoe lach hy daer voer omtrent XV daghen. Ende want de burgen van Ludick, metten banilen⁽⁴²⁾ ende ondersaeten, soe veel waren daer binnen, dat sy hon niet van noetdrufticheit noch van voetsel niet onthalden en costen; soe togen sy met groeten scharen over die grote brugge uut ende lieten die stadt staen; soe dat op den derden of vierden dach die geistelicheit van der stadt, als abden, deken, kanonicken ende monicken ende pristeren, met processen die porten op deden ende lietense in comen. Ende hertoch Karle die seende enen groeten verloren houp ruyteren voer in, die die stadt al om visiteerden eer hij in dorst comen. Als doen der voerscreven hertoch Karle met den groten menichten van synen volck van wapenen in die stadt quam, doen wert soe groten mort ende violancie gedaen over pristeren, clercken, canonicken, moniken, vrouwen ende meechden dat niet mogelick en is om te segghen, noch te scryven: als pristeren aenden altaer onder der missen te doden; vrouwen ende meechden inder kercken te violeren, soe wael als daer buyten; jonge kinders te vangen ende te doden, sonder enige genade. Sy vinghen soe wael die vrouwen als die mannen ende bondense metten aermen aen een met XX, XXX, XI, te maele, ende joegense wije beesten tot op die maesbrugge ende lietense alsoe aen eyn gebonden vander bruggen int water, dat onmeynselyck was om te sien. Sy violerden die kercken alsoe dat te geloven is dat dat heylich sacrament niet gescont noch ontsien en wert. Item, sy spolierden ende beroufden die kercken ende cloesteren soe nau, dat sy die altaer taeffelen die hulten waren, soe verre sy iet scoen oft vergult waren, die broken sy uut ende voerdense tot Tricht ende anderswaert met hon ewech. Item, als doen der hertoch Karle die grote violancie aen merckden soe dat den tyt van XV daghen oft daer omtrent gepassert was, soe dede hy gebieden da'tmen niet meet spolieren noch doden en sulde, mer hy liet allen die kercken ende godtshuysen spolieren ende berouven, soe dat daer niet met allen en bleeff. Ende sy hadden alle die costelycke reliquien met allen den ornamenten van Sincte Lambrechts kercke, soe dat te geloeven. is dat in allen die stadt niet een kelcke, noch niet een monstrancie

(42) Ban

[p. 215]

en was gebleven, behalven dat heylich lichaem van Sincte Lambrecht, dat lach op dat ocsale van Sincte Lambrecht koer, sulcx hadde den voerscreven hertoch Karle doen bevelen datment niet en sulde spolieren, om dat hyt voer hem selven wolde halden, vermoedende dat daer noch meer juwelen ende costelycken scat by liggen mocht, als dat oeck wel te vermoeden was. Ende als der voerscreven hertoch doen in meninghen was om op te brecken, soe beval hy ende hadde gedeputtert dry heren, daer van dat die twe waren uut Pickardyen, dat die met sulger hulpen als sy by hon hadden sulden gaen ende sulden dat lichaem van Sincte Lambrecht met allen den genen dat sy daer by vynden sulden aeff haelen ende op wagen laeden sulden, om met hem ewech te voeren. Ende als die voerscreven heren bij dat. heylighe lichaem quaemen, soe deden sy ten iersten allen die ander cleynoeten ende juwelen die sy op dat voerscreven ocsale vonden van reliquyen van golde ende silver affdraghen ende dedent op wagenen laden om met hon ewech te vueren; ende als sy doen die casse dat heylich lichaem van Sincte Lambrecht in lach bestonden aen te tasten om aff te draghen, soe wert der een van den voerscreven dry heeren allen synre leeden quyt, dat hy hant noch voet gerueren noch geweghen een coste. Ende die ander twe die worden stomme, dat sy niet een wort gespreken en conden. Ende als die omstenderen ende dienders alsullicx wonderlyck myrakel saghen, soe liepen sy aeff confuys ende seer perturbert. Soe dat die boetscap ende nieuwe meer quam voer den hertoch, soe bevael ende dede allen dat gene weder geven dat der kercken van Sincte Lambrecht genomen was, ende hy dede syne devocie voer dat heylighe lichaem ende hy dede maecken enen Sincte Joeris enen Sincten Andries ende oeck dede hy hem selven contrefeyten sittende op syn kniën al van fynen goude ende dat sceencden hy in Sincte Lambrechts kercke ende bevael dat men weder geven sulde allen dat gene dat der selver kercken genomen was; wellige gulden bielden noch huyden sdaechs daer inder kercken sien, alsmen sien mach in alle solemniprocessien. Item hy dede die porten ende mueren vander gansser stadt al affwerpen totter erden toe, behalven die port geheiten Pandevroe⁽⁴³⁾, die liet hy staen ende dede maecken een poert op die Pondiel⁽⁴⁴⁾ brugge die men des nachts sloet, om die wille dat

(43) Pont d'Avroy.

(44) Pont d'Ile.

[p. 216]

der heer van Hemercoert⁽⁴⁵⁾ daer binnen sulde wonen, ende dat perlament halden te sekere ende te vryer sulde sien voer enigen oploep. Item die twe heren die by Sincte Lambrechts lichaem stom geworden waren die worden ewech gewoert nae honnen lande ende sy geloefden daer nae dat heylich lichaem van Sincte Lambrecht te besuecken ende sy worden wederom sprekende. Ende der een vanden twe voerscreven heeren heeft sint meer dan XX jaer daer nae allen jaer syne bedewaert daer gequeten op Sincte Lambrechts dach. Ende als der hertoch alsoe XII oft XIIII daghen te Ludick gelegen hadde, doen braeck hy op ende toech nae Triecht ende syn volck die vele burgers gevangen hadde die sommighe die doedden hon gevanghen ende die sommighe voerdense met hon ende soe wat gevanghen die sy Tricht brachten daer terstont egheyne⁽⁴⁶⁾ vrienden nae een quamen, die worden alle daghen met groeten houpen in die Maese geworpen, dickwil met X oft XX aen eyn gebonden, dat jamerlic te sien was; en de allen daghe soe worden van den selven gevanghen X, XII oft XX uutgevoert ende worden voer die port aen boemen gehanghen. Ende als der hertoch doen Triecht lach, soe sande hy syne capiteynen in alle die steden vanden lande ende dede allen die poerten, tuernen ende mueren affwerpen, soe dat egheyn stadt vanden lande porten noch mueren en behielde, meer dan Triecht ende Hoy die partye metten heer van Borbon gehalden hadden, ende allen die vlecken van den stede vryheyden ende dorppen die moesten Triech't comen brantscetten ende moesten alsoe grote somme, vel gelde geloeven ende geven, dat wonder te seggen was, ende daerby moesten sy ellick honnen taxt haelen, den een igelick allen jaer moest geven ende van deze schettingen ende jaergulden dat moest een igelyck betaelen aen den heer van Hemercoert, wellich heer van Hemercoert hadde syn woenplaetse gemaeckt te Ludick op die Pondiel brugge als voer vercleert is; daer moesten allen syne rentmeësteren coemen ende dgelt vanden scettighen, van den gabbellen ende allen anderen gelde bringhen; dat gelt, gout ende silver allen daghen met wagenen ewech gevoert waert nae Brabant ende allen man moest syn harnas, steve⁽⁴⁷⁾ ende allen ander geweer over overgeven, dat wert al in Brabant gewoert. Ende een man en mocht

(45) Gui de Brimeu de Hemricourt. A, 150, 151, 175, 181, 197, 198, 205, 206, 207, 211, 212, 216, 228, 234, 243, 318

(46) Geene. Daar geen vrienden kwamen om ze te verlossen.

(47) Staf: soort piek.

[p. 217]

meer geweers draghen dan een broetmesse dat moest den ort⁽⁴⁸⁾ aff hebben. In alsulger groeter egentheit⁽⁴⁹⁾ hiel der voerscreven hertoch dit lant; mer die sommighe edelen van den lande ende oeck die van den heer gewolcht waren ende syne parthye gehalden hadden die waren vry ende behielden hon geweer. Item men en dede in den lande egheyn recht voer scoltet noch voer scepenen, noch oeck voer die borgemeysteren, dan die gerichten die gesadt waren dat hieten heeren vanden raede, ende dingden nae inhalt eynre moderacien die doen by den heer geordineert was, al nae die maniere van den brabantschen rechten. Item, allen statuten, previlegien ende vryheiden vanden landen ende van allen stede waren hon genomen ende nedergelacht, soe dat eyn iegelyck dede wat ambacht dat hem gelieffden met orloff van den heer. Item den peroen van Ludick die wert affgebroken ende wert gevoert tot Brugghe in Vlaenderen⁽⁵⁰⁾, daer stont hy op den merckt geheiten die bursse van den jaer XIIII^c LXVIII totten jaer LXXVIII, doen wert hy weder te Ludlch gebracht, als ghy hier naemaels hoeren sult. In soe grote eygentheit ende praminghen wert dat lant van Ludick onder halden. Ende der voerscreven heer van Hemmercoert in naeme van den hertoch die was meer dan der heer oft bisscop, want der bisscop Borbon die en hadde egheyne dominancie meer dan over die geistelicheit.

(48) Scherpe punt.

(49) Dienstbaarheid.

(50) D, bl. 491; K, bl. 279.

Terugkomst der bannelingen, 1468, september

Item daernae in den jaer XVIIII^c ende LXVIII in de maent september doen quamen II oft III edele van den lande die in Vranckryck gevlouwen waren geweest⁽⁵¹⁾ met namen heer Jan der Wilde, heer tot Keesinghen⁽⁵²⁾ etc., Joncker Stas van Streels,⁽⁵³⁾ heer tot Elch⁽⁵⁴⁾ etc., met noch meer van den edelen ende heer Raes van Heir huysvrouwe, vrouwe tot Heir etc.⁽⁵⁵⁾ ende hadden vergadert omtrent dry duysent van den ondersaeten van den lande die gevlouwen waren geweest ende wonnen die stadt van Ludick wederom soedat der bisscop met-

(51) K, bl 286.

(52) Kessenich.

(53) A, bl. 30, 107, 363

(54) Othée.

(55) K, bl. 269; W. bl. 66.

[p. 218]

ten heer van Hembercoert ende allen die hon partye hielden vlouden uut der stadt, soedat sy die stadt behielden ende maeckden wederom een groete vergaderinge daer in, ende als der bisscop ende Hemmercoert te Triecht waren, soe maeckden sy groete vergaderinghe van volck van wapenen ende die Namuroesen die quamen hon seer sterck te hulpen; met allen den ridderscappe van den lande toghen sy tot Tongeren om daer dan gantsche landt te vergaderen wederom voer Luydick te trecken, soe dat doen te Tongeren waren wael meer dan XXIIII^c peerden ende veele te voete. Item te Ludick was hon geadviseert ende gecundicht dat sy die stadt van Landen wel sulden hebben in gecregen metter hulpen van vrinden die daer omtrent waren, soe dat sy van Ludick toghen omtrent ij duysent nae Landen; ende als sy quamen by Montenaken doen kwam hon die boetscap onder oughen dat die van Landen gewaert⁽⁵⁶⁾ waren ende dat daerom die reyse wyndich⁽⁵⁷⁾ was, ende toghen wederom nae Ludick.

(56) Verwittigd, beschermd, gewaarborgd, op hun hoede.

(57) Onnuttig, vergeefsch.

Nachtelijke overval te tongeren, 1468, 9-10 october

Ende als sy doen quaemen op die catsye by Fechx hoech clecker⁽⁵⁸⁾ ende saghen van voerrens dat te Tongeren⁽⁵⁹⁾ groeten vieren gestaeckt werden, doen werden sy eens dat joncker Stas van Streels III^c van hon luyden met hem naem om voer die stadt van Tongeren gaen een alarme te maecken ende meenden noch weder by den houpe te comen eer sy te Luydick sien sulden. Item der voerscreven jonker Stas metten dry hondert sien die catsye aeff getoghen ende sien gecomen tot by die tomme van Conixsem⁽⁶⁰⁾, sonder enighe buyten waecke te vermemen. Doen sien sy vortgetogen tot aen die wyngaerden⁽⁶¹⁾ ende hebben twe jonge geselkens heymelic doen gaen tot aen die mueren, soe heymelick doer boemgaerden ende heymelycke wegen die sy wel wisten tot by die graven van der stadt. Ende als sy aen die graeven waren, ende sy en vernamen egheyne waecke, soe gingen sie over die graven tot in die stadt tot op den merckt, sonder jemant te gemoeten. Op

(58) Fexhe-le-Haut-Clocher.

(59) W, bl. 47-66.

(60) Romeinsche tumulus te Coninxheim.

(61) Beukenberg

[p. 219]

den merck comende, saeghen dat daer vele groete vieren geleghen hadden, die dat meiste deil verbrant waren, mer sy en saghen egheyn volck van wapenen, anders dan jonghen tuysschers ende rebaukens. Doen ginghen sy met haesten wederom uut ende sachtent honnen volck wye syt gestalt⁽⁶²⁾ vonden hedden. Doen joncker Stas ende die anderen dat horden dat in der stilten was, doen maecten sy enen corten raet ende stouten opsadt, om ryck oft doet te sien om aen twe porten inne te coemen, wellige twe straten beide in den merct uutcomen, soe was honre voer elcke poert, te weten cruys poert, heymelinghen poert, voer elcke twe hondert, ende sy deden teyken met eenre hantbussen om den cryt gelyck te geven aen beyde die porten. Ende soe balde als die busse geschoten wert, soe gaven sy den criet, loepende metter criet sonder ophoren tot in den merckt. Ende inden merckt by een coemende hadden sy omtrent XXX oft XL hantbussen, die schoten sy te eynen maele loss, ende dat gedaen siende doen sloegen sy allen dueren open met groter gerucht oeck met groter sorgen ende achterdraghe, want sy wisten wel dat eyn groete macht van gewapenden bennen waren, daerom saghen sy vele liever dat sy vlouden dan oft sy hon geweert hadden of dat syder quytworden⁽⁶³⁾. Ende als hon docht dat tyt was, doen vielen sy aen die herberghen daer die heeren gelogeert waren ende vinghen den bisscop ende den heer van Hemmercourt den cancelier met allen den edelen die sy by hon hadden. Want die stadt van Tongeren porten noch mueren en hadde,⁽⁶⁴⁾ om hon daer in te moghen onthalden, soe toghen sy te Luydick weert, ende vuerden die heeren met honnen edelen ende allen hon gevanghen met hon ende wael twe oft dry hondert reysiger peerden. Ende op die tyt was een appontement gemaeckt tusschen den coninck van Vrankryck ende hertoch Karle; ende der coninck ende der hertoch waren noch by eyn in een stadt in Piccardyen, daer quam hertoch Karle die meer⁽⁶⁵⁾ wye dat der bisschop van Ludick met den heer van Hemmercoert ende met allen den anderen heeren gevanghen waren, gelyck voerscreven is, doen ginck hem hertoch Karle met groter haesten ende met enen tornigen moede bestellen, ende quam met allen synen vermoghen te Ludick weert om den

(62) Gelegen, gesteld.

(63) Dat zij hunner kwijt werden.

(64) Afgebroken in 1467 op bevel van den hertog.

(65) Mare, nieuws.

[p. 220]

bisscop synen swager metten anderen die met gevanghen waren te verlossen; ende den coninck van Vranckryck quaem met hem, niet als vyant der Luyckeren mer om geselscappen wille. Doen bescreyff hertoch Karle ende ontboet allen heeren ende mannen van wapenen ende oeck die macht van allen synen leen leyden ende steeden. Ende oeck quaemen hem te dienst die Rynssche heeren ende die Guylker met groete macht, soe dat te gelueven is, soe dat hy by hondert duysent mannen hadde; ende oeck geboet hy allen dat volck van desen lande ende belacht die stadt van Luydick met soe groter macht ende meenichte van volcke dat een werelt daer voer had moghen grouwelen. Item der coninck van Vranckryck, want hij niet vyant en was ende oeck want hy noch syn volck niet gestalten waren als luyde van orloghe, soe bleyff hy met synen volck buyten den heyre, ontrent Holloighe ende Beerseys, eyn cleyn mylken vander stadt van Luydick.

Beleg en inneming van Luik, 1468, 27 october-3 november

Ende der hertoch met allen synen volcke belachten die stadt⁽⁶⁶⁾, ende want die porten ende mueren int jaer vorleden gebroken waren ende affgeworpen, soe een waert niet mogelyck die stadt te holden teghen alsullige groete macht. Ende hertoch Karle die hadde hem gelacht ende getent buyten sincte Walbergen poerte. Ende doen die van binnen der stadt vernomen dat der hertoch daer was in persone, om dan enen corten orloch te hebben ende om ontlast oft doet te sien, soe waren V^c mannen in die stadt die nament aen om den voerscreven hertoch in syn logys doet te slaen oft te vangen. Ende syn logys stont wat verre buyten op eyne plaetse genoempt te nuwen panhuys, ende dat was by den aenbegenne van den steynweghen. Item die voerscreven V^c mannen om hon saecken te volbrenghen toghen omtrent middernacht uut aen sincte Lenaerts port, ende ginghen tnsschen berge ende dael over die wyngaerden tot dat sy quaemen by Votyms⁽⁶⁷⁾, eeyn dorpken alsoe genaempt, ende sy bleven daer in een heymelycke caveye omtrent een ure, op hoep dat sy met avontueren enighen gevanghen hadden moghen crygen vanden vyanden om honnen roep te weeten. Ende doen sy daer omtrent een ure alsoe ge-

(66) K bl. 308-342.

(67) Vottem.

[p. 221]

halden hadden ende niet en vernamen, doen toghen sy vort int blaeck velt⁽⁶⁸⁾, soe dat sy van achter in hertoch Kaerls heyr quamen. Ende eer sy wel by costen comen doen worden die waecker hon gewaer, ende want sy den roep niet en wisten, soe creten die weecker alaerm ende met denen soe liepen sy aen ende sloeghen veele van denen weeckeren doet. Comende in hertoch Karls tent ende sloeghen synen kemerlinck doet, meynende dat der hertoch gewest hadde. Doen weert daer uuter maeten seer gevochten, ende die van binnen der stadt, die omtrent der porten daer opgewacht hadden quamen uut met groten gecryte den anderen te hulpen, soe dat sy weder in die stadt quamen dat sy niet boven XXV mannen en verloren. Item, des anderen daechs daer nae soe sande hertoch Karle enen heraut in die stadt om bestandt⁽⁶⁹⁾ te maecken surge hebbende dat der bisscop synen swager metten anderen heeren die gevangen waren mochten heymelick ewech gevoert werden, ende want die van binnen allen peys begerden, dwellick der bisscop ende der heer van Hemmercourt metten anderen heren die gevanghen waren wael merckden, soe wert geordineert dat der bisscop, der heer van Hemmercourt ende vort die ander heeren die met gevanghen waren solden uut trecken op honnen geloeve, ende geloeffden met den eyde dat sy den peys maecken sulden oft binnen dry daghen wederom in te comen etc. Doen meynden sy allen dat sulde hebben peys geweest, ende der biscop met allen den anderen bleven buyten ende en quaemen niet weder voer dat sy metten hertoch met gewalt in coemen. Item, sy bestormden die stadt in dry manieren, te weten aen sincte Walbergen port, daer bleeff heer Johan der Wilde heer tot Kesinghen⁽⁷⁰⁾ etc. op die muer doet, soe dat die stadt gewonnen waert, ende dat volck van orloghe die binnen waren vergaderden op sincte Lambrechts merckt niet tegenstaende dat die vyanden daer binnen waren, ende toghen in ordinancien over die groete brugge ewech. Doen bleeff der voerscreven hertoch in die stadt ligghen omtrent XV daeghen lanck. Ende het waren vier generale capiteynen daer alle andere capiteynen onder behuerden, ten iersten der hertoch selver was gelogeert int palleys, ende op sincte Lambrechts cloes̄ter die ander voerscreven waren der heer van Hemmercoert, der heer van Alleyn,

(68) Blakke: open.

(69) Overeenkomst.

(70) Kessenich.

[p. 222]

der heer van Crevecoert⁽⁷¹⁾ ende heer Frederick van Wethem⁽⁷²⁾, wellighe vier capiteynen als der hertoch opbraeck stoken sy allen hon logysen aen ende verbranden die stadt soe gans aeff, soe dat daer niet met allen en bleyff meer dan die kercken ende cloesteren; ende sincte Andries kercke, sincte Catrynen kercke, omdat die soe seer in den gebouts ende onder die huyser stonden verbranden sy oeck beyde, ende Sincte Joris kercke ende sincte Jans Babtisten des gelycken, soe dat binnen den XV daghen dat der hertoch daer geleghen hadde over die duysent menschen soe mannen ende vrouwen geduet ende in die Maese geworpen werden sonder ordele ende vonnisse.

Item alsoe bleyff doen dat lant in groter tribulacien ende eygentheit⁽⁷³⁾ van den jaer XIIII^c ende LXVIII totten jaer XIIII^c ende LXXVII⁽⁷⁴⁾ gelyc als hier noemaels vercleert sal worden. Ende als doen der voerscreven hertoch Karle uut den lande toech in den jaer LXVIII ontrent december doen bleeff der heer van Hemercoert int lant te Luydick wonende als heer over alle die werlicheit, want der bisscop en hadde egheyne dominancie dan over die kercken ende geystelicheit. Ende Hemmercourt hiel dat recht parlement te Luydick als voer gesacht is. Ende hy hadde syne reyntmeysteren int lant te weten te Triecht eynen die geheyten was Beuvety(?), tot Sinttruyen eynen geheyten meyster Richar, te Luydick eynen die hiete meester Jorge⁽⁷⁵⁾, soe dat nemmer jaer en was ellick van den voerscreven rentmeysteren en leverden hem meer dan eyn ton golts uut den lande van schettinghen ende van gabbellen; alsoe stoent 't lant doen in sulgen jamerlycken regement totten jaer XIIII^e ende LXX. Doen stoent eyn twedrachticheyt op inde lande van Gelre tusschen hertoch Aernt van Gelre ende tusschen synen soen geheiten hertoch Aloff⁽⁷⁶⁾. Item den vader was alt ende syn soen hadde gehuylick gewest ende hadde tot eynre vrouwen gehadt een dochter des hertogen van Borbon ons blsscoppen voerscreven suster, daer hertoch Karle oeck een suster van hadde gehadt; soe dat hy domineren wolde ende hy vinghe synen vader ende hy satten te Grave opt huys,

(71) Antoon van Crèvecoeur. A. bl. 325.

(72) Frederik van Wittem. A, 220, 367.

(73) Onderwerping, dien tbaarheid.

(74) 1468-1477.

(75) Georges Duret.

(76) Adolf van Gelder. A, 333.

[p. 223]

soe dat sommighe van den steden ende oeck van den ridderscap, die eyn hielden byden vader, die ander hielden by den soen, ende want ick van denen twist ende bycomen vanden nausten niet en weet, soe en wil ick daer van niet vele scrijven, maer hertoch Karle voerscreven die maeckden hem bereyt met groeter macht wel XXⁿ hondert ende vyftich wagenen met victalien ende met ettaleryen ende toech uut junio⁽⁷⁷⁾ voer die stadt van Remunde⁽⁷⁸⁾ die haer terstont op gaeff ende ginghen in handt⁽⁷⁹⁾. Doen troeck hy vort ende belacht die stadt van Vynlo⁽⁸⁰⁾ ende lach daer voer omtrent een maent die hon ten eynde oeck opgaven⁽⁸¹⁾. Doen toech hy voert in dlant ende gewan steden ende sloeten soe verre dat hy hem voer die stadt van Nummighen⁽⁸²⁾ lacht, ende binnen denen beleghe soe ginghen hem die ander steden ende plaetsen dat meyste deyl allen in hant, ende hy wan die stadt van Nummigen ende hy vinge hertoch Aloff met hertoch Karle synen sone ende syn suster vrouwe Margriet, die sint hertoginne van Lareynen geworden is ende hy santse gevanghen in Brabant. Ende als hy dat gantsche lant van Gelre doen in hadde, doen mande hy die steden met syne cappiteynen ende volck van orloghe ende toech doen weder op in Brabant ende in synen landen, behaldenden den hertoch van Gelre met synen twe kinderen, als voerscreven is, gevanghen om der inobediencien wille dat der voerscr. hertoch Aloff sulge opinie gehadt hadde teghen synen hertoch etc. alsoe men sacht, ende dat was int jaer van XIIII^c ende LXXIII.

Doen stont een grote twedracht op in dat bisdom van Cuelen tusschen her Robrecht van Beyren der bisscop ter eynre, ende die stadt van Cuelen met sommighe van den anderen steden ter andere syden, soe dat die sommighe van den capittel ende domheren metter stadt van Cuelen ende ander steden koren tot eynen momber eyns lantgreven soen van Heyssen geheyten lantgreeff Herman ende om den voerscreven momber te weders̄taen soe stalt hem der voerscreven bisscop heer Robrecht seer sterck met synen vrinden ende gunsteneren soe dat eynen groeten ende fellen orloch waert. Der bisscop hadde te hem die

(77) Half Juni 1473. Cfr. H, bl. 39-41.

(78) Roermond.

(79) Ende ging hem in hand.

(80) Venlo.

(81) H. bl. 41.

(82) Hij kwam in 't kamp vóor Nijmegen aan den 30 Juni 1473. H. br. 41.

[p. 224]

steden Lens, Reynboch, Aerwolle ende Remaghen ende der number die hadde in die stede Cuelen, Bong, Andernaken ende Nuys etc. In welken wist dat menigen groten handel van orloghe geschiedden die ick hier niet scryven en wille om cortheit wille. Soe ist gebuert dat der bisscop her Roberecht van Beyren hulp ende bystant versoecht ende begeert heft, alsoe men sacht, aen hertoch Karle van Burgonien want syn ruyters ende volck van orloghen laeghen noch vele in den steden van den lande van Gelre ende Cleve daer omtrent geleghen; soe ist gebuert dat in den jaer XIIII^c ende LXXIIII tusschen Paesschen ende Pinxten hertoch Karle voerscreven hem heet met groter armeyen van XX^m peerden ende met soe groeter atteleryen heet opgestalt ende is coemen omtrent Penxten tot Maestricht⁽⁸³⁾ ende heft daer syns volcx verbeirt, soe is hy van Triecht opgebroken omtrent Sakermentmisse⁽⁸⁴⁾ ende heft hem doen nedergelacht ende gemonstert syn volck boven Meerssen⁽⁸⁵⁾ ende daer een aenslach gemaeckt om die stadt van Nuyssen⁽⁸⁶⁾ te beleggen.

(83) In 1474 viel Sinxen den 29 Mei. De hertog kwam te Maastricht aan den 16 Juli ‘op Sint Alexisavent des saterdachs’. H. bl. 44.

(84) Het feest van 't Hoogwaardig viel den 9 Juni. De hertog verliet Maastricht den 21 Juli.

(85) Dit is juist. Zijn kamp werd opgeslagen nabij de proostdij van St-Gerlach bij Houthem. H, bl. 45.

(86) H. bl. 46.

Beleg van Neuss. 1474⁽⁸⁷⁾.

Ende want die van Cuelen heymelycke boeden hadden uutgesonden om te vernemen (want die fame leep dat hy Cuelen belegghen woude), ende doen sy vernomen hadden dat hy Nuysen belegghen woude, soe bestelden hem den lantgreve Herman der mumber voerscreven ende naem met hem omtrent V^c knechten ende toech te Nuyssen in ende gaeff den burgeren goeden moet. Ende binnen twe daghen daer nae soe senden hon die burgeren van Cuelen noch duysent knechten soe dat doen binnen Nuyssen waren wael twe duysent knechten, als sy belach woerden, sonder die burgeren ende lant luyden. Item, als doen der hertoch was in den landen van Guylick tot over die Royer op twe mylen naeby Nuyssen, daer lacht hy hem neder int velt tusschen Gelabbeke ende eyn burch geheyten Hulkenrade. Soe hadde hy by hem twe grote cappeteynen uut Lombardyen daer

(87) A, 239; D, bl. 482.

[p. 225]

der eyn aff geheyten was die greve van Campobas⁽⁸⁸⁾ ende der ander was geheyten heer Jaecke de Galleot welleghe ii cappiteynen der hertoch baden dat hyn hon wolde laeten dry daghen lanck voer die stadt van Nuyssen honne macht bewysen, sy wolden hem die stadt leveren. Alsoe dede hon der hertoch ontrent duysent voet knechten en die twe cappiteynen XV hondert perden onder hon; daer met gaeff hon der hertoch orloff die stadt te besprenghen ende dry dachen hon beytste te doen, ende wert dat sy se hadden moghen winnen soe was hon alle die attelerye die sy met hon hadden geschikt ende die stadt te honnen wille. Ende als doen die voerscreven lombarders die stadt bereden in twe manieren ende sanden enen heeraut voer om te vernemen oft sy die stadt op wolden geven oft niet. Ende als hy by die port quaem ende riepe soe en vont hy niemant die hem antwordt gaff, ende sy waren binnen der stadt alsoe stille als offt dier niemant binnen en hadde gewest, soe dat hy sonder aenspreken moest wederkeren. Ende. als hyt synen heeren sacht wye hyt vonden hadde, soe maeckden sy twe hoepen van honnen rossvolck ende bereden die stadt ende daer en was niemant binnen die eyns geschoten oft eyn wordt gesproken hadde; soe dat doen die lombarder te rugghe toghen tot aen evnen boss geheyten den herder boss niet verre vander stadt geleghen ende hielden hon daer met honre atteleryen tot by den avont; ende alst avont was soe quamen sy ende lachten hon by die stadt neder, voer die nederpoert met honnen gescut om die stadt te beschieten ende dan te stormen. Noch waren die van Nuyssen al stille ende Eeten hon allen hon geschut legghen te honnen pas⁽⁸⁹⁾ ende die lombarder metten genen die hon hertoch Karle gegeven hadde lachten hon ende schansden hon by die stadt, te weten tusschen die port ende het melaten huys lancx den Ryn. Ende die van binnen lieten hon allen hon werck doen nae honnen pas denen gansschen dach lanck, ende daer nae omtrent die midder nacht doen sprongen die van Nuys aen twe porten uut ende bevochtense soe dat vanden voerscreven lombarders ende van den genen die by hon waren doet bleven omtrent V^c, ende sy leydden ter met hon in die stadt gevanghen omtrent viertich, soe dat die lombarder ganssche gestuert ende perturbert waren. Ende als doen die nuwe meer⁽⁹⁰⁾ quaem voer den hertoch

(88) A, bl. 241.

(89) Op de aangegeven stelling.

(90) Mare.

[p. 226]

was hy uut der maeten seer gestuert ende toech doen vort het alle synre macht tot voer die stadt die sy doen al ront om belachten, dat was op sincte Jacobsavont den XXIIII^en dach in Julio anno XIIII^c ende LXXIIIJ⁽⁹¹⁾. Item soe balde als der voersc. hertoch die stadt met synen volck ronts om belacht hadde, soe wael op den gront, in den Ryn als anders woer, soe dede hy alsoe uuter maten seer schieten eynen dach ende eyn nacht dat des gelycken niet veele gesien en was. Ende naeden selven gescut soe vielen sy metter macht aen ende stormden alsoe seer ende lange dat inden selven storm doet bleven vanden burgoenschen meer dan XV^c mannen daer van dat der hertoch seer tornich ende bues was ende screeff in synen landen van Brabant om meer volcx, ende die steden van Bruesselt, Lueven ende Mecchelen, Antwerpen etc., sonden hem omtrent dry duysent mannen wael toegerust. Ende binnen den middelen tyde hadden die van Nuys wederom met holt met mest ende met anderen geryetscap van bennen doen bolwercken daer der storm gewest was ende daer die mueren affgeschoten waren, ende seer corts daer nae soe quaemen die van Antwerpen, Bruessel, Mecchelen, etc. ende lachten hon op die selve plaets neder ende wolden oeck stormen; ende eer sy hon tot eenighen stormen costen bereyt gemaecken, soe coemen die van Nuys byder macht uut ende sloegense op, soe dat der selver van Mecchelen ende Antwerpen wael doet bleven V^c oft VI^c ende veele worden ter gewont, soe dat sy den morgens van der plaetsen waren gevlouwen. Doen deedse der hertoch ligghen gaen in eynen cloester hoff die by dat heyr stoent om hou te vermaken. Ende als sy daer binnen geleghen hadden een nacht, doen quaem daer eyn ridder die geheyten was h. Wilhem van der Marck uut der Stadt van Cuelen met hulpen van eynen cappiteyn die op Eys huys lach, geheyten Hulkenraede met VII^c peerden ende sloegen die van Antwerpen ende Mecchelen wederomme soe datter oeck doen wael doet bleven IIII^c, ende leydenter met hon gevanghen tot Cuelen LII ende XLIIII reyseger peerden, dat was op sincte Laurens avont; ende op sincte Laurens dach quaemen si metten gevanghen te Cuelen in. Doen wert der voerscreven heer Wilhem van der Marck generale rentmeester gecoren vander stadt

(91) De hertog van Burgondie kwam aan in 't kamp vóor Neuss den 30 Juli 1474. Cfr. H. bl. 46 Het beleg duurde tot Juni 1475: H, bl. 47; D, bl 482.

[p. 227]

van Cuelen ende over dat gansche garnesoen; ende op die selve tyt was hertoch Karle voerscreven met groter macht den heer Wilhem nae gevolcht tot voer die stadt van Cuelen, ende hadde daer doen tenten opslaen, soe dat die van Cuelen meenden belacht te sien; doen toech heer Wilhem van der Marck voerscreven met synen ruyters die met hem comen waren wederom uut tegen den hertoch, ende getuch ende schuttegeveert met hon, soe dat hy vinge eynen ridder van den lombaerders metter hant ende met synen peerde ende brachten te Cuelen in, wellich was een burger uut den rycke van Fenedien ende hy hadde seecker erffelycke gueden ligghen by hoech Venedien wellighe men sacht dat hy te leen hadde van den hertoch Karle op dat hy den hertoch moest comen dienen, mer achter dat hy gevanghen was bleeff hy te Cuelen, ende heer Wilhem die scheencden hem der stadt van Cuelen, soe dat hy, om dat hy een Fenechiaen was, soe was hy ganssche quyt ende loss gegeven om dat die stadt van Fenedien ende die stadt van Cuelen veele met mallecanderen te doen hebben. Item nae denen dat der voerscreven hertoch Karle gevoelde dat hy soe groeten wederstant kreech soe nam hy voer hem dat hy die stadt noch sulde winnen al sult hem allen syn volck costen, ende hy dede ordineren te stormen enen gansschen dach sonder ophoeren ende hy dede syn volck monsteren ende in VII deyl deylen, soe waest dat ellick sevende deyl was ontrent dry duysent, ende ellicke dry duysent moeste een ure stormen; ende als die ure om was soe ginghen sy den storm aeff ende daer quaem een nuwe aen. Dat durden VII uren lauck, soe dat binnen den selven storme doet bleven van buyten meer dan V^m mannen, soe doet ende gewont, ende binnen der stadt doet ende gewont meer dan VI^c. Ende in den leisten storm van sevenen hadden die van Nuys dat heylige sacrament ende dat beelt van Onser Liever Vrouwen gehaelt ende sattent neder in eynen storm ende den heylighen ridder sincte Queryn satten sy in den anderen storm, biddende Godt om hulp ende bystant want sy alsoe seer vermoyt waren dat sy niet meer en mochten. In wellighen leisten storm die vyanden vele meer volcx verloeren ende doet bleven dan in enighen anderen, soe dat men bescheydelick sach ende merckden dat Godt ende sincte Queryn hon hulperen waren ende men sacht dat allen die gene die in den selven storme gewont waren, te weten van den vyanden die cregen dat meiste deyl die siecte van sincte Queryn ende storven seer daer van.

[p. 228]

Ende daer nae soe deden sy noch menighen groten ende swaren storm die sy van Nuys metter hulpen Godts ende des heiligen ridders sincte Queryn seer ridderlick ende vromelyck wederstonden. Ende alst quam omtrent alderheilegemiss doent vant sich die stadt seer bloet van polver ende bussen cruyt, want metten groten stormen ende langhen teyden seer geminder ende verschoten was, soe dat sy bestonden halff twivelachtich ende twedrachtig te werden om die stadt op te geven, daerom der momber lantgreeff Herman seer mesmoedich waert. Doen begerden die luycker ende nederlentsche knechten die daer binnen waren ende sachten waert dat men die stadt wolde opgeven, soe hedden sy liever doer dy vyanden te stryden dan hon op te geven. Soe dat sy doen ordineerden ende cregen enen man die doer den Ryn ginge ende droech enen brieff tot Cuelen ende screven den heeren van Cuelen het geen dat hon gebraeck. Ende als der selve man in den Ryn was om te gaen, soe waert hy gevest⁽⁹²⁾ ende op getogen ende hertoch Karle deden hangen, waer van die van Nuys seer perturbert waren. Doen wert te openbaerlick gepubliceert ende geroepen waert dat enighen man aennemen om tot Cuelen enen brieff te dragen, men solde hem grote gaven geven etc. Doen sprack eyn die geheyten was Jan die Werde ende was uut Wistvalen, soe verre als hy eynen mocht by hem hebben, hy sult aennemen. Doen spraeck eyn ander geselle ende sacht hy waer daer toe bereyt sulx te helpen doen ende metter hulpen Godts ende des heilighen ridders sincte Queryn. Doen was den lantgreve met allen den heren van der stadt seere verblyt. Daer nae ginck men die twee gesellen rusten ende toe maecken: sy bereyden hon beide ende men gaeff hon dat heylich sacrament; ende alst avont was soe solen sy iegelyck op eyn goet pert ende men halpse aen die over portte uut inder middernacht ende bevolense Godt almachtich, synre liever moeder Marya ende den heylighen ridder sincte Queryn. Die twe gesellen reden seer heimelick lanxst die graven tot in den Ryn ende hadden metten hulpe Godts suige avantuere dat sy tusschen den Ryn ende tusschen dat heir duer quaemen sonder enighen wederstote, soe dat des morghens seer vroech te Cuelen voer de porte waren ende riepen dat men ze wulde inlaten, sy quamen van Nuyssen. Ende ingelaten siende gaven sy den borgemeisteren hon brieven over. Ende als die borgemeesteren die brieven gelesen had-

(92) Gevat, vastgenomen

[p. 229]

den soe deden sy allen de porten sluyten ende lieten niemant dien dach buyten der stadt gaen, ende sy deden roeppen soe wye dat solt wolde winnen dat die quame ende liet hem inscryven, men solde elcken voetknechte geven ter maent acht golt gulden; soe datter denen dach wert ingescreven VI^c hondert; wellighe VI^c hondert sy sanden met den genen diese gehaelt hadden Jan der wilde voerscreven te Nuyssen wert, ende ellick van den voerscreven sess hondert droech met hem acht pont salpeter ende swegel, dat liepe op dry duysent ende vierhondert pont oft daer omtrent, om daer van bussen cruit te maecken. Ende der voerg. Jan der Wilde die uut Nuyssen gecomen was met synen geselle reedt weder met hon ende leidense die nacht tot Nuyssen in die stadt doer der vyanden heir sonder slach oft stoet, sonder eyn daer van die waert gevanghen van den vyanden ende hy waert oeck gehanghen. Item, die van Nuyssen die wachden op hon ende soe balde als sy van hon gewaer worden, soe deden sy die porten open, soe dat sy met subtylheit ende oeck met groter avontueren inquamen. Ende daer bennen siende was tot Nuyssen groet triomff ende blyschap want sy met volck ende oeck met bussen cruydt gesterck waren ende wel versien. Ende des anderen daechs sprongen eyn deil nut Nuyssen ende sloegen vele vanden vyanden doet ende leyden met hon in die stadt veele gevanghen. Ende als die van Cuelen saghen dat die van Nuyssen hon soe heerlick hielden soe naemen sy aen ende deden in scryven allen die geen die solt wolde winnen, soe dat syter binnen vyftien daghen hadden soe te voet ende te perde XIX^m suldenaeren ende waren in meininghen die van Nuyssen te ontsetten ende den hertoch op te slaen. Ende der keyser van Romen met namen Frederick van Ostenryck screeff tot Cuelen dat sy genen slach en deden, hy solde met sulleger macht comen dat hy hon sonder schade te lyden. wael ontsetten ende verlossen solde. Doen gaven die van Cuelen veelen van den suldenaeren orloff; mer dat reysich getuych⁽⁹³⁾ behielden sy dat meestedeel, daer met dat sy die vyanden nacht ende dach wacker hielden ende deden den vyanden groten schade. Item als doen der hertoch van Burgonien merckden dat die stadt gesterckt was ende hy se niet verhongeren en conde, soe bestonde hy weder grote stormen te doen, ende schoet soe uutermaetten seer ende storm-

(93) Reysich getuych, zooals verder: reysigen getuyghe, reysich getuyghs: oorlogstuig.

[p. 230]

den soe dickwyle dat die van Cuelen grote sorge leden dat hy die stadt winnen sulde. Doen namen sy raet met heer Wilhem van der Marck voerscreven honnen oversten rentmeyster ende capiteyn ende der voergenoemde her Wilhem ende eyn borgemeester genaempt heer Goeswyn van Stralen namen met hon twe duysent peerden ende VI^m te voete ende toghen metten rossvolck over den Ryn ende metten voetvolck te soepe te Ryn aff tot voer Nuyssen geheyten op den Steyn, ende namen die vlecke in metter macht, alsoe nae byder vyanden heir alsmen met enen boghe schieten mocht ende hielden metten vyanden scuttengeveert soe lange dat sy hon groete bussen die sy met hon brach hadden gelacht ende gestalt hadden. Item sy hadden met hon eyn groet hoetstuck dat schoet enen steyn die dry hondert pont woech, noch XXVI bussen die op vier rader ginghen, noch slanghe ende strytbusse sonder getal, waer met dat sy doen alsoe groten gewalt deden in des hertoghen met schieten, dat hy die stadt niet meer beschieten noch bestormen en conde. Dat geschiedden op saterdach naer groet vastelavont anno XIIII^c LXXV⁽⁹⁴⁾. Item der voerscreven heer Wilhem van der Marck metten borgemeester hadden met hon X oft XII scepen van orloghe daer met dat sy allen daghen over den Ryn voeren op die vyanden. Item doen quam die mere dat den Keyser met den gansschen roemsschen rycke aeff quaem om Nuyssen te ontsetten, als hy oeck dede. Ende die stadt van Lyns, Remaghen ende Brouweilre die hadde bisscoppe Roberecht ende der hertoch gemant soe dat die Keyser die selve steden moest beleggen ende met machten winnen, eer hy weder gecomen cost. Ende hertoch met den bisscop hadden te Lens binnen gesant VIII^c hondert mannen van orloge om die stadt te halden. Ende der Keyser metten romsschen Rycke, die kuervorsten metten, duitschen steden belachten die stadt van Lens ende wonnense metten macht ende die vyanden die daer binnen waren gesant, als voerscreven is, die bleven allen doet ende gevanghen, mer die burgers die in den storm niet doet en waren, daer en bleeff niet vele doet. Ende als die van Remaghen dat saghen, te weten die ruyter ende mannen van orloge die daer bennen waren, die reden ewech ende lieten die stadt staen. Doen quam den Keyser met allen den Kuervorsten met allen den overlenschen heren ende met LXXII Rycksteden uut den Romschen Ryke met soe menighen edelen ende ffrisschen man aeff tot Cuelen dat schoen

(94) 1475, Februari.

[p. 231]

om te sien was, ende met soe menighen scepe dat den Ryn van Kuellen alsoe lanck als die stadt is metten scepen bedeckt was, dat men by nae drochs voets daer over ginck; dat was in die weke te halff vasten. Item in die weke nae halff vasten reedt der Keyser uut Cuelen te Nuyssen waert ende lacht hem int velt een myle buyten Cuelen aen een docken geheiten Niele⁽⁹⁵⁾ daer bleeff hy ligghen dry daghen ende daer waren gericht ende opgespannen XIIII^c tenten van laken. Item daer nae braeck hy op ende toech tot op eyn myl nae by den vyanden, by een dein stadt geheiten Disons⁽⁹⁶⁾ daer monsterden hy achtien duysent peerden ende LXIII^c te voet daer nae op die voerscreven plaets quamen noch by den busscop van Trier, der bisscop van Meens⁽⁹⁷⁾ ende die stadt van Cuelen met menighen frisschen man. Doen brack hy weder op ende toech tot by der vyanden heir op enen busscen schiet nae. Ende als hem der Keyser daer neder gelacht hadde des anderen daechs doen quam der bisscop van Munster ende hadde V^c peerden ende XV^c te voete ende waren al int gruyn gecleyt, dat schoen om te sien was. Corts daer nae soe sande hertoch Karle enen heraut in der keysers heir ende begeerden eyn bestant dry daghen dwellich hem geweygert wert, het en were dat hy op breke uut synen leger. Ende om dat hy bestant mocht hebben dry daghen, soe brack hy op ende lacht hem nut synen leger lanx dat water op geheiten die Nire⁽⁹⁸⁾ in welligen bestande der bisscop van Munster niet waer een wolde syn content geven, des niet te men het bestant was gemaekt ende der marckgrave van Brandenborch die toech in dat burgoensche heir ende sprack met hertoch Karle daeromme dat een twedracht opstont van den genen die buiten den heiren waren van beide die syden ende slogen sich soe datter te beide syden doet bleven meer dan twe duysent mannen, nochtan en was dat bestant daerom niet gebroken. Ende binnen denen stryde soe quamen die gene die op dander syde van den Ryne op die steynen laghen honre omtren hondert over gevaren ende namen hertoch Karle alle syn attelerye, want hy se hadt moeten op die scepen leggen eer hy bestant mocht hebben, te weten neghen huetbussen met allen syn ander slangen, cartouwen, serpentynen ende ander, ende

(95) Niehl ten Noorden van Kenlen

(96) Diessem ten Zuid-Oosten van Krefeld.

(97) Mainz.

(98) Niers, rivier.

[p. 232]

voerdent op dander syde ende wert vort over gevoert tot Cuelen, ende die grote bussen die werden hem overmits contract weder gegeven ende die ander bleven daer. Item daer wert tusschen den keyser ende hertoch Karle overmits den heren ende princen een accort getracteert daer der gemein man niet veele aff en wist, soe dat ick daer van niet vele gescryven kan, mer nae dat die heren ende prinssen metten Keyser togen in die stadt van Nuys ende hertoch Karle brack op ende toech in synen landen met kleine winninghen; ende die stadt van Nuyssen bleeff in grotereren ende om des wille dat die van Nuys hon soe vromelick geweert hadden XI maenden lanck; doen prevelegerdense die keyser ende maeckden se vrye soe dat nuwe een keyserlycke stadt is, ende oeck gaff hy hon die gulden munt die sy verloren hadden met noch vele gratien ende prevelegien die haer der keyser gaff eer hy van daer schiet. Ende als der keyser doen van Nuyssen optoech tot Cuelen, daer bleeff hy ligghen ontrent VI weecken, hon seer bedanckende dat die stadt van Cuelen soe vromelyck ende herlyck gedaen hadden teghen die vyanden etc. Daer nae toech hy op met den kuervorsten ende met vele heren ende oek met den steden van den stift van Cuelen tot boven Covelens⁽⁹⁹⁾ aen den conincx stoel daer wert der peys getracteert ende gemaeckt tusschen der bisscop her Robrecht van Beyren ter eynre ende der momber lantgraeff Herman van Hessen ter andere syden soe dat der voerscreven momber bleeff int regiment ende possessie van den bisdom ende der bisschop creech een pencie syne leve daeghe lanck, ende corts daer nae soe sterff hy ende der momber wert doen bisscop ende bleeff syn daghe lanck.

(99) Coblenz.

Oorlog van Karel den Stoute tegen den Hertog van Lorreinen.

I em als doen hertoch Karle van Burgonien wederom in Brabant was, soe toech hy te Namen⁽¹⁰⁰⁾ ende maeckden daer een grote vergaderinghe van volck te peerde ende te voete, ende toech met groter macht doer dat lant van Lutsenborch tot in Loreynen ende belacht daer eyn stadt die geheyten was Morette⁽¹⁰¹⁾ daer lach hy voer sess weecken om daer omtrent; ende daer werd een grote vergaderinge van Francoysen, van

(100) Van 22 Augustus tot 1 September 1475.

(101) Morat.

[p. 233]

Switseren ende oeck van den lan volck, om die stadt te ontsetten, die bevielen den her och in synen leger op onser liever vrouwen licht avont int jaer verthien honder ende LXXVI⁽¹⁰²⁾. Ende der hertoch van Burgonien voerscreven verloer den stryt soe dat hy vlauden, soe dat hy van synen volck soe voete ende te peerde verloer, soe doet ende gevanghen V^m off daer omtrent. Dat gedaen siende maeckde hy wederom een grote vergaderinge van volck ende belacht wederom eyn stadt geheiten Gransoen⁽¹⁰³⁾. Daer wert hy wederom opgeslagen int selve jaer op sinte Johans Babtisten avont ende verloer oeck wael soe doet ende gevangen V oft VI^m volcx. Ende als hem doen syn macht ontgaen ende syn volck vermindert was, doen screeff hy in Brabant ende onboet wederom om volck van orloge.

(102) Er kan hier slechts spraak zijn van het beleg en den veldslag van Morat waar de hertog verslagen werd den 23 Juni 1476.

(103) De kroniekschrijver verstoort de volgorde der gebeurtenissen Iedereen weet dat de slag van Granson dien van Morat voorafging en dat de hertog dien eersten veldslag verloor den 1 Maart 1476. A. 241.

Beleg van Nancy.

Op die tyt lach der heer van Hemercoert ende der Kancelier van Brabant als gubernatuers van der heren weghen ende maeckden grote financie in Brabant ende int lant van Luyck ende brachten wederomme nieuwe volck op, die sy versolden ende sandense den hertoch te peerde ende te voete, soe dat hy hem wederom sterck maeckden wael XXV^m te peerde ende te voete; doen sanden hem syne landen wederom grote attelerye daer met dat hy doen omtrent sincte martensmis toech hy wederom int lant van Lotrinck ende belacht een stadt die geheiten was Nanchy⁽¹⁰⁴⁾. Ende als hij daer voer lach, doen vergaderden die Francoysen, der hertoch van Lotrinck ende die Switser een grote macht van volck ende sloten hem die weghen ende passagien dat hem egheyn volck meer te hulpen noch aengecomen en conde. Doen dede hy menighen swaren storm voer die stadt mer die stad was alsoe seer ende wel gemant ende gepreordineert van sgeens dat haer van noden was dat hy se niet gewinnen en conde, noch dat hy syne ruyters ende suldenaeren⁽¹⁰⁵⁾ niet betaelen en conde. Doen toech eyn van synen oversten capiteynen die geheiten was die grave van Campobas van hem ende weer; synen vyandt; ende terstont toech der voerscreven Cam-

(104) Hij kwam voor Nancy aan den 22 October 1476. H, bl. 58.

(105) Soldeniers.

[p. 234]

pobas lombarder int heir van den Francoysen ende nam dienst aen by den hertog van Lotrinck. Doen bevielen die vyanden te weten den hertoch van Lotrinck, die Fransoysen ende die Switseren, etc. der voerscreven hertoch Karle in synen leger; daer waert uut der maeten seer gevochten dat over beyde syden doet bleven meer dan dertich duysent mannen.

Dood van Karel den Stoute, 1477, 5 Januari.

Ende der voerscreven hertoch Karle bleef doer doet met vele van synen heeren ende edelen, ende syn volck was dat meyste deyl doet ende gevangen, dat was op dertinen avont in den jaer verthien hondert ende LXXVII⁽¹⁰⁶⁾.

Ende als die mere quam in synen landen van Brabant ende Vlaenderen doen wert der heer van Hemmercoert ende den Cansselier van Brabant tot Gent gevanghen ende worden beyden onthalst. Item als doen die vor waer tydinge quam in den lande van Luydick ende van Loen dat hertoch Karle met syne macht verslaghen was als voerscreven is, op die tyt togen vele steenhouwers van Namen te Ludick, Tongeren ende andere steden vanden lande ende broecken mueren, porten ende worpense al neder; ende als die selve steenhouwers horden ende vernamen dat der hertoch met synen volck verslaghen waren, soe toghen sy met groter haesten heymelyck uut den lande ewech oft der gemeyn man hedse doe geslaghen; ende wat op dien tyd niet affgeworpen en was van porten mueren ende tuernen dat bleeff staen.

Item van den voergenoemden hertoch Karle bleeff doen eyn wettighe dochter die genaempt was vrouwe Marie van Bourgonien ende was van eynre dochter der hertoghen van Borbon, wellighe vrouwe Marie doen verkoer tot haeren momber H. Lodewyck van Borbon bisscop tot Ludick, haeren gerechtegen oom, ende sy gaeff den selven haeren oom weder allen die hogheid van synen lande ende van allen syn herlicheit weder die hem by den heer van Hemmercoert ende meer anderen voergehalden ende affgenomen was gewest. Oeck liet sy uut den gevanckenis hertoch Aloff van Gelre die tot dier tyt toe gevanghen was gewest; wellich hertog Aloff wert opperst capitein gemackt van vrouwe Marien ende bleeff omtrent Dornyck doet voer die vyanden, dat te beclagen was.

(106) Driekoningenavond. 5 Januari 1477. Juiste datum H, bl. 60.

[p. 235]

Item, daer nae bestonden die edelen van den lande van Ludick die uut den lande gevlouwen waren gewest in Vranryck ende in anderen plaetsen ende vele ander wederom te landewert in te comen, te weten h. Raes van Heir heer tot Heir etc. jonker Stas van Streels heer tot Elch etc.⁽¹⁰⁷⁾ ende meer andere die wellighe dat van den bisscop heer Lodewyck van Borbon seer vrindelyck ontfanghen worden. Ende als doen in dat lant van Ludiek wederom een iegelyck bestonde opt syn te comen, doen worden die porten ende mueren te Ludick wederom bestanden te maecken. Int jaer veerthien honder ende LXXVIII doen bestonde eyn twedrachticheit inden lande van Ludick op te staen onder die edelen, soe dat der lasschop voerscreven dede bannen uut den lande heer Wilbem van der Marck, heer tot Lummen etc. Ende als hy gebannen was, soe toech hy in Vrancryck ende versoecht dickwil ende dede by den vrinden versuecken int recht gekeert te werden om teghen sullige banninghe te moghen allegeren; dwellic als men sach dat hem niet gebueren en mocht. Doen kreech der voerscreven heer Willem met hulpen van synen vrinden een grote macht van edelen ende volck van orloge ende quam uut Vrancryck tot int lant van Lutsenborch, Ende als der bisscop voerscreven dat vernam soe sande hy boeden in alle syne steden ende plaetsen ende dede gebieden allen man te Ludiek te comen om den voerscreven her Wilhem te wederstaen oft stryt te leveren. Ende eer dat volck van den lande daer kost gecomen, soe was heer Wilhem voerscreven met synre macht voer die stadt van Ludick tot by dat cloester van Sancterosen⁽¹⁰⁸⁾. Doen toech der bisscop met een deel van den edelen van den lande ende met den burgeren van Ludick teghen hem uut met groter haesten dwellick niet goet en was, sonder des volx vanden lande te verbeyden, op vrydach voer sincte Gielis dach in den jaer XIIII^c ende LXXXII.

(107) Othée.

(108) De Sarterose of karthuizersklooster. Satroossen of Sarterosen: Karthuizers

Dood van Lodewyk van Bourbon te Luik 1482, 30 oogst

Daer verloer den bisscop den slach ende hy bleeff doet met vele eydelen ende wael duysent mannen van den lande ende burgeren d ie doet bleven Ende want der slach voer

[p. 236]

cie porte van Ludick was ende die burger metten anderen te porten in vlauden, doen volchden her Wilhem met synen reysigen getuyghe.⁽¹⁰⁹⁾ ende met duysent switsers te voete ende wonnen die stadt doer die porten sonder stormen. Als doen her Willem voerscreven die stad gewonnen hadde ende met synen volcke daer binnen was soe dede hy roeppen dat men egheynen burgeren misdoen noch doetslaen en solde, ende hy dede den bisscop seer erlick in haelen ende hy wert in Sincte Lambrechts kercke gelacht ende begraven in den hogen kore. Dat alsoe gedaen ende die stadt gewonnen siende, doen quam beer Wilhem metter macht ende nam die stadt van Tongeren in⁽¹¹⁰⁾, ende hy lacht in die stadt van Tongeren enen cappiteyn die geheiten was her Gallaer met hondert peerden ende met XXIIIJ^c te voete ende hy dede in nemen ende syn volck leggen op alle huyseren inden lande.

(109) Mobiel oorlogstuigen.

(110) 1482, einde September.

Vyandelykheden tusschen de Lamarken of Arenbergers en de Hoornschen

Doen quam Maximiliaen van Oestenryck der roemschen Koninck⁽¹¹¹⁾, die vrouwe Marie van Burgonien getrout hadde, als heer van Brabant, Burgonien etc., met groter macht ende nam die stadt van Sinttruyen in⁽¹¹²⁾. Doen wast een ryende orloch seer fel ende swaer die eyn pose duerden, alsoe ghy hier nae horen sult. Item heer Wilhem voerscreven dede Merckweset⁽¹¹³⁾ in nemen met een deil volcx, dat was omtrent Remigii anno LXXXII⁽¹¹⁴⁾. Doen vergaderden hon die Burgoenschen landen van over die Maese te weten Lymborch, Valkenborch, Daelhem etc. ende quamen voer Merckweset op eyn nacht ende wonnent met stormender hant ende sloegent altemael doet ende vingen dat daer binnen was ende bleven daer binnen ligghen⁽¹¹⁵⁾. Doen quam her Wilhem vander Marck met groter macht uut Ludick ende wan hon die stadt wederom aeff ende sloegense oeck allen doet X^c oft meer. Item doen dede her Wilhem voerscreven dat huys van Sie-

(111) Maximiliaan van Oostenrijk was de bondgenoot der Hoornschen.

(112) H, bl. 66.

(113) Visé.

(114) 1482. 1 October

(115) H, bl. 67.

[p. 237]

chem in nemen by enen capiteijn die hiete her Roberecht der ouyvel die dede der stadt van Triecht ende vort den vroenboff ende der proestyen groet vernov⁽¹¹⁶⁾. Doen toghen die van Triecht met groter macht uut op den XII^en dach van december ende belachten den voerscreven capiteyn opt huys van Siechen ende deden alsoe groten cracht ende gewalt met schieten soe dat sy op sess oft acht uren tyts dat huys seer geschandeleert hadden⁽¹¹⁷⁾. Ende als die meer te Ludick quam soe toech heer Everaert vander Marck, heer Wilhems voerscreven broeder met der macht die daer was uut om dat buys van Siechen te ontsetten. Item der capiteyn van Siechen voerscreven solde hem op gegeven hebben, mer als hy gewaer wert ende sach dat h. Everaert voerscreven met den Luyckeren quamen doen verhiel hy⁽¹¹⁸⁾ ende staeck syn wimpel wederom uut. Doen quaem h. Everaert voerscreven met den Luyckeren ende bevochten die van Triecht voer dat huys. Daer wert uut der maeten seer gestreden ende te laetsten gaven die van Triecht die vlocht, soe dat sy al vlouwende doet bleven tot voer die porten van Triecht. Ende der burgeren van Triecht bleven doet omtrent XII^e, ende IIII^e waeren gevanghen tot Ludick gebrocht. Dat was op Sintte Lucyen dach anno LXXXIJ⁽¹¹⁹⁾.

Item seer corts daer nae⁽¹²⁰⁾ quam Maximiliaen der roemsche Coninck met grote macht ende wan Hasselt ende pielgeerden die stadt seer nauwe⁽¹²¹⁾ ende syn volck bleeff daer binnen liggen ende verdorven het ganssche lant van Loon met bernen ende brantschetten. Item die heeren van Sintte Lambrecht die waren uut Ludich getoghen ende gevlouwen in diverssche plaetsen, de eyn Triecht, die andere te Lueven etc. Die eyn hadden hun electie ende kuer gegeven van den bissdom heer Johan van Horn, die ander den heer van Kroye⁽¹²²⁾ ende die sommighe h. Johan h. Wilhem vander Marck soen, soe dat een seer groet orloch was tot der tyt toe dat onse heer Johan van Home die conformatie kreech ende binnen denen quamen die burgonschen met gro-

(116) 1482, December.

(117) H, bl. 67.

(118) Toen hervatte hij zich en bood opnieuw weerstand.

(119) 1482, 13 December.

(120) Lees: Korten tijd te voren.

(121) 1482, 13 September. D, bl. 559.

(122) Croy.

[p. 238]

ter macht int lant te weten in dat ambt van Montenaecken ende lachten hon neder boven Burchwerm te Huelen⁽¹²³⁾.

(123) Hollogne op Jeker. H, bl. 68.

SLag van Hollogne op Jeker 1483, 9 januari

Doen toech heer Wilhem van der Marck voerscreven met denen van Ludick daer henen ende geboet allen man uut om die Boergoensche te Huelen op te slaen, dat was omtrent onser lieven vrouwen lichtmisse⁽¹²⁴⁾. Ende h. Wilhem voerscreven toech met den Luyckeren met groter haest ende bevocht die Burgoenschen met synen hoep sonder die van Hoy ende dlant van boven ende sonder dlant van Loon, eer die op een myle nae daer by waren. Ende want hy by quader ordinancien bestonde, soe ginckt hem oeck daer nae ende die Burgoenschen behielen dat velt, soe dat vele van synen edelen die worden gevanghen ende heer Wilhem selver die ontreedt, maer Joncker Adolff van der Marck, heer Wilhems broeder die woert gevanghen. Ende met dese victorien soe quamen die burgoenschen ten lande waert in, ende h. Johan van Horne met den heer van Montegys, synen broder met den grave van tseraie die quamen met groter macht tot Tongheren binnen. Op die tyt lach een capiteyn van h. Everaerts ende van h. Wilhems wegen te Bilsen ende waren sterck soe reysiger ende voetknechten met den burgeren ende lantluvden als men sacht dry duysent oft meer.

(124) De slag van Hollogne werd geleverd den 9 Januari 1483. D, bl. 561.

Beleg van Bilsen
1483, 9-16 februari⁽¹²⁵⁾

Doen sande mynheer van Horn als elect ende die Burgonschen enen heraut te Bilsen om te hoeren oft sy hon wilden opgeven; ende als sy ontboden ende sachten neyn, doen toghen sy van Tongeren metter nacht voer Bilsen. Ende als sy daer voer waren doen sanden h. Wilhem ende die van Ludick dry c frisschen mannen switsers ende overlenders te Bilsen binnen die wellighe niet een ure oft een halve ure daer binnen een waren gewest doen der storm aenginghe ende heer

(125) B. bl. 37-39.

[p. 239]

Johan van Horne metter hulpen van den burgonschen voerscreven wan die stadt stormender hant, soe dat al doet ende gevanghen was die daer binnen waren sonder honre twe, die eyn van s'Heren Elderen geheyten Aredt Visschers ende der ander van Spauwen geheyten Jan Swinnen die vingen mallekanderen ende quamen alsoe met honnen vyanden uut tot Roesmeer. Ende alst in der nacht quaem doen stonten sy op ende stoken hon ewech ende quamen los tot Ludick. Dat geschieden dat Bilsen gewonnen was op sondach te groet vasten avont int jaer XIIII^e LXXXIII⁽¹²⁶⁾. Daen toghen die burgonsche voerscreven doer dat geheel lant ende verbranden meer dan hondert kercken daer hon die luyden op verhielden ende goedthuysen. Item, omtrent Paesschen daer nae soe quam die conformatie van Romen voer heer Johan van Horn. Doen wert enen peys gemaeckt⁽¹²⁷⁾ dat h. Everaert van der Marck doen aeffstont ende declineerden van synre momberscap van den ganschen lande, want alle werlycke officieren tot denen daghen toe van synen wegen geseten hadden⁽¹²⁸⁾ als generael momber van den lande. Item daer nae op Sintte Jacobs dach den XXV July in den jaer LXXXIIII doen dede der voerscreven heer Johan van Horne syn incompst te Ludick als bisscop⁽¹²⁹⁾ met bywesen van vele groten heren ende oeck met bywesen h. Everaets van den Marck etc. Ende doen bleeff dat lant in redelycken peyse tot int jaer XIIII^e LXXXV.

(126) 16 Februari 1483. M, bl. 78; L, bl. 89; ‘In den jaer van 1483 op ten 16 dach van Sporkylle te weten op synte Julyanendach’. H, bl. 69.

(127) De vrede van Tongeren gesloten den 21 Mei 1484.

(128) Met zijn gezag waren ingesteld geweest.

(129) De blijde inkomst en inhuldiging van prins-bisschop Jan van Hoorn had plaats op Zondag 7 November 1484. L, bl. 91.

Halsrechting van Willem van der Marck te Maastricht
1485, 18 juni

Ende int selve jaer van LXXXV op vrydach voer Sintte Johans Babtisten dach⁽¹³⁰⁾ doen waren die voerscreven heren te weten Johan van Horne bisscop, heer Frederick van Horn heer tot Montengey syn broeder ende h. Wilhem van der Marck daer, namen der bisscop ende syn broeder heer van Monteghey

(130) M, p. 79; C, 347; L, 92.

[p. 240]

beyde voerscreven den voergenoempden h. Wilhem gevanghen buyten der stadt van Sinttruyen⁽¹³¹⁾ ende voerdenter gevanghen tot Triecht ende hy woerdt der anderen daechs seer vroech voer die luyden aen den vrythoff onthoeft ende hy wert te Predikeeren in den koer begraven. Godt sy der zielen bermhertich. Item doen bleeff dat lant in groter sorgen om orloch te hebben, ende die heren van der Marck ende van Arenberch gaven van hon ende gebeerden oft syt met recht sulden hebben willen verantworden, mer sy stelden hon heymelyck met hulpen die sy in Vranckryck hadden.

(131) Willem van der Marck werd nabij St-Truiden gevangen genomen den 17 Juni. C, 348.

Overweldiging van Luik
1488, 14 maart

Ende sy quamen met groter macht in den jaer XIIII^e ende LXXXVIII op vrydach voer Letare Jerusalem⁽¹³²⁾, ende wonnen die stadt van Ludick te Pondemeycourt⁽¹³³⁾ over die grote brugge ende als sy in die vlecke waren aen Sintte Claes brugge, doen wiessche hon partyscappe in die stadt soe seer dat sy die stadt innamen ende heer Johan van Horn der bisscop met een deyl edelen die reden uut nae Triecht, mer syn broeder greve Jacob van Horn, der heer van Warous, Joncker Claes van Cortenbach die worden gevanghen ende worden gevoert int lant van Stoefflo op eyn sloet geheyten Loenge⁽¹³⁴⁾, ende bleven meer dat twe jaer gevanghen als ghy hier nae hoeren sult. Item, die van Ludick die spanden aen met h. Everaert teghen den bisscop ende sy stelden hon vele huyser ende vlecken int lant in te nemen. Sy naemen Coelmont by Tongeren in ende maecdent seer sterck, Millen des gelycken, ende deden groten schade daer uut allen dat lant doer tot in Brabant; soe dat op die twe huyser saeten deckmael wael twe hondert gevanghen ende sy dwonghen dlant doer toe dat allen man, alsoe wyt als dlant van Loen was, moesten sy comen graven ende bolwercken maecken voer die twe huyser Millen ende Coelmont; ende op ellick huys van den tween lagen omtrent XL peerden ende hondert voetknechten die dat ganssche lant geheel verdorvende durende eynen tyt van vier jaren off daer omtrent, dat allen die mannen van den lande

(132) 14 Maart 1488

(133) Pont d'Amercoeur.

(134) Slot van Logne in 't land van Stavelot.

[p. 241]

in den steden gevlouwen waren, ende verteerden allen dat sy hadden oft crygen costen; ende binnen dien vier jaren en waert nie vele corns noch vruchten geseit⁽¹³⁵⁾, soe dat het lant verwassen was met distelen, heggen, haghen ende dornen, quaet cruyt oft een wildernisse geweest hadde. Dat duerden van den jaer XIIII^e LXXXVIII tot den jaer XCII, doen quam soe groten dieren tyt int lant dat een vaet rogghen golde te Luydick enen gouwen leuwe ende te Tongeren golt op alder diersten twe vaet voer enen golt gulden van gewichte dat was in den jaer XIIII^e ende XCII ende oeck XCIII. Ende coren dat enen hornsgulden golt dat vaet dat was rogge, erten, wicken ende gerst al onder eyn; noch en conde mens nie wael te coep crygen. Item op die tyt⁽¹³⁶⁾ toghen die Franssoysen met hulpen van den Arenberscheren uut Ludick in Brabant ende wonnen die steden Brusselt, Loeven, Tinen, Leuwe etc. soe dat sy gans Brabant die steden inhadden sonder Antwerpen, Mecchelen ende Bos. Doen quam een heer geheyten hertoch Aelberch van Sassen⁽¹³⁷⁾ van des Romssche Coninx wegen in Brabant met een deyl volx van wapenen ende van orloge ende hy en hadde niet meer dan XVI^e peerden ende XXIIII^e voetknechten, daer met gewan hy allen die steden van Brabant weder uut den franssoysen handen, ende dreeff die franssoysen weder uut den lande. Doen quam een van den cappiteynen van Vrancryck met namen Gracia de geire met V^e peerden h. Everaert van der Marck ten dienst tot Ludick. Op die tyt was h. Johan van Horne der bisscop by den selven hertoch van Sassen in Brabant ende hadde hem een wyle by gestanden.

(135) Gezaaid.

(136) 1489.

(137) Albert van Saxen, generaal van den hertog Maximiliaan, Roomschen koning C, bl. 373.

Beleg van Colmont
1489, october

Ende als hy wist dat die franssoysen te Ludick waren, als voerscreven is, doen bracht hy den voerscreven hertoch van Sassen met hem ende belacht Coelmont⁽¹³⁸⁾, dat was in dat jaer LXXXIX, met groter macht; ende sy hadden soe strangen gescut van atteleryen dat geen mueren noch tornen daer teghen

(138) Burg onder Overrepen bij Tongeren. Die burg was gelegen in 't graafschap Loon.

[p. 242]

niet halden en mochten. Ende die opt huys laghen der capitein met vele jonckeren ende omtrent twe^e knechten waren seer swinne ende hadden goeden moet. Mer doen sy saghen dat hon principael tornen noch hon bolwercken niet tegen en hielden doen waren sy seer pertubeert; ende doen der groten toren hem begaeff ende neder viele, doen begaeff hem der cappiteyn dat hy van stuernis cranck waert ende sterff. Ende doen hy doet was doen boden die ander hoeffluyden ende ruytēr die daer op waren hon op te geven, beheltelick hon lyff ende goet. Ende want een stercke plaets was die met stormender hant hadde moeten gewonnen werden, om den tyt te corten ende oeck om den schade te verhuden, soe wert opgenomen ende allen die daer op waren mochten met hon draghen dat hon toebehorden ende togen nae Ludick sonder hon iet te misdoen etc.

Bezetting van Tongeren
1489, november

Als doen dat huys gewonnen was doen quam onze genadighe heer Johan van Horne ende der hertoch van Sassen met allen honnen volck Tongeren in die stadt, want die stadt haer neuteraelscap hadde opgesacht, want sy neuterael gewest hadden, soe namen sy doen die vrede aen by den bisscop als by honnen prins ende lantheer. Ende als doen der hertoch van Sassen opbraeck ende toech wederom nae Brabant, soe bleeff heer Johan van Horne der bisscop by synen vrindēren ende ruyteren Tongeren ende hilden den orloch op mallecanderen.

Inneming van het slot van Millen bij Tongeren, 1489, november

Ende alst quaem in november anno XIIII LXXXIX doen toech der bisscop voer dat huys van Millen dat was op Sincte Catrynen avont⁽¹³⁹⁾, doen viel soe groten snee dat sy hon niet begraven noch bescansen en kosten ende broken weder op. Doen waren die opt huys lagen swinne ende onverstendich ende spraken veele quade worden op den bisscop etc. Ende der bisscop nam synen keer ende tracht van daer over die Jecker tot voer Ludick ende quaem soe weder nae Tongeren. Ende alst

(139) Volgens de kronijk van Maastricht, M, bl. 14, werd het slot van Millen ingenomen op St-Andriesdag, 30 November 1489; L, bl. 102; C, 394.

[p. 243]

hem tyt docht, binnen VIII oft X daghen daer nae, doen tracht hy weder om daer voer ende hy en schiede doen niet daer van het en was met stormender hant gewonnen, ende der capiteyn met naemen joncker Geraer van den Renen uut den lande van Berge, joncker Frambach, joncker Jan van Kersvelt,⁽¹⁴⁰⁾ joncker Frammaert etc. allen uut den lande van Gulick, die bleven stormender hant doet tot XLII toe die werden daer voer dat huys begraven. Ende wyl dat het huys alsoe met macht ende met storme gewonnen wert soe en bevandt men niet dat meer dan eyn man van bisscoppen volck doet bleven was, mer vele wasser gewont ende met steynen geworpen. Doen behielde der bisscop dat huys ende mandet met synen luyden soe lange tot dat peys was, ende doen dedent die van Triecht ende die van Tongeren affbreken ende verderven alsoe men noch sien mach.

Item daer nae, als der bisscop doen wederom te Tongeren in getogen was ende hertoch Aelbrecht van. Sassen was wederom getoghen tot den roemschen coninck soe en hadde der bisscop niet meer reysich getuychs⁽¹⁴¹⁾ dan enen walschen capiteyn geheiten Ferer de Nivelle met omtrent hondert perden, den heer van Hafflis ende vort syn ridderscap ende edele van den lande etc. die hem te Tongeren loogen omtrent twe hondert perden ende XI^e duytsche knechten, te samen omtrent dry duysent. Item doen stont een oorloch op tusschen der bisscop van Mets ende stift van Trieren, soe scheent dat die ruyters van den walen die der bisscop by hem hadde dat meiste deil orloff namen ende trocken nae Mets in Loreynen. Doen die duytsche knecht dat saghen dat die walen orloff naemen ende betaelt worden, doen namen sy oeck orloff ende wolden betaelt syn ende hiesschen V off sess maenden solts, die der bisscop hon sculdich was, alsoe sy sachten ende schieden halff met onminnen van den bisstop; mer sommighe van de capiteynen die bleven, mer die macht van den knechten die toech allm ewech. Als doen die bisscop wederpartye ende die van Ludick horden dat der bisscop syn volcx al quyt was, doen quamen sy uut met enen groten hoep volx te perde ende te voete, ende trocken voer die porten van Tongeren, want sy wisten wel dat der bisscop riet sterck genoech en was tegen hon⁽¹⁴²⁾.

(140) D, bl. 602; M, bl 14; L, bl. 102.

(141) Oorlogstuig

(142) 1490.

[p. 244]

Strijd rond Hasselt, 1490

Alsoe toghen sy vort tot voer die stadt van Hasselt ende logerden daer omtrent op die dorpen ende des anderen daechs toghen sy vort tot in die kempen ende branden ende rouffden. Doen sy alsoe gebrant, geroufft ende vele gevanghen hadden doen quamen sy ligghen int lant van Vogelsanck te Soulre⁽¹⁴³⁾, te Houthalen, te Koerssel⁽¹⁴⁴⁾ ende te Soenhoven⁽¹⁴⁵⁾ etc., ende wolden daer verwachten honre brantschettingen van allen den kempen landen ende allen dat voerscreven lant totter meyeryen toe van den Bossche moesten comen hon brantschat betaelen off sy woldent al aff bernen. Item alsdoen der bisscop h. Johan van Horne te Tongeren lach, als voerscreven is, ende horden denen groten jamer van synen ondersaten, doen dede hy met groter haesten allen die clocken slaen te Tongeren oft daer omtrent ende vergaderden dat selve volck dat hy hadde van synen ondersaten om den voergenoemden synen vyanden hon passagie te sluyten ende hon stryt te leveren eer sy weder te Luydick quamen. Item der bisscop sande syn boeden te Hasselt ende ontboet hon ende bevael dat hem allen man sulde gereyt maecken tegen des anderen daechs om met hem tegen syn vyanden te trecken. Item doen laghen die duitsche knecht die ewech getogen waren, als voergesacht is, omtrent Aken ende Bortsut⁽¹⁴⁶⁾ ende hadden gemonstert om vordaen nae Mets te trecken. Ende doen sy horden ende vernamen dat der bisscop enen slach doen wolde met synen vyanden, doen verhielden sy honnen aenslach⁽¹⁴⁷⁾ ende belieffden dat een jegelyck die den bisscop van Ludick wolde te hulpen trecken dat byt doen mocht. Doen quamen van dene knechten soe vele veder die eyn quamen desen die ander deuen wech ende allen nae Tongeren toe, soe dat der bisscop by hem hadde, eer hy uut Tongeren toech⁽¹⁴⁸⁾ wael XV^e duytsche knechten ende meer.

(143) Suylre, Zolder.

(144) Coursel.

(145) Zonhoven.

(146) Burtscheid.

(147) Zij schorsten hun voornemen, hun aanval.

(148) 2 April 1490

[p. 245]

Offensief van bisschop Jan van Hoorn uit Hasselt, 1490, 3 April.

Also toech hy op vrydach voer Palmen⁽¹⁴⁸⁾ uut Tongeren met den selven knechten ende met synen ondersaeten nae Hasselt, ende te Hasselt comende vant hy dat naevolgende synen brieven ende bevelen allen man gehorsam ende bereid was om met hem als met honnen prinsse ende gerechten heer den vijanden onder oeghen te trecken ende stryt te leveren. Item als doen die vyanden die in dlant van Vogelsanck lagen vernomen dat sy bevochten sulden werden ende dat den houp van honre wederrartyen tot Hasselt ende by die hant was, doen toeghen sy al in eynen houp ende lachten hon in dorppe van Soenhoven om aldaer te verwachten. Doen sachten die sommighe van den cappiteynen dat sulx niet goet en weer, want waert dat sy van den bisscop belacht worden int dorp soe sulden sy soe sterck werden van den lantvolck dat niet wael mogelyck en solde syn daer van te comen. Ende also sloten sy met corten raede dat sy den bisscop solden teghen ende onderoghen trecken in der heyde ende latens godt wouden⁽¹⁴⁹⁾. Daer met stalten sy hon in ordinancien ende trachten in der heiden dat was op Palmen avont anno XIIII^e ende XCI⁽¹⁵⁰⁾. Item als men te Hasselt sach dat die vyanden uut Soenhoven quamen ter heyden wert in, doen toech der bisscop oeck in goeder ordinancien uut Hasselt tegen syne vyanden. Ende als sy leden⁽¹⁵¹⁾ Curinghen int blaeck⁽¹⁵²⁾ van der heyden quamen, soe dat sy mallekanderen saghen doen stelden sy hon beyde syden in ordinancien met hon slangen, serpentinen ende hantbussen voerder orden ende quamen alsoe voet voer voet mallekandere gemoete. Item der bisscop hadde beyde syden van synre orden omtrent twe hondert peerden: soe deden synre wederparty des gelycken. Ende als sy by den anderen waren op eynen cleynen armborst schuet nae, doen schoetten des busscopen vyanden hon geschut los sonder raecken, mer doer den geleyen⁽¹⁵³⁾ ende loss schieten quamen sy vrv aen. Doen schoeten des busscoppen schuten oeck loss ende treffden soe dat sy hon die orden braken mer corts

(148) 2 April 1490

(149) God latend beslissen; zich aan Gods wil overgevend.

(150) Zaterdag 3 April 1490; niet 1491. H, bl 74; L, bl. 103.

(151) Voorbij.

(152) Opene.

(153) Speren, lansen.

[p. 246]

daer nae was der orden wederom gesloten ende quamen, met den spits aen eyn. Ende als die vianden hon geley ende spits neder gesoncken hadden, doen waren daer twe van des bisscoppen duytschen knechten met namen der alde Ots ende jonghen Ots, ende was vader ende kint, als men sacht, die twe hadden ellick een helbaerde van XX voeten lank, die sprongen ter syden uut ende worpen hon helbaerden op die gesoncken geleyen van den vyande ende vielen daer op liggende, soe dat sy hon spits niet wederom opgecrygen⁽¹⁵⁴⁾ en conden. Ende mit denen soe broken die busscops reysiger in orden van honnen vyanden ende brachtense op die vlocht, soe dat sy van voer ende van achter bestreden worden. Corts daer nae sach men dat die vianden met groten houpe liepen ende vlouden. Daer worden gevanghen ende Triecht gevoert Joncker Huberecht van der Marck ende Jehenot battar⁽¹⁵⁵⁾ met vele meer anderen sonder getael. Ende daer bleven doden die op die plaets in de heiden begraven werden XI^e. Godt wil der sielen barmhertich syn. Ende men en bevant niet dat van des bisscops luyden boven X die gebleven waren. Item greeff Jacob van Horn des biscops broeder ende Joncker Klaes van Kortenbac⁽¹⁵⁶⁾ die op Loynge gevangen saet van der tyt dat Ludick gewonnen was⁽¹⁵⁷⁾ als...

(154) Heffen

(155) Jehannot le Bâtard, schoonzoon van Willem van der Marck; C, bl. 365.

(156) C, bl. 365.

(157) Zie bl. 260.