Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1928

[p. 19]

Brabantsche en Vlaamsche Strijdgedichten
door Prof. M. Sabbe, werkend lid.

I. - Spotzangen tegen den Pfalsgraaf Frederik V, koning van Bohemen.

In de jaren der Contra-Reformatie-beweging, waarvan de Zuidelijke Nederlanden een van de voornaamste geestelijke brandpunten waren, ging de belangstelling onzer voorouders ver over de grenzen van hun land naar alles wat met dien strijd in verband stond.

Zoo werden al de stadiën van den dertigjarigen oorlog in Duitschland en Oostenrijk hier gevolgd met de hartstochtelijkheid, die men gevoelt bij gebeurtenissen, waarin men zelf betrokken is, en van wier gunstig of ongustig verloop de verwezenlijking of de instorting van een eigen ideaal afhangt.

De Antwerpsche courantier Abraham Verhoeven, uit de Gulden Sonne op de Lombaerdevest, en zijn medewerkers, waaronder vooraanstaande figuren als Aubertus Miraeus⁽¹⁾ e.a., zorgden er voor dat hun landgenooten over alles wat in het destijds zoo fel bewogen centraal Europa voorviel, spoedig en volledig op de hoogte gebracht werden. Van het jaar 1620 af bracht A. Verhoeven, met kerkelijke goedkeuring, onder naam van ‘gazette’ of ‘nieuwe tijdingen’, over de internationale gebeurtenissen regelmatig allerlei berichten, die tevens onverholen strijdschriften waren⁽²⁾. ‘Gazette van Blyschap’ heetten die mededeelingen als ze gunstig luidden voor de Roomsche kerk en den Spaanschen koning⁽³⁾. Ook officiëele stukken, copijen van politieke brieven enz. werden in Verhoeven's tijdingen opgenomen en tal van bespiegelende satirische gedichten werden er tusschen ingelascht om de gebeurtenissen in Spaansch-katholieken zin te commenteeren.

Onder de vele dramatische episoden uit den dertigjarigen oorlog is er een, die in de Spaansche Nederlanden meer weerklank dan eenige andere schijnt gevonden te hebben.

Wij bedoelen de avontuurlijke wederwaardigheden van den

(1) C.B. de Ridder: Aubert Le Mire, sa vie, ses écrits (Mém. couronné, Académie royale de Belgique).

(2) Zie over A. Verhoeven: Bibliotheca Belgica. V. 244.

(3) 19 April 1621; 27 April 1621.

[p. 20]

Pfalsgraaf Frederik V (1596 † 1632), wiens kortstondig koningschap van Bohemen zoo jammerlijk eindigde.

Hij bevond zich aan het hoofd van de protestantsche Unie en werd in die hoedanigheid aanzocht om de kroon van Bohemen te aanvaarden. De Boheemsche Staten, in opstand gekomen tegen hunnen heer, Ferdinand II, keizer van Oostenrijk, plaatsten hem aan het hoofd van hun land. Frederik aarzelde eerst om die taak te aanvaarden, doch liet zich overhalen door de hoop dat de Unie en zijn schoonvader, Jacob I, koning van Engeland, hem zouden steunen. Hij besteeg den troon op 4 November 1619 te Praag en sloot met den weinig betrouwbaren Bethlen Gabor, prins van Transsylvanië, een bondgenootschap, dat hem niets dan misrekeningen bracht.

Keizer Ferdinand II besloot dadelijk den nieuwen koning te bestrijden. Hij zond het leger der Katholieke Liga tegen hem, onder het bevel van de twee Zuid-Nederlandsche veldheeren Tilly en Bucquoy. Op 8 November 1620 werden dadelijk de Boheemsche troepen volledig verslagen en op de vlucht gedreven bij den Witten Berg, in de onmiddellijke nabijheid van Praag. Te zelfder tijd werd Frederik's erfland, de Pfals, door de Spaansche en de Beiersche troepen overrompeld en verwoest.

De Winterkoning, zooals men Frederik noemde wegens zijn korte regeering, werd in den rijksban geslagen, zocht een toevlucht in Holland, waar hij als protestantsche vorst en zoon van Louise Juliana van Oranje-Nassau op den steun van den stadhouder mocht rekenen. Hij genoot er ook de gunst van de bevolking, die, als wij J.J. Starter gelooven mogen, nog steeds hoopte hem terug op den troon te Praag te zien komen⁽¹⁾. In een lustig Drinck-liedeken zingt de Friesche dichter, luchthartig prophecijend op de wijze der Balleti Espagnole:

Vive le Roy de Bohemen
Met syn Elisabeth,
Die nimmer wou vervremen
Van Godt noch Godes Wet;

(1) Verscheidene volksliederen getuigen van deze populariteit. Zie b.v. H.J. Van Lummel: Nieuw Geuzenliedboek (Utrecht, H. Honig, 1892, p. 463): Een nieuw Liedeken, van de wreede Justitie des Keysers binnen Praghe. De Hollandsche pamflettenliteratuur over den Boheemschen oorlog in 1619-21 is ook buitengewoon rijk. (Zie: L.L. Petit: Bibliotheek van Nederl. Pamfletten 's Gravenhage. M. Nyhoff, 1882, I Dl. p. 140 e.v.).

[p. 21]

 

Godt sal syn macht doen blyken.

 

Ter eeren van syn naem,

 

En helpen in hun Rycken

 

Haer beyde weer te saem⁽²⁾.

Die voorspelling werd echter niet vervuld. Frederik dacht da de overwinning van Ernst van Mansfeld op Tilly te Wieslach (1622) weder in het bezit van zijn land te komen, maar de nederlaag van den hertog Christiaan van Braunschweig te Höchst, die daar kort op volgde, noodzaakte hem andermaal de vlucht te nemen. Zijn verzoek om genade werd niet verhoord door den keizer, die de Pfals aan den hertog Maximiliaan van Beieren schonk. Pas in 1648 werd de zoon van Frederik in het vaderlijk erfland hersteld.

Verscheidene episoden uit die bewogen lijdensgeschiedenis hebben Zuid-Nederlandsche dichters aangezet tot spotdichten en berijmde bespiegelingen, waarop soms uit Hokand werd geantwoord en waarover wij wat uitvoeriger willen handelen. Eens te meer zal hieruit blijken, dat de Zuid-Nederlandsche berijmde zeventiendeeuwsche pamfletten, die zeker niet geschreven werden met het doel om schoonheid te scheppen, toch de belangstelling van den beoefenaar der letterkundige geschiedenis in ruime mate verdienen. Al zijn ze dikwijls zakelijk dor, zeurig en zonder verheffing, toch geven ze in menig geval zooveel voor de volksziel teekenende trekken, zooveel geestige, pittige, echt-menschelijke bijzonderheden, zooveel hartstochtelijkheid, zooveel sappige, beeldrijke staaltjes van levende volkstaal, dat het wel noodzakelijk blijkt om er, van een literair standpunt uit, meer aandacht aan te wijden dan zulks totnogtoe het geval was.

I. Een gedicht, dat zeker veel bijval moet genoten hebben, is de Postillioen wtghesonden om te soecken den veriaegden Coninck van Praghe, 1621. Wij vonden het op drie plaatsen te gelijk: 1^o in de gazette van Abraham Verhoeven⁽¹⁾ te Antwerpen, onder dagteekening van Januari 1621, n^r 7 (Lezing A); 2^o in de handschriftelijke Chronyk van Nederlant (Lezing B) (1523-1636), op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel; en 3^o in Het Mengelmoes, het handschrift van 1696, toebehoorende aan

(2) Friesche Lusthof. (Uitg. Van Vloten, p. 385).

(1) Zie Knuttel: Catalogus van de Pamfletten verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek 1486-1688. 's Gravenhage 1889-95. N^r 3147.

[p. 22]

den heer Em. Van Heurck te Antwerpen (Lezing C).⁽²⁾ De drie teksten wijken eenigszins van elkander af. De eerste heeft 17 str., de tweede slechts 12 en de derde 16. Op enkele kleinigheden na komen de strophen in de 3 lezingen met elkander overeen. De tekst uit Verhoeven's gazette is de oudste en lijkt over het algemeen de gaafste. Wij laten hem verder volgen met de voornaamste varianten der andere lezingen in voetnota.

De dichter fantazeert op de fictie, dat een postiljon uitrijdt met de opdracht Frederik van de Pfals, na zijn vlucht uit Praag, op te zoeken. Waar kan hij thans wel schuilen? Verstopt met zijn soldaten om aan het zwaard van de keizerlijke troepen te ontsnappen? Bij de boeren in bosch of spelonk? Bij Bethlen Gabor in Transsylvanië? Bij de Duitsche protestanten? Bij de prinsen, die hem aanwakkerden om de kroon van Bohemen te aanvaarden? Bij Jacob I, zijn schoonvader, te Londen? Bij degenen, die omgang hadden met den hertog van Bouillon en prins van Sedan⁽³⁾ (Henri de la Tour-d'Auvergne), door de Fransche Calvinisten tot hun aanvoerder gekozen? In de Duitsche rijksen hansasteden, die hem geld voor zijn onderneming hadden voorgeschoten? De postiljon rijdt in alle richtingen en onderviaagt iedereen: de pelgrims langs de baan en de Duitsche Joden, die Frederik van de Pfals misschien een kleed leenden om zich te vermommen; de rectors der hospitalen, waar de vluchteling wellicht een onderkomen zocht; de sergeanten der politie, en den Hannekenuyt op zijn nachtelijke ronde. Alles te vergeefs. De Palatijn is spoorloos verdwenen en de postiljon geeft het zoeken op. Zijn paard is moede en moet nu rusten gaan.

Dit gedicht is in een aangenamen luchtig-populairen toon gesteld, waar meer dan eens een echo uit het volksleven in doorklinkt. De Heidelbergsche predikanten houden den Palatijn wellicht verborgen, spot de dichter, om hem op het eerstvolgende Driekoningenfeest, met Dertiendag, tot ‘koning lappeken’ uit te roepen. Dit folkloristisch thema werd, in verband met de lotgevallen van den Palatijn, tot een volledig gedicht uitgewerkt, waarop wij straks zullen terug komen.

(2) Het komt ook voor bij Willem Baudartius: Memorien ofte kort verhael der Ghedenckweerdighste geschiedenissen van Nederlandt ende Vranckeryck principalyck; alsook van Hooghduytschland. - enz. van 1603 tot 1624. (2^e Uitgave: Arnhem, Jan Jansz. 1624).

(3) De Fransche lezing van den Postillon, waarover straks sprake, schrijft Esdan in de plaats van Sedan.

[p. 23]

II. De vraag is echter of wij dit gedicht voor oorspronkelijk mogen houden. Er bestaat inderdaad een Fransche lezing van: Postillon pour chercher le Roy déchassé de Prague, met achteraan de volgende melding: Jouxte la copie imprimée à Anvers, Chez Abraham Verhoeven, sur la Lombarde Veste, au Soleil d'or. Avec Grace & Privilege⁽¹⁾. Wij hebben geen middel gevonden om met zekerheid te bewijzen welk eene van de twee lezingen de prioriteit heeft.

De Nederlandsche tekst bij A. Verhoeven is gedagteekend op Januari 1621, twee maanden dus na de nederlaag bij den Witten Berg. De Fransche tekst, dien wij vonden, draagt geen dagteekening. Daar hij echter gedrukt heet te zijn ‘jouxte la copie imprimée chez A. Verhoeven’ mogen wij aannemen, dat er bij den Antwerpschen courantier een andere uitgaaf van verschenen is. Wij hebben ze echter totnogtoe niet aangetroffen.

Wanneer wij den Nederlandschen tekst met den Franschen vergelijken, krijgen wij den indruk, dat deze laatste waarschijnlijk de oorspronkelijke is. Zeer veel uitdrukkingen zijn in de Fransche lezing raker, stipter en pittiger dan in de Nederlandsche. Waar het Fransche b.v. zegt:

Avez-vous rencontré à la rue
Un jeune homme à teste nue?

lijkt dit ons in zijn natuurlijken eenvoud veeleer de oorspronkelijke tekst te zijn dan het Nederlandsch:

Hebdy ghy nerghens een ontmoet
Die gheen bant hadde om den hoet?

En zoo zijn er meer tegenstellingen in de uitdrukkingswijze, die onzesdunkens pleiten ten voordeele van de prioriteit der Fransche lezing. Nochtans geven wij gaarne toe, dat zulk een indruk geen afdoende bewijs is, zoodat de vraag, die wij stelden, voorloopig open blijft.

Wij nemen den Franschen tekst van den Postillon naast den Nederlandschen in onze bijlagen op.

III. De Postiljon werd niet alleen in de Zuidelijke Nederlanden verspreid, maar geraakte ook de Noordelijke grenzen

(1) Zie Knuttel, n^r 3147.

[p. 24]

over en werd daar waarschijnlijk gretig gelezen, zoodat een Hollandsch dichter het geraadzaam oordeelde er op te antwoorden. Dat werd weer een polemiek in verzen tusschen Noord en Zuid. Het Hollandsche stuk, is in denzelfden schimpenden trant als het Brabantsche.

Waarschijnlijk werd het op een los blad in omloop gebracht en de samensteller van Het Mengelmoes, het door ons reeds herhaaldelijk aangehaalde handschrift, schreef het af achter den tekst van De Postiljon (blz. 209).

Lacht niet te vlug, zegt de dichter tot de Spaansche Nederlanders. Alles kan verkeeren. De nacht verandert in den dag, de sterren verdwijnen om weer te verschijnen, de wolk die de zon verduistert schuift voorbij, de maan wijzigt haar grootte en glans volgens de kwartieren, het rad van fortuine brengt naar boven wat onder lag, zoo ook zal het lot den Palatijn niet ongunstig blijven. De dichter ziet een ‘ster idoone’, die aan den hemel rijst ten teeken, dat de Heer zich over den protestantschen vorst gaat ontfermen. Hij raadt de katholieken aan de geschiedenis even te raadplegen en na te zien hoe dikwijls het geluk van vorsten en landen keeren kan. Hij wijst op de vroegere successen der gereformeerden in Bohemen, op de overwinningen van prins Maurits in Zuid-Nederland, op de nederlaag van den aartshertog Albert te Nieupoort, en op de tegenslagen van Bucquoy een jaar te voren bij Weenen, waar de graaf van Thorn hem versloeg. Hij zinspeelt op de macht van de Vereenigde provintiën, die zoo groot geworden was, dat de Spaansche vorsten thans zeer verlangend waren om vrede te sluiten. Dat alles zou de Zuid-Nederlandsche schimpdichters bescheidener moeten maken. De Palatijn zal zich wel vroeger vertoonen dan zij het wenschen. Dan zullen zij hem terug gevonden hebben, maar tot hun groot verdriet. De hemel heeft een comeet vertoond, die den ondergang van den antichrist voorspelt en de herstelling van Frederik V in de Pfals en in zijn koninkrijk.

Dit laatste is een zinspeling op een der menigvuldige astrologische voorspellingen, die toen nog zoo ernstig opgenomen werden. In de Ghedenckwaerdighe Voorsegginge ende Prophecye van dese loopende tyden, ende insonderheyt van het voorgangen 1619 Ende naervolghende 1620, 1621, 1622, 1623... door Johannes Capistranus, een Slesier, met prophetische gaven vercien, en tot dien tyt een wytberoemden Astronimus, A^o 1460, als voor 159 Iaren voorseyt en gepropheteert is... Wt het Hoogh-

[p. 25]

duytsch in de Nederlandtsche Tale ghetranslateert door C.V.S. (Amsterdam, W. Jansz Cloppenburgh, 1621)⁽¹⁾, lezen wij wat er den Pfalsgraaf voor het jaar 1622 voorspeld werd: ‘Dezen Nabuer den P.G. by den Ryn/ sal veel hopen/ welck hem oock sal ghelinghen. Godt sal hem zynen sin wonderlyck verkeeren: In corten tydt sal hij een Heylandt der Rijcks werden/ dan die waerheyt wert hem vry maecken/ aen zyner bekeering werden hun veel verwonderen/ sonderlyck die hem nu liefde toonen/ ende hem ghenegen ende gonstich aenbellen/ die onschult wert den grooten verdocht aflegghen/ ende hem ter eeren brenghen’⁽²⁾.

Dit spel van prophecijen werd in de beide vijandige kampen als een geschikt strijdmiddel gebruikt: In het Lofdicht ter eeren van dat edele Huys van Oostenryck⁽³⁾, wordt hoog opgegeven van een andere voorspelling gedaan in 1485 door Johannes Liechtenberger en voor den Pfalsgraaf zeer ongunstig.

In verscheidene Zuid-Nederlandsche politieke gedichten, die wij in de 17^e eeuw over allerlei andere gebeurtenissen nog aantroffen, wordt van dien astrologischen waan gewag gemaakt.

De zeer gezochte prognosticaties van Antonio Magino, professor in de wiskunde te Bononia⁽⁴⁾, werden door de eenen geloofd en door de anderen bespot⁽⁵⁾.

Het gedicht De wonder-voorzeyde Victorie der Hollanders ende Francoysen, beschreven in twee Maenden door den onvervalschten Italiaenschen Waer-zeggher op het Jaer M. DC. XXXV, in folio plano uitgegeven naar aanleiding van den mislukten veldtocht van Frederik Hendrik in Zuid-Nederland, is niets anders dan een bespotting van Antonio Magino's voorspellingen, die heelemaal verkeerd uitvielen. De interpretatie der hemelteekenen, die hij had gegeven, werd door de feiten gelogenstraft, en den astroloog wordt den raad verstrekt voortaan ‘beter in zijn sterren te brillen’⁽⁶⁾.

(1) Zie Knuttel, n^r 3152.

(2) Id. id., p. 11.

(3) Id. id., n^r 3153.

(4) Knuttel; n^r 3303. Den Italiaenschen Waerseggher/Dat is een Prognosticatie op het Jaer onses Heeren 1622, ghepractiseert door Antonio Magino

(5) Knuttel: n^r 3304: Optocht der Pruisen, alles voorseyt inden Italiaenschen Waersegger.

(6) Recueil de pièces relatives aux Pays-Bas, Koninkl. Bibl. Brussel, n^r 5060, stuk n^r 2.

[p. 26]

IV. Al evenveel succes als De Postiljon schijnt een ander gedicht te hebben gevonden, uitgegeven onder den titel: Den Spiegel voor den Palsgraef gheschreven wt Bohemen in de Stadt Praghe 1621. Het bevindt zich in de gazette van Abraham Verhoeven, Januari 1621, n^r 11, en ook in het Hs. Chronyck van Nederlant, blz. 140. De twee teksten zijn, op een paar woorden na, gelijkluidend. Het gedicht, in opgeschroefden smakeloozen rederijkersstijl, overvloedig van bastaardwoorden voorzien, begint als een refereyn, maar het vers: ‘Hoe hooger verheven, hoe meerder val’, dat als de oude ‘stok’ in de twee eerste strophen herhaald wordt, komt verder niet meer voor. De laatste strophe wordt integendeel weer als in een refereyn, aan den ‘prince’, hier Keizer Ferdinand van Oostenrijk, opgedragen.

De dichter herinnert den Pfalsgraaf tot een stichtend voorbeeld de episode van de troonopvolging van Marcus Aurelius, zooals hij die verteld vond in Herodianus' geschiedenis der Romeinsche Keizers⁽¹⁾.

Marcus Aurelius, zijn ‘ootmoedicheyt, soberheyt en goedertierentheyt’, de ‘schoone leeringen’ die hij overal volgde, ‘al was hij een Heydens man geboren’, werden door iedereen geprezen. Comodus, de zoon van M. Aurelius, was daarentegen vol ‘vilenye, gulsicheyt, hoerderye’ en hoovaardigheid. Hij werd door zijn eigen vrouw gedood.

Om zijn opvolging werd er gestreden door drie prinsen, die daartoe niet bevoegd waren: Juliaan uit Italië, die de Romeinsche rebellen zocht om te koopen; Nigres uit Syrië, die door zijn nalatigheid de kroon verloor; en Albino uit Engeland, die insgelijks afgewezen werd. Wat zij ook deden om hun eerzucht te bevredigen, alle drie mislukten. Severus, echter, vroom en deugdzaam, won de algemeene genegenheid. Hij liet Juliaan onthoofden ‘met alle zijn rebellen’; verjoeg Nigres uit zijn land en vervolgde ‘tot in Engelandt’ den ‘prince Albino’, die er ook het leven bij inschoot.

Zooals deze drie eerzuchtige prinsen over Rome, meende ook de Pfalsgraaf over Bohemen te heerschen; maar evenals zij werd hij gestraft. Hij viel als een ‘spieghel’ voor ‘alle rebellen, die haer moetwilligh tegen haer princen stellen’.

(1) Herodianus: Historiae de Imperio post Marcum: vel, de suis temporibus libri VIII. Angelo Politiano interprete. Antw. Chr. Plantin, 1566.

[p. 27]

De laatste strophe is een hulde aan den ‘prince’ Keizer Ferdinandus, die wijs en edelmoedig regeert als Marcus Aurelius en Severus.

V. In denzelfden refereyntoon, doch eenigszins knapper en zuiverder van taal, troffen wij in de Cronycke van Nederlant (p. 144^a) nog een gedicht aan over hetzelfde geval. Het draagt als opschrift het volgende verzenpaar: Dat 's palsgraven dwaesheyt niet en is te verschoonen/ Sullen wij den vromen leser int cort gaen verthoonen.

De auteur mengt met zijn afkeuring over het gedrag van Frederik V, allerlei zedelijke en godsdienstige beschouwingen. De pfalsgraaf heeft verraderswerk verricht. Hij heeft slechten raad gevolgd en naar zijn eergierigheid geluisterd. Zich zelf en zijn geslacht heeft hij daardoor onteerd. God zal hem straffen. Hij dacht het huis van Oostenrijk te doen vallen, maar het tegenovergestelde gebeurde. Keizer Ferdinand domineert. Strijden tegen hem is strijden tegen God. ‘Denkt er om, pfalsgraaf, vermaant de schrijver. Gij maakt verbonden met Turken en Atheïsten, maar 't is alles vruchteloos. Voert gij uwen opzet verder uit, dan verraadt gij Christus, die u straffen zal’. Musketten, pijken en zwaarden zullen den Pfalsgraaf niet kunnen helpen als de wagen van Gods gramschap hem zal verpletten. - 't Zijn verdoolde en eerzuchtige menschen, die de ketters gelooven en volgen. God moet niet ver zoeken om de geeselen te vinden, waarmede hij ze treffen zal. - Het treurig avontuur van den Pfalsgraaf herinnert den dichter de Aesopusfabel van den hond, die met een stuk vleesch in zijn muil over de brug loopt en het los laat voor de schaduw in het water, die hem grooter schijnt. De laatste ‘prince’-strophe richt zich tot de hoofden der rebellen, die verbonden sluiten met Turken en heidenen. Zij hebben God tegen en zullen met hun hoofd op zijnen muur te pletter loopen. Dat zij niet obstinaat blijven en zich door penitentie hun boosheid doen vergeven. Zooniet wacht hen de eeuwige foltering der hel.

VI. Het thema van den gewaanden koning op het Driekoningengeest, dook reeds op in een strophe van den Postillioen, doch in het spotdicht getiteld Coninck-feest van den Palatin, voorkomende in de gazette van A. Verhoeven (Januari 1621, n^r 8), wordt het behandeld in een reeks strophen, die als evenveel koningsbriefjes zijn vol ironische zinspelingen op den Pfalsgraaf en zijn vrienden.

[p. 28]

De rollen worden verdeeld als bij het vroolijke gelag op Driekoningenavond. De Pfalsgraaf is ‘Coninck Lappeken van corte rijcken’; en de graaf Mathias Van Thurn een van de voornaamste hoofden van den Boheemschen protestantschgezinden adel, ingever van de Praagsche defenestratie, verschijnt als de kamerling, die het bed van den koning slecht bereid had. De raadsman is de protestantsche Unie, wier dwaze en ongegronde wenken Frederik volgde; de koning van Engeland, Jacob I, is de hofmeester, die nu inziet dat de heele huisdienst niet deugt. De graaf Ernst van Mansfelt, door den hertog van Savoye met eenige duizenden soldaten ter hulp van de Boheemsche opstandelingen gezonden, treedt op als de voorsnijder. Hij sneed zulke groote stukken dat de koning zich verslikte. De koning van Frankrijk speelt voor portier en sluit de poorten van zijn land voor de protestanten uit vrees, dat zij naar zijn kroon mochten staan. De hertog Maximiliaan van Beieren, met Tilly zijn veldheer, vertoont zich als speelman, die den koning van Praag zulk een noodlottigen dans speelde. Graaf Maurits van Nasseau is de kok, die den koning een spijs klaar maakte, die hem nu op de maag ligt. Keizer Ferdinand II wordt voorgesteld als de biechtvader, die vergiffenis schenken kan als de pfalsgraaf leedwezen voelt. De koning van Spanje, Philips III, fungeert als geneesheer. Hij had immers aan Ferdinand II groote geldtoelagen en veel troepen gezonden onder bevel van Spinola om den palatijn van zijn ‘croonziekte’ te genezen. Venetië krijgt de rol van secretaris wegens haar schriftelijke tusschenkomst in het voordeel van den Pfalsgraaf. De functie van rentmeester is voorbehouden aan de Duitsche rijkssteden, die hun geld aan den Pfalsgraaf schonken en er zulke averechtsche intresten uit trekken. De Markies Spinola, die met zijn Spaansche troepen de Pfals terug moest brengen onder het gezag van den keizer, doet dienst als schenker. Al kon hij geen Bacharacher wijn meer aanbieden, toch zal hij Heidelberger schenken, - allegorische toespeling op een paar van de steden, die Spinola in de Pfals veroverde. De Graaf van Bucquoy, een van Ferdinands veldheeren, wordt bode geheeten omdat hij het nieuws uit Bohemen dadelijk naar Schlesiën en Moravië droeg, d.w.z. dat hij die beide gewesten er in zeer korten tijd toe bracht om zich aan den keizer te onderwerpen. De hertog van Saksen, Jan Joris, komt op als zanger, die met den ‘speelman goed accoort’ maakte, wat een zinspeling is op zijn toetreden tot de keizerlijke macht op belofte van zekere

[p. 29]

verdraagzaamheid tegenover de protestanten. Bethlen Gabor wordt de nar van het koningenspel. Hij heeft zijn marot verloren en moet nu zijn poetsen laten.

Met den Postillioen behoort het Coninck-feest tot de beste dier politieke schimpliederen. In de vinding en uitwerking valt de frissche volkstoon en het rake van de scherts te waardeeren.

VII. De strijd van Ferdinand V wordt andermaal door een Zuid-Nederlander in Roomschen zin besproken in het Lofdicht ter eeren van dat edele huys van Oostenryck⁽¹⁾, uitgegeven in folio plano, zonder naam van plaats of drukker, maar wegens de letters V.C.D.W.A., onderaan het stuk gedrukt, voor een Antwerpsche uitgaaf te houden. Die letters zijn de verkorting van Vidit C. D(e) W(itte) A(rchidiaconus), den Antwerpschen censor, die verscheidene uitgaven van A. Verhoeven op dezelfde wijze met goedkeuring voorzag. De drukletters van deze uitgave wijzen ook op haar afkomst uit Verhoeven's werkplaats.

Er bevindt zich boven het gedicht een anonieme satirische prent, (29 cm. × 10,3 cm.) waarvan wij in der bijlagen een verkleinde reproductie geven. De Pfalsgraaf en zijn bondgenooten in de Boheemschen oorlog worden er voorgesteld als een zevenkoppigen draak, waartegen de hertog Maximiliaan van Beteren zegevierend den kamp heeft aangevat. Een kop is afgehouwen en ligt op den grond met een gevallen koningskroon er naast - zinspeling op de onttroning van den Pfalsgraaf. Verder zien wij o.a. legers van den Keizer en van den Hertog, den Graaf van Bucquoy, vluchtende protestanten, die een duivel te vergeefs poogt te weerhouden, enz. Onder het gedicht bevindt zich de verklaring van de prent met letterverwijzingen.

Deze prent is naar de opvatting zeer verwant met een tamelijk onbeholpen houtsneetje, dat zich op het titelblad bevindt van A. Verhoeven's tijding, n^r 4, Januari 1621: Een cort verhaal van eenen nieuwen draek ende afgoden van Hollant. Daar zien wij ook een draak met zeven koppen, die het verbond der protestanten voorstelt. Een van de koppen is afgeslagen en stelt den koning van Bohemen voor.

De dichter zingt den lof van Keizer Ferdinand, wiens troepen Praag hebben ingenomen, en vraagt hem geen ‘Calvinisten’ in zijn rijk meer te laten wonen. De hertog van Beieren en de Graaf van Bucquoy worden eveneens met geestdrift gehuldigd.

(1) Knuttel, n^r 3153.

[p. 30]

Het keizerrijk was in nood. De Paus noodigde de christenen uit om eendrachtig te bidden opdat God bijstand zou verleenen. Onmiddellijk heeft de ‘hoochste Gouverneur’ uit den hemel de kansen doen keeren, de opstandigen verslagen, den Boheemschen koning verjaagd en hem zijn kroon en goed ontnomen.

Door de opsomming van de krachten, die de Pfalsgraaf had bijeengebracht om den Keizer te bevechten, wil de dichter de groote beteekenis van die overwinning doen uitschijnen. Geen krachten der hel kunnen den vorst deren, die op God betrouwt.

Meer dan honderd jaren geleden, vertelt het gedicht, had Johannes Liechtenberger, de bekende eremijt uit Lichtenberg in den Elzas, op grond van astrologische beschouwingen voorspeld wat er met den Pfalsgraaf zou gebeuren. Alles heeft zich nu verwezenlijkt. Hier worden evenwel onnauwkeurige dingen beweerd. ‘Syn huysvrou die is doot’, schrijft de Brabantsche dichter, wanneer de geschiedenis ons leert, dat Elisabeth haren man verscheidene jaren overleefde. De Pfalsgraaf stierf in 1632, zijn echtgenoote eerst in 1662.

Na de nederlaag bij Praag kwam de oneenigheid onder Frederik's bondgenooten. De allegorie van de satirische prent overnemend, schrijft het gedicht, dat de hoofden van het beest tweedrachtig worden.

De Moraviërs en de Slesiërs willen zich onderwerpen. Bethlen Gabor kan niet meer helpen. De Duitsche vorsten en de Hansa-steden worden door Spinola geslagen.

Het was de schuld van Holland en zijn valschen raad, dat de Pfalsgraaf in een zoo treurigen toestand kwam en nu ontvalt hem Hollands hulp. Het heele kerstenrijk vereenigt zich om het ‘calf’ (d.i. het calvinisme) te verdrijven en te verplichten naar Holland te vluchten om daarna in de hel, ‘Plutonis duyster Huys’ terecht te komen.

II. - Heldenzang van Olivier de Wree ter eere van den Graaf van Bucquoy. - Het ‘Kinder-coningh-spel’.

De krijgsondernemingen tegen den Pfalsgraaf Frederik V ontleenden in onze gewesten een deel van hun populariteit aan het feit, dat veel onzer landgenooten als oversten of soldaten in de regimenten van den Graaf van Bucquoy aan die krijgsverrichtingen deel namen. De Graaf van Bucquoy zelf, geboren te

[p. 31]

Atrecht in 1571, was een kind van dit land, algemeen gekend en geacht, en drager van de Belgische krijgsfaam in het verre Oostenrijk. T' Serclaes, graaf van Tilly, die aan het hoofd stond van de legerbenden van den keurvorst Maximiliaan van Beieren, bondgenoot van den Keizer in dezen strijd, was overigens ook een Belg. Naast die twee eerste-plan-figuren staan daar nog Willem Verdugo, Huyn van Geleen, Jan Altringer, Ernst de Suys, Ernst van Mansfeldt, Philips van Merode, Jan de Werth, Willem de Melun, Karel de Croy, Gillis de Haes, Albert van Arenberg, Jan van Lede, Willem de Lamboy, Graaf Hennin Littard en andere kapiteinen meer van Waalschen of Vlaamschen oorsprong, die met hun dappere Belgische troepen de zaak van den Keizer en den katholieken godsdienst hebben voorgestaan.

Vooral de Graaf van Bucquoy gold te onzent in de 17^e eeuw als een soort van nationale held, - met dien verstande, dat zijn landgenooten prat gingen op zijn militairen roem. Men vertelde hoe de hertog van Parma hem naar Frankrijk meenam, nauwelijks dertien jaren oud, om ginder deel te nemen aan allerlei krijgsverrichtingen. Men bewonderde hem als zes-en-twintig-jarig kolonel, reeds met wonden bedekt en met roem beladen. Hij was de held van de belegeringen voor Kales en Ardres en de dappere gouverneur van Atrecht. Hij onderscheidde zich onder don Francisco de Mendoca, in Holland; te Nieupoort; te Oostende; te 's Hertogenbosch; onder Spinola te Wachtendonck, Krakau, en Rheinberg; en zijn loopbaan kreeg een echt heroïsch karakter gedurende den dertigjarigen oorlog.⁽¹⁾

Toen hij in dienst trad van Keizer Mathias om Bohemen te bedwingen en ginder zijn Belgische troepen meebracht, die zich bij het beleg voor Oostende onderscheiden hadden, was hij daar, zooals de keizer zelf zegde, de hoop en het vertrouwen van de goeden en de schrik van de boozen.

Na Bucquoy's heldhaftigen dood voor de vesting Neuhäusel (1621) werd hij in zijn vaderland algemeen gevierd.

Niemand minder dan Rubens schilderde zijn portret in een buitengewoon rijke, decoratieve omlijsting van allegorische en mythologische figuren, zooals Hercules, de Eendracht, de Zekerheid, Bellona, en allerlei krijgsatributen, die als het ware de

(1) Zie: Charles Rahl: Les Belges en Bohême ou Campagnes et Négociations du Comte de Bucquoy (Brussel, C. Muquardt, 1850).

[p. 32]

apotheose uitmaken van zijn heldhaftige loopbaan en van zijn overwinningen ten voordeele van Keizer en Kerk.

Vernulaeus, de gevierde professor der Leuvensche hoogeschool schreef Bucquoy's Laus Posthuma⁽¹⁾. Lambert van Vlierden bezong hem als den ‘Belgischen Hercules’ in Latijnsche verzen⁽²⁾. En de Brugsche dichter, Olivier de Wree, licentiaat in de beide rechten, schreef: De vermaerde Oorlogh-Stucken van den Wonderdadighen Velt-heer Carel de Longueval, ridder van 't Gulde Vlies, Grave van Busquoy, Baron de Vaux, enz., hoofdzakelijk gesteund op het werk van Vernulaeuslaeus.

Wij meenen in elk geval dit gedicht voor een werk van Olivier de Wree te mogen houden, ofschoon het later, in 1679, door J. Bapt. en M. Clouwet voorgesteld en uitgegeven werd als een werk van den ‘soet-vloyenden Poëet Lambertus Vossius, tot Brugghe op-ghequeeckt ende gheoeffent in de letteren door de mildtheyt ende Sorghe vanden vermaerden Wredius.’⁽³⁾ De eerste uitgave van De vermaerde Oorlogh-stucken van Grave van Busquoy verscheen inderdaad vier en vijftig jaren vroeger, in 1625, kort na Bucquoy's dood, met de vermelding op den titel: ‘Gedicht door Olivier de Wree’⁽⁴⁾. Ook in het ‘Cort begryp van het Privilegie’, dat op de laatste bladzijde van deze uitgave gedrukt staat, bevestigt Olivier de Wree tot tweemaal toe, dat hij de auteur van dit werk is. Wij meenen dus, dat het van wege de Clouwet's een vergissing was het gedicht aan De Wree's leerling, Lambert de Vos, toe te schrijven. Zij deden hetzelfde voor de Menghel-Dichten; Fyghesnoeper; Bacchus-Cortryck en voor Venus-Ban, twee andere werkjes van Olivier de Wree, in 1625, bij denzelfden uitgever, Nicolaus Breyghel, te Brugge, verschenen. Zelfs het proza-epistel, waarbij De Wree zijn Venus-Ban opdraagt aan Dionysius Christophorus, bisschop van Brugge en de Brugsche wethouders Floris vanden Eechoute, Roelant de Gras, en Nicolaas de Schietere, onder dagteekening 29 Wintermaand 1614, wordt letterlijk herdrukt, doch ditmaal met Lambertus Vossius' naam eronder, in de uitgave

(1) Leuven, Dormalius, 1622.

(2) In handschrift bewaard.

(3) Alle de Wercken van Lambertus Vessins (Brugge, Wed. en Erfgenamen van J Clouwet, 16791. Opdracht aan Mr. Pieter van den Driessche. (Bibl Univ. Gent, H. 631)

(4) Brugge, By Nicolaus Breyghel, inde Noortsantstrate, 1625. (Universiteitsbibliotheek te Gent: B.L. 5749⁰-²).

[p. 33]

van Alle de Wercken van dezen laatste, door de Wwe Clouwet in 1679 bezorgd.

Zonder verder bewijs van het tegenovergestelde, beschouwen wij dus De Vermaerde Oorlogh-stucken als een voortbrengsel van Olivier de Wree's Muze.

De heldendaden van den Graaf van Bucquoy werden verheerlijkt in het Fransch, Latijn en Spaansch. Waarom niet in de Vlaamsche taal? Olivier de Wree meent, dat het ‘Nederduytsche lant’ meer redenen heeft dan andere landen om Bucquoy te bezingen, immers

‘Daer d'ander spreken veel alleen van hooren seggen;
En sou den Vlamingh dat niet alsoo wel uyt-legghen
Die veel heeft self be-ooght?’⁽¹⁾

Het ware ‘onbeleeft’, zoo Vlaanderen Bucquoy niet huldigde. En Vlaanderen is niet onbeleefd, integendeel, het is ‘van beleeftheyt een waere winckel’, verzekert De Wree. Zoo het totnogtoe aan dien plicht te kort kwam, dan was het uit louter nederigheid. De Vlaamsche muze vreesde, dat haar ‘luyster niet klaer ghenoegh en blonk’ om een held als Bucquoy te bezingen. Maar sedert ‘dien Tael-gheleerden Heins’, ‘dien Ghentschen Nachtegael’, ‘nu korts’ door ‘Phoebus en al de Musen syn Dichten in het Vlaems’ had doen lezen, achtte De Wree die taal nu ook waardig om de daden van Bucquoy te vereeuwigen en hij zou zich daarmee belasten.

De Wree teekent Bucquoy eerst als een echt edelman, wiens opvoeding hem heelemaal voor den handel der wapenen en der strategie had voorbereid. Hij stelt hem tegenover de vele edellieden van zijn tijd, die ‘sonder vroomigheyt (zijn) gheerne vroom ghenoemt’ en geeft bij die gelegenheid een weinig vleiend beeld van de levenswijze dier edele ‘stratenpronckers’. Zij dobbelen en ‘verkeeren’; houden op met studeeren nog vóór de twaalfde maand schoolgeld betaald is; ‘wapperen achter straet, moy met een poprappier’; hun schermschool is meest bij hun ‘hayr-barbier’; zij ‘quisten den schoonen tijdt met springhen en met dansen’; houden de wacht voor 't huis ‘van eenigh Venus-dier’; klagen maar steeds van m'amie liggen den heelen tijd in hun ledikant op zachte pluimen, of ‘rinkelrooien’ langs de baan. Bucquoy daarentegen studeert,

(1) Blz. 1.

[p. 34]

is bedrijvig op het slagveld, wakkert de strijders aan, slaapt in open lucht op de ‘zwarte eerd’, en in zijn leven is elke daad een les.

Daarop schetst De Wree tal van roemrijke episoden uit de militaire loopbaan van Bucquoy. Hij toont hem bij Atrecht en prijst er zijn heldenmoed; bij Hulst, dat hij helpt innemen, op 18 Augustus 1596; en bij Oostende, gedurende het berucht beleg in 1601. Hij beschrijft ons zijn deelneming aan den tocht van Spinola in Friesland, en somt al de voordeelen op die zij daar samen bevochten:

‘... Bey te saem (hebben) als leeuwen onversaeght
Gantsch Hollandt op het lijf een koude korts ghejaeght:
Het welcke (soo men meynt) kreegh dan een achterdincken,
En liet van doen af aen den hooghen moedt wat sincken;
Wanneer 't vrywillighlijck den Coningh gaf de handt,
Om voor twaelf jaeren tijdts te maken wapen-standt.
O wenschbaer oorloghs-end, dat voor-komt uyt het vechten!
O kloecken Capiteyn die 't soo weet uyt te rechten,
Dat al des vyandts landt door sijne stappen beeft,
En liever tot verdragh hem selven ondergheeft!’⁽¹⁾

Nu bezingt De Wree de heldendaden, die Bucquoy verrichtte in den dienst van den keizer van Duitschland; het ontzet van Weenen; de verovering van verscheidene steden in Bohemen en Moravië; veldslagen allerlei in samenwerking met den hertog van Beieren; zijn dapperheid en zachtmoedigheid bij de inneming van Prachadits en Pisec; en vooral zijn merkwaardig gedrag in den slag bij Praag in 1619.

Hier wordt uitvoeriger schildering gegeven dan bij de vorige episoden. Men merkt duidelijk, dat de gebeurtenissen bij Praag voor den Vlaamschen dichter een grooter belang hadden dan de andere even roemrijke feiten uit Bucquoy's leven.

Bij het beschrijven van den slag bij den Witten Berg wordt al dadelijk den lof gemaakt van Bucquoy's Belgische troepen:

‘De Walen dringhen op, de kloeck-ghemoede Walen:
Wat hun de plaets beneemt, dat kan den moedt betalen.
Al 't Nederlandsche volck ter rechter-handt ghestelt
Heeft af-ghebeten kloeck het eerste strijds-ghewelt.’⁽²⁾

Wat volgens De Wree het aandeel was van die troepen en den slag bij Praag, blijkt verder uit hetgeen hij zegt over

(1) Blz. 13.

(2) Blz 34.

[p. 35]

Bucquoy's laatsten kamp tegen den vorst van Transsylvanië, Bethlen Gabor, en over het gevecht bij Emmerich, waar de held het leven verloor.

‘Hy gaet; maer hy gemist de Vlaemsch' en Walsche kracht
Waer op hy inden noodt altijdt te steunen placht:
Syn Nederlandsche volck, de moedighste soldaten,
Die had hy inden slagh voor Praghe meest ghelaten;
Iae door 't gansch Bemen-rijck was uytgestort hun bloet
Twelck brocht den Keyser weer syn beste Beemsche goet.
Syn meeste Legher-deel dat waren Duytsche gasten,
Kleynhertigh, en vervaert den vijant aen te tasten.’⁽¹⁾

Een niet onverdienstelijk gedeelte in De Vos' gedicht is dat waarin hij de korte regeering van den Pfalsgraaf als koning van Bohemen vergelijkt met een kinderspel op school, dat enkel duurt tot de meester komt.

‘Doen heeft het gantsche volck den Pals-graef af-ghesworen.
En voor den huerlingh, den echten Heer verkoren:
Het Palsche jock was hun al langh te voor verleedt;
Sy sweiren Keysers wet met eenen nieuwen eedt.

(1) Blz. 46.
(Guillaume: Histoire des Gardes Wallones au service d'Espagne. Bruxelles F. Parent, 1858, blz. 15).
De zoogenaamde Waalsche infanterie-troepen waarin ook veel Vlamingen dienden, werden voor het eerst min of meer regelmatig ingericht door de hertogen van Burgondië. Ten tijde van Keizer Karel hadden zij reeds een goede faam van dapperheid verworven. De gouvernante Margaretha van Oostenrijk liet drie Waalsche regimenten samenstellen, die zij onder het bevel plaatste van graaf Gillis van Berlaymont, Jean de Croy, graaf van Roeulx, en graaf van Mansfeldt. De hertog van Alva licenciëerde echter deze regimenten zoodra hij in de Nederlanden kwam. Korten tijd nadien liet hij door den graaf van Berlaymont een nieuw regiment van 2000 man inrichten. Dit aantal steeg zeer spoedig. Toen Alva onze gewesten verliet waren er meer dan 20,800 Belgische soldaten bij de Spaansche troepen ingelijfd.
In 1603 werden die regimenten omgezet in tercios en hun aanvoerders namen den titel van mestres de camp.
De faam van strijdvaardigheid dier eenheden was algemeen verspreid, en werd nog grooter ten gevolge van hun schitterende medewerking bij het beleg voor Oostende. Bij het sluiten van het twaalfjarig bestand gingen deze troepen oorlog voeren in Italië en kort daarop overlaadden zij zich met roem gedurende den dertigjarigen oorlog onder het bevel van den Graaf van Bucquoy. In 1631 waren er zestig compagniën, verdeeld in tien tercios van 1,800 man ieder. Hun voornaamste aanvoerders waren burggraaf Andriny, Charles Stassin, Jacques de Hennin, graaf Fresin, Frans Stoppelaer, graaf Cruyquenborg, e.a.
Op het einde van de 17^e eeuw waren de Waalsche benden heelemaal in verval geraakt. De officieren zelf moesten uit bedelen gaan.

[p. 36]

 

Ghelyck als inde school tot kinderlycke saken,

 

De kinders onder hun een Koningh omtydts maken;

 

Sy passen op sijn wet, sy buyghen hunne knien,

 

En sweiren al te doen hetghen' hy sal ghebien.

 

De croon staet op het hooft, den scepter is in d'handen,

 

Als of hij meester waer van steden en van landen:

 

Hij smijt een fel ghesicht op d'heele kinder-schaer:

 

Het is al Koningh voor, het is al Koningh naer.

 

Maer komt den meester dan in sijne school ghetreden,

 

Soo is hij Koningh af, men hoort daer niemant spreken;

 

S'en vreesen dan niet meer den kinder-koningh-staet,

 

Maer hebben d'oogh alleen op 's meesters handt-palmaet.

 

Soo gaet het met den Pals, en met die van Bohemen;

 

Sij hebben sonder recht een Koningh willen nemen,

 

En hun onwijselijck ghestelt in sijn bevel,

 

En zoo ghespeelt een jaer het kinder-coningh-spel.

 

Maer als den rechter Heer komt tot sijn ondersaten,

 

Dan wordt den Pals veracht, versteken en verlaten;

 

Syn jaerigh koninghrijck en dunckt hem gheenen tijt;

 

Hy wordt behalven dit, noch al het sijne quijt.

 

Den radeloosen Pals was hoogher op-gheresen,

 

Omdat hem sijnen val te swaerder soude wesen;

 

Hy stont nu op den top met d'hoogste tack in d'handt,

 

En is van boven-neer ghevallen in het zandt.

 

Hy meende tot in t' nest des Arents soo te klemmen,

 

En heel het Duytsche-Landt met eenen voet te temmen:

 

Busquoy met eenen slagh heeft hem ter aerd' gedruckt,

 

En heel het Christenrijck uyt sijn ghewelt gheruckt.’⁽¹⁾

(1) Bl. 40.

[p. 37]

Bijlagen.

1. Postillioen
Wtghesonden om te soecken den veriaegden Coninck van Praghe, 1621.

(Lezing A, uit Abraham Verhoeven's ‘Nieuwe Tydinghe’ Januari 1621, n^r 7).

I.

Ick moet alomme gaen loopen soecken
In alle canten in alle hoecken:
Den Beemschen Coninck /wiens volck voor Praghen/
Onlancx deerlijck is verslaghen/
Die heeft sonder vele gherucht
Ghenomen heymelijck de vlucht/
Seght eens hebdy niet ghesien
Den verloren Palatin?⁽¹⁾

II.

Ghy Soldaten die ghinckt loopen/
Hier/ ende daer met groote hoopen/
Om t' ontcomen het dangier/
Van het Keysers volcks rappier/
Ghy ligt verstopt⁽²⁾ aen eenen cant
Oft zijt ghevloden wt het Lant:
Segt eens hebdy niet ghesien/
Den verloren Palatin?

III.

Hoort ghy Borgers oock van Praghen
Antwoort eens op mynder vraghen
Onder 't cryschvolck datmen sach:
T'uwaerts vlieghen naer den slach
D'een die spronck hier over t' boort/
D'ander die is daer versmoort.
Seght eens hebdy niet ghesien/
Den verloren Palatin?

(1) Lezing C: (Hs. Het Mengelmoes, 1696).
‘Weet gij niet waer nu magh sijn Den verloren Palatijn’. In al de strophen.

(2) Lezing B: (Hs. Chronyk van Nederlandt 1636). Verstroyt.

[p. 38]

 

IV.

 

 

 

Seght oock eens ghy arme boeren/

 

Die u qualijck oock derft roeren/

 

Slaept in Bosschen/ in Speloncken/

 

In Cavernen holle troncken:

 

Soud' hy niet zijn comen schuylen/

 

Bij u inde doncker cuylen.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

V.

 

 

 

Bethlem Gabor die in als/

 

Compaignon zijt van den Pals/

 

Ick meyne dat ghy hebt (verstaen)

 

Hoet met hem al is vergaen:

 

Hebdy van hem niet vernomen/

 

Is hy tot u niet ghecomen.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

VI.

 

 

 

En ghy duytsche Protestanten/

 

Die opt hooft hem wilde planten:

 

Die Croone van het Beemsche rijcke/

 

Teghen reghel ende practijcke/

 

Heeft hy u niet comen claeghen/

 

Hoe hy is ghecrauwt voor Praeghen.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

VII.

 

 

 

Ghylieden⁽¹⁾ om wiens raet/

 

Hy aenveerde dien⁽²⁾ staet:

 

Meynde dat u Ruyterijen/

 

Hem van alles souden bevrijen/

 

Hebdy noch gheene nieuwe maeren/

 

Waer hy mach ween vervaren⁽³⁾?

(1) Lezing C: En gij princen door wiens raedt...

(2) C: desen.

(3) C: Waer hij immers is gevaeren...
B: Waerhenen hy mach syn gevaren...

[p. 39]

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

VIII.

 

 

 

Cooplie die versch comt van Londen/

 

Hebdy hem daer niet ghevonden/

 

Heeft den Coninck⁽¹⁾ gheen verlanghen/

 

Om aldaar weder 't ontvanghen/

 

Onsen⁽²⁾ nieuwen verloren Sone/

 

Ballinck van de Beemsche Croone.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

IX.⁽³⁾

 

 

 

Alle de gheene die hebt te doen/

 

By den Hertoghe van Bulloen/

 

Oft aldaer zijt ghepasseert/

 

Hebdy niet gherencontreert/

 

Een Jonck man met vrouwe en kint/

 

Die niet seer wel en was ghesint.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

X.⁽⁴⁾

 

 

 

Ghy Hans- ende Rijck-steden seydt/

 

Hebdy ghy hem wech gheleydt/

 

Tot dat hy het gheleende gelt/

 

U wederomme heeft ghetelt:

 

Want daer fortuyne is door ghegaen/

 

Daer is die vrientschap al ghedaen.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

XI.⁽⁵⁾

 

 

 

Pelegrims die d'weers door het Lant/

 

Met u Palsters in de hant/

(1) B: Heeft koninck Jacob...

(2) C: synen.

(3) In de lezing B ontbreekt deze stroof.

(4) Deze stroof ontbreekt in de lezing B.

(5) Deze stroof ontbreekt in de lezing B

[p. 40]

 

Hier en daer compt te verkeeren

 

Schuylt hy niet onder u cleeren/

 

Hebdy nerghens onderweghen/

 

Een compaignon ghecreghen/

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

Den verloren Palatin?

 

 

 

XII.⁽⁴⁾

 

 

 

En ghy nieuwe Hooch-duytsche Ioden/

 

Is hy by u niet ghevloden/

 

Om te manghelen zijn habijt/

 

Om daer deur te zijn bevrijt/

 

Ende niet te zijn bekent/

 

Van het Crijsch-volck daer omtrent.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

 

 

 

XIII.

 

 

 

Ghy Calvinische Predicanten

 

En ghy Heydelberchsche quanten/

 

Houdt ghy hem oock niet verborghen/

 

Om te roepen heden oft morghen/

 

Op derthiendach als men singht/⁽¹⁾

 

Coninck Lappeken die drinckt.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

 

 

 

XIV.

 

 

 

Ghy mans/ Huysmeesters⁽²⁾ altemael

 

En Rectoors van het Hospitael/

 

Is tot u niemant ghekomen/

 

Die zijn goet was afghenomen/

 

Hebdy niemant by der hant/

 

Die veriaecht is wt zijn lant.

 

segt eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

(4) Deze stroof ontbreekt in de lezing B.

(1) C: Drinckt.

(2) B: Ghy gasthuysmeesters...

[p. 41]

 

XV.

 

 

 

Sergianten ende andere gasten/

 

die veel Vremdelinghen aentasten/⁽¹⁾

 

Hebdy ghy nerghens een ontmoet/

 

die gheen bant hadde om den hoet/

 

Zijne caussen hielen niet meer⁽²⁾ allen/

 

den Caussebant was afghevallen⁽³⁾.

 

seght eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

 

 

 

XVI.⁽⁴⁾

 

 

 

Hannekenuyt die gaet by nachten,

 

Wilt hier naer doch oock wel trachten

 

Met uwen stock ende hondt

 

Oft gij hem oock erghens vondt.

 

Weghloopers men te vinden placht

 

Meer bij nacht als wel bij dach.

 

segt eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

 

 

 

XVII.

 

 

 

Ick ben moede van soo te soecken/

 

Hoort ghy al die schuylt in hoecken/

 

Ghy en derft niet comen voor den dach/

 

Seght waer toch hy wesen mach:

 

Condy my hem erghens toonen/

 

Bucquoy salt u rijckelijck loonen.

 

Seght eens hebdy niet ghesien/

 

den verloren Palatin?

 

 

 

XVIII.⁽⁵⁾

 

 

 

Al wat ick rey en waer ick soeck

 

Het is al soe ick meyn verloren moedt

 

Ick keer naer myn huys, ick heb gedaen

 

Ick en myn perdt moet rusten gaen.

 

F.I.N.I.S.

 

V(idit) C(ornelius) D(e) W(itte) A(rchidiaconus).

(1) B: Roode roe en provostgasten.
Die de loopers placht aen te tasten...

(2) B en C: met.

(3) B: hem ontvallen.

(4) Deze stroof komt alleen in lezing C voor. Ook in den Franschen tekst ontbreekt ze.

(5) Deze vier verzen komen alleen in lezing B voor.

[p. 42]

2. Postillon pour chercher le Roy déchassé de Prague.

Je suis le grand Postillon,
Qui en boste et esperon
Est depeché toutes les foy
Pour chercher le nouveau Roy,
Qui vaincu s'en est enfuy
De Boheme sans faire bruit:
Dites n'avez vous pas veu
Le Palatin qui est perdu?

Vous soldats de Moravie

De Boheme & Hongarie,
Qui plus viste que le pas
Courriez chargez de coutelas,
De Bucquoy, & ses gens d'armes
Quant on sonnoit à l'arme,
Dictes n'avez vous pas veu
Le Palatin qui est perdu?

Bourgeois de Prague la grande

Respondez à ma demande
Entre les soldats que l'on dict
Apres le chocq estre enfuis,
Dont l'un franchissoit les fossez,
Les autres y demeuroint noyez,
Dites n'avez vous pas veu
Le Palatin qui est perdu?

Et vous pauvres paysans,

Qui enchassez de vos champs
Donnez 'es boys & rochers,
Es montagnes & huylliers,
Seroit il bien pres de vous
En voz cavernes & trous?
Dites n'avez vous pas veu
Le Palatin qui est perdu?

Bethleem Gabor qui trop fin

Compagnon de ses desseins,

[p. 43]

 

Je croy qu'aurez entendu

 

Ce qu'il sera devenu,

 

Ne vous at on pas compté

 

Où qu'il se soit retiré?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Et vous princes protestans

 

Idoles des Allemans,

 

Quoy contre toute partie

 

La coronne luy donnez,

 

Ne s'est il pas plainct à vous

 

De cest infortuné coup?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Vous Messieurs qui avez esté

 

Ses principaux Conseillers

 

Pour l'induire à l'entreprise,

 

Pensans par vostre cavallerie

 

Maintenir la mutinerie,

 

Nen avez vous pas des nouvelles?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Marchans qui pour voz affaires

 

Retournez de l'Angleterre,

 

Ce Roy sage en son terroir

 

N'a il pas desir de veoir

 

L'enfant perdu qui va

 

De Boheme ça & là?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Vous qui passez par Esdan

 

On seiournez là dedan,

 

N'avez vous pas rencontré

 

Un ieune homme accompagné

 

De sa femme & son enfant

 

Qui n'estoit pas bien content,

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

[p. 44]

 

Et vous Villes Hansatique

 

Pretendue Republique,

 

N'est il pas en vostre arrest

 

Pour vous payer l'interest

 

Des Rix dallers & doublons

 

Qu'il a reçu sans caution?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Pelerins qui par le monde

 

Sainctement faites la ronde,

 

Voyez vostre compagnie

 

S'elle ne s'est pas grossie

 

D'un huguenot converty

 

Qui auroit changé son haby,

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Vous Iuifs gens de trafficque

 

N'est il pas en voz bouticque

 

Pour y changer des cassaques

 

Et eschapper les Cosaques,

 

Les Wallons & Italiens

 

Qui le cerchent à bon escient?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Ministres & senieurs

 

De Hedelbergh & ailleurs,

 

N'est il pas chez vous caché?

 

Ne l'avez vous pas logé,

 

Pour chanter comme on souloit

 

Au iour des Roys, le Roy boit

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Curateur de l'hospital

 

Aumosniers de Franckendal,

 

N'avez vous pas un passager,

 

Qui trop las de cheminer

[p. 45]

 

A perdu une chance,

 

Sa couronne & sa chevance⁽¹⁾?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Sergeants & autres officiers

 

Qui arrestez les estrangers

 

Avez vous rencontré à la rue

 

Un ieune hommea à teste nue,

 

Les basses chausses mal liees,

 

Les Iartieres estant tombees?

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

 

 

Je suis las de tant checher,

 

Tant randir⁽²⁾ & tant crier,

 

Je me trouve hors d'aleine,

 

Pour Dieu soulagez ma peine:

 

Monstre moy donques le galan,

 

Vous en aurez le blan guan.

 

Dites n'avez vous pas veu

 

Le Palatin qui est perdu?

 

Iouxte la copie imprimée

 

 

 

A Anvers,

 

Chez Abraham Verhoeven, sur la

 

Lombarde veste, au soleil d'or,

 

avec grace & Privilege

(1) Bezit.

(2) Geweldig draven.

3. Dit is de antwoort van den Palatijn op het voor verhaelde Schimpdicht.

(Zie Het Mengelmoes, blz. 209).

1.

Doet geen moeyte om te soecken
In bosschen cloven en in hoecken
Om te weten waer magh sijn
Den verloren Palatijn

[p. 46]

 

Want gij sult eer langh ervaeren

 

Waer hy henen is gevaeren

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

2.

 

 

 

Weet gij niet dat dagh en nachten

 

Dickwils te veranderen plachten

 

Hoe de sterren die klaer schijnen

 

Hun verthoonen dan verdwijnen

 

Van 't occident daer sy daelen

 

Gaense naer d'orientsche paelen

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

3.

 

 

 

Hebt gij oock noyt sien verschieten

 

Onder d'Horisonts lemiten

 

Off met eene wolcke duijster

 

Bedecken al den sonne luijster

 

Die met haer straelen heel plaisant

 

Verwermt verlicht 't kout doncker laut

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

4.

 

 

 

Wilt aensien der maene cloot

 

Off hy schijnt altyt even groot

 

Hij verandert sijn bestier

 

Als men siet in elck quaertier

 

Is den hemel van veranderen

 

Niet vrij veel min wij en andere

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

5.

 

 

 

Siet men niet 't rat van fortune

 

Tot voordeel winst off tot ruine

 

Dick van d'een off d'ander draeyen

 

D'onderst opperst? Ende waeyen

[p. 47]

 

Uyt het werelts woest gewest

 

Oost en noordt dan weder west.

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

6.

 

 

 

'k Sien van verr' een sterr' idoone

 

Een kleyn strael der sonne schoone

 

'k Weet niet in wat hemels teken

 

't Is alleen den Heer gebleken

 

'k Sien des Heeren hulp vaillant

 

Opgaen tot onsen bystant

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

7.

 

 

 

O gij catholiecke geesten

 

Tiert dogh niet als botte beesten

 

Maer wilt dogh met ernst versinnen

 

D'ou historien vant' beginnen

 

Hoe der princen, vorsten, heeren

 

Staet en hoogheyt haest verkeeren.

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

8.

 

 

 

Leest dogh de beemsche cronycke

 

En meer ander diergelycke

 

Gij sult vinden dat Godts raet

 

Nimmermeer te rugh en gaet

 

Noyt en is 't onder gebleven

 

Die godt heeft tot vorst verheven

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

9.

 

 

 

Heught u niet dat klijne machten

 

Groote legers t' onderbrachten

 

Maer gij hebt alree vergeten

 

Dat gij dick sijt uijt gesmeten

[p. 48]

 

Als prins Maurits met heirscracht

 

Uwe steden t' onderbracht.

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

10.

 

 

 

Tschijnt dat gij altijt victori

 

Hebt bevochten met een glori

 

Hoe de g'unieerde staeten

 

Uwe spaensche potentaten

 

Desperaet van iet te winnen

 

Brachten tot een vreê gesinnen

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

11.

 

 

 

Had ick eenen roomschen paepe

 

Die een van de helsche knaepe

 

Kon besweiren, 'k soude wel

 

Imant roepen uyt de hel

 

Om de memori te verversschen

 

Uwe steden t' onderbrasschen (sic)

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

12.

 

 

 

Laberlotte wilt vertellen

 

Dese uwe medghesellen

 

Hoe t' gestelt was in den slach

 

Voor Nieupoort alwaer men sagh

 

U heir breken dootslaen vluchten

 

Met seer groot getier en suchten.

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

13.

 

 

 

Deerelyck van syn peert gevelt

 

Stont int Spaensche bloedigh velt

 

Hertogh Albert die nogh leeft

 

Wie 't gedenckt syn herte beeft

[p. 49]

 

Men socht hem een lange stont

 

Eer dat men hem weder vont

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

14.

 

 

 

Vraeght Bucquoy hoe voor een iaer

 

Den slagh van Weenen hij wirt gewaer

 

Als van Thorn de graeff cloeckmoedigh

 

Syn heir versloegh seer mismoedigh

 

En de rest liet sien de lappen

 

Door het sablen slaen en kappen

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

15.

 

 

 

Daerom gij al die verder niet

 

Als wat voor ooghen is en siet

 

Wilt dagh vorsten heeren croonen

 

Met u schim (p) reden verschoonen

 

Wat naeckend is gij niet en weet

 

Sijt tot vreught niet te gereet

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

16.

 

 

 

Mij dunckt iae sien met ooge klaer

 

Dat gij den Paltin hier en daer

 

Soeckt maer hij haest eer gij 't begeert

 

Verthoonen sal gij sult verneert

 

Dan roepen ach waer hy dogh niet

 

Gevonden tot ons groot verdriet.

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Nogh niet allerdagh avont is.

 

 

 

17.

 

 

 

Denckt dat Godt die door een comeet

 

Heeft g'openbaert sijn groot secreet

 

Sal storten met grootter gedruys

 

Den Antechrist met syn gespuys

[p. 50]

 

En sal Fredrick tot iders spijt

 

Stellen weer in Pals en ryck

 

Haest niet laet spot want gewis

 

Noch niet allerdagh avont is.

4. Den Spiegel voor den Palsgraef geschreven wt Bohemen in de Stadt Praghe (1621).

(Zie: Nieuwe Tydinghe Abraham Verhoeven Januari 1621, N^r 11 en de Chronycke van Nederlant, p. 140).

1.

Och Edele Palsgraef die eens was verheven
Tot wat ellende hebt ghy u selven begeven
Dat ghy soo qualijcken en snoode waert bedacht
Dat ghy u selven in dit lijden hebt gebracht/
Daer ghij vante voren waert in grooter estimacie/
Daer syt ghij nu ghecomen, tot grooter blamacie/
Dat heeft alleen ghedaen u groote vilannije/
U sedicieus herte en groote hooverdije
Daer mede den helschen Lucifer oock was besmet
Daerom is hij eeuwich wt Godts Rijcke ghesedt/
Daerom zijt ghij geschreven in dit ghetal/
Hoe hooger verheven hoe meerder val.

2.

Ghij en hebt niet onthouwen in uwe memorie/
Bij experientie die schoone Historie/
Van Herodianus eenen vermaerden Schrijver/
Die u als eenen Spieghel, bewijst met goeden yver
Van die Romeynsche Keysers haere leven/
Haeren opganck waer door zij zijn verheven/
Oock haeren onderganck door quaey opinie,
Daer mede zij als een rechte linie/
Haere gemeynten altijt s' wilden regeren/
Maer int leste sachmense consumeren/
Daerom zijn zy geschreven/in dit ghetal/
Hoe hoogher verheven hoe meerder val.

[p. 51]

 

3.

 

 

 

Herodianus beschrijft een seer schoone sententie/

 

Van Marcus Aurelius zijn goede intentie/

 

Van zijn ootmoedicheyt/ende beleeftheyt/

 

Van zijne soberheyt/ende goedertierentheyt

 

Van alle zijn goede manieren en schoone leeringen/

 

Die hij gebruijckte in alle zijn regeringhen/

 

Al hoe wel dat hij was een Heydens man geboren

 

Alle deuchdelijcke wercken hadde hy verkoren/

 

Tot den quaden was hij redelyck in Iusticie

 

Ende tot den goeden redelijck van conditie/

 

Om haer noch meerder dan int goede te onderwijsen

 

Ick segge sulcken man was weerdigh om te prijsen.

 

 

 

4.

 

 

 

Voorder schrijft Herodianus voor waerachtigh

 

Van Comodus/ een Roomsch Keyser seer prachtigh

 

De welcke een soone was/ in synen leven/

 

Van Marcus Aurelius, Rooms keyser verheven/

 

Desen Comodus door eenen valschen raedt/

 

Heeft voor ghenomen een boos leven seer quaedt/

 

Want zijn herte was vol alder vilenye/

 

Te weten in Gulsicheyt/ ende Hoerderije/

 

Hij was hooveerdigh en daer bij oock wraecgierigh

 

Met zijn arme Gemeynte leefden hy bloetgierigh

 

Int lest is hij seer ras door zijnder vrouwen handen/

 

Levendigh gheworcht/ t'welck was een doodt tot zijnder schanden.

 

 

 

5.

 

 

 

Doen desen Comodus nu was overleden/

 

Doen heeft het Roomsche Rijc noch meer gestreden/

 

Door drije diversche Princen seer onbequaem/

 

Die van Rooms Keyser oock wilden hebben den naem

 

En zy hebben haer selven teghen natueren/

 

Met groot gheweldt hier inne willen vueren/

 

Den eersten was een Italiaen/ ghenaempt Iuliaen

 

Die sonder eeren met giericheyt was bevaen/

 

Doen het Roomsche Rijck door de Rebellen was te coopen/

 

Doen sachmen desen Iulaen/ eerst daer na toe loopen

 

Want hij hadde schatten groot/ omt' Roomsche ryc te betalen/

 

Daerom dees rebellen snoot/ wilden hem eerlijck inhalen.

[p. 52]

 

6.

 

 

 

Als den Raet van Roomen Iuliaen hebben verkreghen/

 

Als Rooms Keyser/ zy en hebben niet lange geswegen

 

Maer hebben ontboden een ander Prince seer valliant

 

Een Lantsaet geheeten/ Nigres wt Syrien Lant/

 

Desen Nigres als voornaempt voor een man van weerden/

 

Was wel gheresolveert t'Roomsche Rijck te aenveerden/

 

Maer desen Nigres door zijn groote negligentie/

 

En quamp noyt tot Roomen in haere presentie/

 

Om dese Croone te ontfanghen met verclaeren/

 

Voor de Gemeynte gelijck zy ghewoone waeren

 

Dit was den tweeden Heer als Rooms Keyser geheeten/

 

Maer deur gulsicheyt seer heeft hem selven vergeten.

 

 

 

7.

 

 

 

Doen isser noch eenen op gheresen/

 

die wilde oock den Roomschen Keyser wesen/

 

desen Prince was gheheeten Albino/ een Engelsman

 

Een goet rijcker Edelman zijnde van grooten stam

 

die van Roomen hebben zijn meyninge wel verstaen

 

Maer en hebben hem noch voor Rooms Keyser ontfaen

 

dit was den derden Prins die Rooms Keyser woude zijn

 

doen quamp daer noch eenen Prins wt Hongheren seer fijn

 

Een goede man geheeten Severus met zijnen naeme/

 

desen Prins was tot den Roomschen Rijcke seer bequaeme/

 

door zyn loflycke vroome deuchden weerdich gheeert

 

daerom is hij tot Roomen als Rooms Keyser aenveert/

 

 

 

8.

 

 

 

Desen Keyser Severus dede een schoone Oratie/

 

Aen de Ghemeynte tot Roomen tot haerder consolatie/

 

doen is Iulianus binnen Roomen zijn hoofdt afgehouwen/

 

Met alle zijn Rebellen die hem voorstaen souwen/

 

doen heeft den Keyser Severus zijn macht getoont/

 

Over Nigres die in Syrien was ghecroont/

 

Hij heeft hem zijn Landen afghewonnen ende nae doen iaeghen/

 

Hij heeft hem doen vanghen ende zijn hooft afgheslaeghen/

 

doen den Keyser Severus Nigres hadde verwonnen seer vailliandt/

 

doen is hij ghetrocken naer den Prince Albino in Enghelandt/

 

desen Albino is in eenen strijt aldaer oock doot ghebleven

 

Soo is gheeyndicht seer subijt/dees drije Princen haer leven

[p. 53]

 

9.

 

 

 

Och Palsgraef hier siet gij een experienci/

 

Spieghelt u vry, ghy brenght mede u eygen sentenci/

 

Gelijck dees drije Rebelsche Princen meynden te floreren/

 

Over die Romeynen om den Keyser te persequeren

 

Alsoe meynden Palsgraef over Ferdinandus verheven

 

Met u rebelsche Princen moetwillich noch te leven

 

Maer onsen Keyser Ferdinandus door zijn oprecht ghemoet/

 

Heeft u och palsgraef deerlijck ghetreden onder de voet

 

Ende dat tot eenen Spieghel van alle Rebellen/

 

die haer moetwillich teghen haer Princen stellen/

 

Alsoo moeten zy vaeren/ die zijnen Prins wilt ruwineren

 

dat zy selfs comen int beswaren tot schanden en oneeren.

 

 

 

10.

 

 

 

Prince.

 

Oorlof Prince Keyser Ferdinandus machtich/

 

die ghestelt is door Godes handen seer crachtich/

 

Om te regeeren uwe ghemeynte goedertierich/

 

Niet als eenen valschen Comodus seer bloetgierich

 

Maer als eenen Marcus Aurelius seer aengenaeme

 

Ende eenen Keyser Severus in grooter fame/

 

de welcke zijn gestorven inde Heydensche tijden/

 

door droefheijt was hare ghemeynte in groot lijden/

 

Om dat zij soo goedertierichlijck hadden gheleeft/

 

Met haer gemeijnte die een goet Prins van doen heeft

 

daerom Prince Ferdinandus rijck/ edel en verheven

 

Godt sal u overvloedelijck nu zijn Gratie geven.

 

 

 

GhelVck, keIIser ferDInanDVs, rVstICh, als een Vallant

 

Hebt ghII nV LUstICh oVer

 

VVonnen, VWen VIIant.

 

 

 

Ferdinandus heeft den voghel af gheschoten//

 

t. welck den palstgraef heeft verdroten⁽¹⁾.

 

 

 

V(idit) P(etrus) C(oens) C(anonicus) A(ntverpiensis).

(1) Zinspeling op een plaatje uit een boek geknipt en op het handschrift geplakt. Een knaap schiet met kruisboog naar de gaaipers. Een ander spant zijn boog. (Cirkelvormig met omlijsting).
Deze twee verzen komen niet voor in de Nieuwe Tydingh van Verhoeven.

[p. 54]

5. Dat's palsgraven dwaesheyt niet en is te verschoonen//
sullen wij den vromen leser int cort gaen verthoonen//

(Zie: Chronijcke van Nederlant, p. 144).

1.

O paltsgraef van den rhijn wat hebdije gemaeckt?
U woort hebdije versaeckt, ontrau sydij gebleven.
Ghij hadt ferdinand verklaert, wilt dit doorgronden,
coninck van bohemen, maer daer naer hebdij saen
u eere verloren, oneer heeft u verslonden
en hebt het coninckrijck selver aengeslaen.
Dunckt u niet, dat ghij een verraders stuck hebt gedaen?
Wat lof kanmen u hier van doch geven?
Haddij in u landt gebleven, en u woort hauwen staen
soe saude in rust en peys moghen leven,
maer quaden raedt hebdij gevolght in dit aen cleven,
eer gierich sydij geweest, dwelck ghij bekennen moet.
De glorie van u huijs hebdij voorwaer doen sneven
ende oneer gedaen, aen u edel vorstelijck bloet.
Oorsaeck sydy van allen het quaet, dat men nu doet,
en van d onnoosle bloet, datter wort vergoten.
Om u boosheijt laet godt toe, seg ick u dit bevroet,
datmen u lant in neempt met steden ende sloten,
u inwoonders heb ghy verlaten, en syt gaen troten
om u met meerder boosheyt te versaden,
maer godt sal ten eynd straffen u boose daden,

2.

Ghij meynden het edel huys van oostenrycke,
met uwe valsche practycke, inden gront te ruineren,
maer godt salt verheffen, en de rebellen verneren,
die haer daer tegen stellen, wilt dit wel sporen,
ferdinand lofweerdigh prins, sal domineren,
want godt heeft hem tot het keyserryck uijtverkoren,
Daerom ist te vergeefts, dat ghij blaest uwen horen,
om hem strijt te leveren. Hoort ketters, verkilt,
godt sal ferdinandus bijstaen, ick seght u te voren,
want tegen godt te stryden, en helpt pijck, swerdt oft schilt,

[p. 55]

 

sal godt u doen sneven, met allen u assistenten

 

en verherden u hert, dat van nydt, en boosheijt swilt;

 

straffen sal hij u als pharao, met uwe adherenten,

 

u oorloghs getuijch met u groote canons en tenten,

 

sal godt vernielen, om u schroomelycke misdaet

 

ghelijck hy gedaen heeft, wilt in u dit wel prenten

 

die tegen moijses gerebelleert hebben, door nijt en haet

 

tsal u eyghen schult sijn, ist dat ghij verloren gaet

 

siet toe, en laet godts straffen, over u niet komen,

 

maer wilt syn stenge oordeelen vreesen en schromen -

 

 

 

3.

 

 

 

Ghij maeckt verbonden, met turcken en atheisten

 

om tegen de papisten uwen boosen moet te vreken,

 

maer het sal u hert syn teghen den pickel te steken,

 

want godt sal syn kerck, die hij heeft uijt gelesen,

 

verlossen van allen des vijants boose treken

 

die er door de calvenisten sijn op geresen,

 

daerom en wilt u, o paltsgraef, niet moyen met desen

 

ist dat ghijt doet, sult een verrader van Christum wesen

 

die u sal straffen, in synen vreesselijcken dach -

 

doet open u ooghen en siet, want godt den heer vermach

 

teghen u aerdt wormken, seer kleyn van weerden

 

hij kan u ter aerden slaen, met eenen subyten slagh

 

ist dat ghij hem resisteert, ghij armen worm der aerden,

 

wat sullen u dan helpen musquetten pijcken en swerden

 

als den wagen van godts gramschap over u loopen sal

 

en u sal vernielen, wilt dit vermaen aanveerden

 

met uwe aenhangers, en rebellie hoop en al,

 

wil dij ontcomen dit toe commende misval,

 

soe moet ghij u boosheijt, en ketterije laeten,

 

en de roomsche kerck, nemen tot uwer baten,

 

 

 

4.

 

 

 

Tsyn al verdoolde menschen, die ketters gelooven,

 

want sy berooven, den mensch van allen syn sinnen;

 

princepalijck, die eere ende glorie beminnen

 

soecken sy tot haerder syen te trecken;

 

met beloften van groote staten syse verwinnen,

 

daer sy haer dan lichtelijcken toe verwecken;

[p. 56]

 

sy beloven veel, maer luttel daer op stecken.

 

haer beloft streckt soe verr alst wel gaet voor niet,

 

gaet het qualijck, dan treckense in haer necken,

 

en laeten die sy verleydt hebben int verdriet,

 

sulckx en diergelycke acten men dagelyckx siet.

 

In landen en steden, te lanck om te verhalen,

 

als godt een lant wilt plaghen, dit wel bespiet,

 

dan en heeft hij syn geeslen niet verre te halen,

 

om mutmaeckers te straffen, die Christus doen qualen

 

en verdervers syn van steden en landen,

 

ghelijck den palts, die verlaten heeft syn erffenis en palen,

 

om een meerder te becomen, maer tsynder schanden,

 

godts straffen syn wonderlijck, en menigherhanden,

 

die wel is, en grooter met onrecht wilt (verkiesen)⁽¹⁾

 

sal door syn giericheyt deen met het dander verliesen -

 

 

 

5.

 

 

 

Hier compt ons ijsopus fabel wel te pas

 

die seyt datter was eenen hont, die quam geloopen

 

met een stuck vleesch in syn backhuys, wilt dit ontknoopen.

 

Over een brughstock loopende, sach hij in waterschyn

 

de schadu vant stuck dat hij had, hoort kettershoopen,

 

het welck veel grooter was, alst syn scheen te syn,

 

dus heeft hij 't syn laten vallen, op dat termeijn,

 

en heeft naertgeen hij int waeter heeft gevat

 

meynende een grooter stuck, te krygen maer ten fyn

 

wert hijt quyt tgeen hij tevoren had gehadt

 

soe sullense al varen, die daer loopen desen padt,

 

de schaduwe der giericheijt salse bedrieghen’

 

om datse niet matigh en syn, maer van eergiericheyt sadt,

 

daer om sal haer eer, met schand en roock wegh vliegen

 

het welck wel overcomen mochte sonder lieghen,

 

den palts graef vanden rhijn, int cort oft int lanck

 

hij heeft hem van de ketters soe laeten wieghen,

 

dat syn eer wel mocht verandren, in eenen stanck,

 

syn ooren hebben geluystert, naer het ydel geklanck

 

om te komen tot konincklijke eeren,

 

hoe hoogher geclommen, hoe den val is swaeder int keeren -

(1) Dit woord is met een strookje papier overplakt.

[p. 57]

 

6.

 

 

 

prince

 

Ghij princen en vorsten, hoofden der rebellen,

 

die cristenrijck quellen en stellent al in reuren,

 

meijnde eijt te winnen, vraegh ick met u mermure

 

oft met turcken en heyden verbont te maecken,

 

die godt tegen heeft, loopt met syn hooft tegen de mure’

 

en die aen haar hulp soecken, slickense in haer kaecken,

 

o ellendighen mensch, die niet en let op syn saecken,

 

maer boosheijt hanteert, met valsche practijcken,

 

meyndij dat godt aen u niet kan geraecken,

 

om u met u landen te straffen, in allen wijcken,

 

als syne groote gramschap sal beginnen te blycken,

 

dan meughdij wel omsien, ghij ketters opstinaet

 

om u boosheijt door penentenci afte trijcken;

 

doet ghijt niet, tsal mogelijck int lesten syn te laet,

 

dus wilt den tydt waernemen, en volghen desen raet,

 

want dit sal voorwaer alsoe geschieden,

 

godt en sal met u niet hauwen, geen lanck gepraet,

 

maer sult van syn aenschijn, eeuwelyck moeten vlieden

 

roepen sult dije, maer niemand sal u hulpe bieden,

 

om u te verlossen, vande duijster helsche schemen,

 

wilt dit over dencken, en van mij in danck nemen,

 

 

 

Als de peerden gevoelen der sonnen brandt

 

gaense loopen en dat sonder verstandt -⁽¹⁾

(1) Zinspeling op een plaatje uit een boek geknipt en op het handschrift geplakt. (Men ziet er een wagen door vier hollende paarden getrokken; de zon praalt er boven in hevigen stralenglans. (Cirkelvormig met sierlijke omlijsting).

6. - Coninck-feest van den Palatin, 1621.

Zie: ‘Nieuwe Tydinghe’ van A. Verhoeven. Januari 1621 - N^r 8

Coninck Lappeken van corte rijcken/
Ben ick ghevallen in Boheemsche lant/
Aen mijnen staet (eylaes) cant claerlijck blijcken/
Want men my ras wederom helpt van cant

[p. 58]

Camerlinck.
Den Graef van Turn.

 

Ick heb het Conincxken een bed bereyt/

 

Hy heeft er qualyck op connen slapen/

 

De pluymen zijn in het velt wt verspreyt/

 

Wie salse by een wederom gaen rapen?

Onsen raet was sonder eenich fondament/
Wij hadden seecker niet wel ghestudeert/
Daerom zijt ghy met recht in dasch ghewent/
En in alle costen ghecondemneert.

Ick moet het huys heel reformeren/
Want zijn volck (alst blijckt) docht niet met allen/
Wij souden hem gheheel ruineren/
En iamerlijck doort bedt strop doen vallen.

Ick hadde mijn mes niet wel doen slijpen/
Ick maeckte veel te groote stucken/
Den Coninck en conste niet begrijpen/
Hy moester hem wel deerlijck aen versliecken.

Ick wil in tijts de poorten toesluyten/
Want die Geusen stellent al opt rooven/
Sy ligghen onder malcanderen en muyten/
Sy mochten oock eens myn croone berooven.

Ick heb den Coninck een speelken ghespelt/
daer hy qualijck toe wiste de passen:
T' was doen hy danste voor Praghe int velt/
Men sach hoe haest hy daer viel in d'assen.

[p. 59]

Cock.
Graef Maurus van Nassouwen.

 

Ick en Bullioen hebbent te heet ghecockt/

 

Den Coninck heefter pijn van in zijn maeghen:

 

Wij hebbent oock al wat te dick ghebrockt/

 

Ghelijck hy aen/ en van ons gaet claeghen.

Sydt ghy teghen u hooft op gheresen/
Door vals bedroch om uwen eyghen baet/
Knielt/ en seght my doch eens u leetwesen/
Ick can u vergeven u groot misdaet.

Als ick sach/ dat u croonpijn was soo sterck/
Seyd' ick wech Calenus/ dit 's Paracelsus werck/
dies gaf ick u goutdranc uit Walssant wel verstaelt
dat u haest de croonsieckt wt t'hooft heeft ghehaelt.

Onse secrete brieven en correspondentie/
En heeft den Coninck niet connen bevrijen/
Wy moeten soecken een ander inventie/
En ons penne subtijlder besnijen.

Wy hebben onse rekeninghe niet wel ghestelt/
Als wy ons gelt aen u hebben ghehanghen/
Want alsment wel insiet/ en overtelt/
T'is veel ghegeven/ luttel ontvanghen.

Schenckt/ drinckt/ en wilt u nu vry verheughen/
al quam den Baccherach ons t'ontbreken:
Laet daerom niet te drincken groote teughen/
Ick sal t'Heydelberchs Wijn-vat wel ontstecken.

[p. 60]

Bode.
Den Grave van Bucquoy.

 

Die Beemsche tijdinghe sonder dralen/

 

Droegh ick de Sleesische/ en Moravische Heeren/

 

Sij sullen my mijn port naer wil betalen/

 

Eer ick te rugghe sal wederkeeren.

Met den Speel-man maecke ick goet accoort/
Wij moeten t'saemen confereren!
Alle quaede noten seynden wy voort/
Sy souden ons musicke turberen.

Als den Sot zijn marot heeft verloren/
Dan is al zijn vreughde seer naer ghedaen:
Dan en comender gheen boetsen meer te voren/
Maer moet dan weder cot-waerts druypen gaen.

7. Een clare en warachtighe afbeeldinghe van die met den Palts aenghespannen ende ghesworen hebben den Keyser wt zijn rijck te dryven/ afghebeelt door dit beest met seven hoofden ter eeren van den alder doorluchtigsten ende groot machtigsten Ferdinandus Keyser van Roomen/ tot allen tijden vermeerder des rijckx in Germanien/ Hongaryen/ Bohemien/ Dalmatien/ Crouatien ende Sclavonien etc. Coninck Eerts-hertoch van Ooslen-rijck/ Hertoch van Borgondien/ Steyr-karnten ende Wurtenberch/ Grave van Tyrol. etc.
En den Doorluchtichsten Hertoch van Beyeren, en zijn Excellentij den Graef van Bucquoy als Capiteynen Veltheeren Campyoenen ende voorvechters van Godt en den Keyser om de heylighe Kerck te beschermen en te deffenderen teghen den duyvel en dit seven hoofdighe beest, ghelyck hier onder aengewesen sal worden, door de letter A.B.C.

[p. 61]

(Verklaring van de prent.)
A. Die Catholijcke Apostolijcke Roomse Kercke
B. Den Hertoch van Beyeren
C. Het Sweert van den Heylighen Gheest
D. Den schilt des gheloofs
E. Den Grave van Bucquoy
F. Het beest met seven hoofden aenwysinghe wat die seven hoofden int particulier beteeckenen ten eersten
G. Het Palssen hooft en die croon van Bohemen
H. Het rijck van Bohemen
I. Betleem Gabor en die rebellen van Hongarijen
K. Die Staten van Hollant
L. Die Protestanten Voorsten
M. Slesien en Moravien
N. Die Calvinisse Hense-steden
O. Die Leghers van den Keyser, en den Hertoch van Beyeren
P. Don Baltazaer
Q. Don Giliarmo Verdugo
R. Belier den Prince van die Calvinisten
S. Die Calvinisten gaen loopen in den slach van Bohemen.

[p. 62]

Lofdicht ter eeren van dat edele huys van Oosten-Rijck.

Siet hier des Arents macht/ den Keyser Christen helt
Met Christen Princen cracht/ cloec moedich comt int velt
Prijst Ferdinandus lof/ die altijd moet vermeerren
Vant Christelijcke Hof/ den vyant af te keeren
O onverwachte daet/ en dat int Christen rijcke
Siet wie den vyant slaet/ tis Godt van Hemelrijcke
Sy zyn op eenen dach/ verslaghen en gaen loopen
En Praegh met groot beklach/ de oock haer poorten open
Daer is gheen grooter stadt/ in al Europa paellen
Als Praegh ick seght u pladt/ soo wy u doen verhaellen
Den slach en Coninckx ryck/ heeft Godt ghenadich gheven
Den Hemel van ghelijck/ den vyant oock doet beven
O edel Keysers bloet/ en Oostenrijckx gheslachte
U lant u Croon u goet/ neemt weer het is u machte
Augustus hooch gheacht/ Carolus lof ghepreesen
Sijn beyde op eenen nacht/ ia in een vyr verreesen
In Ferdinandus beelt/ het schijnt sy zijn heerbooren
Om Satan ketters weelt/ in Bemer lant te smooren
Ick weet niet datmen leest/ van Keysers ooit bevonden
Dat Keysers zijn gheweest/ hoort wel na mijn vermonden
Die met soo grooten vlijdt/ haer vyant daer bestreeden
En in soo corten tydt/ Godts Kerck ghestelt in vreden
Den Keyser wint voorwaer/ dat Satans helden vroom
Verschricken nu aldaer en crijghen eenen schroom
O Christen Keyser groot/ wilt u kloek-moedich toonen
Laet Calvinisten snoot/ in u rijck niet meer woonen
Den Beyer vorst vermaert/ doorluchtich in zijn wercken
Hem selven nu niet spaert/ om Christus rijck te stercken
Bucquoy den vromen helt/ Godt sal hem oock beminnen
Met Beyeren in het velt/ den vyant doet verwinnen
Sy vechten nu met kracht/ om Christus kerck in weerden
En die met al haer macht/ beschermen op der eerden
Den Keyser was in noodt/ hij riep aen Godt almachtich
Den Paus terstont gheboot/ die Christenen eendrachtich
Te bidden met ootmoet/ dat Godt haer wilde sparen
En van het hels ghebroet/ bermhertelyck bewaren
Die Christenen verbaest/ haer stemme lieten clincken
Soo dat het metter haest/ daer al de Sterren blincken

[p. 63]

 

Is opghedronghen stout/ al voor den hooghen deur

 

Waer binnen hem onthoudt/ den hoochsten Gouverneur

 

Die daer tot onderstant/ wt s'hemels hooghe saelen

 

Al met zijn stercke hant/ victory heeft doen haelen

 

Want door die groote kracht/ die Godt liet van hem gaen

 

En conde helsche pracht/ en vuylheyt niet bestaen

 

Soo dat Calvinus schaer/ moest buyghen ende s.ijcken

 

Den Palts heeft ooc van daer/ met schande moeten wijcken

 

En vluchten met onneer/ en laten daer met schanden

 

Den Keyser wesen Heer/ al van de Beemsse Landen

 

Den Keyser wint zijn Hof/ Zijn Rijck zijn Lant zijn Stadt

 

En heeft een groote lof/ voor die overhandt ghehadt

 

Waer wt wy cunnen sien/ waer wt wy cunnen mercken

 

Die goetheyt Godts alleen/ in sijne wonder wercken

 

Die nemmermeer verlaet/ die nemmermeer in noodt

 

Het Oostenrijkse saet/ maer vrijdet van den doodt

 

Wy sien hoe grooten macht/ en hoeveel cloecke knechten

 

Den Palts daer by een bracht/ den Keyser te bevechten

 

Om die te roepen wt/ en dryven wt zijn landt

 

Maer speelt nu op een flut/ loopt wech met grooten schandt

 

Petrus ghy zijt den steen/ sprack Christus goedertieren⁽¹⁾

 

Op u en anders gheen/ sal ick mijn kerck fondeeren

 

Die poorten der hellen/ en sullen u niet deyrren

 

Hoe seer sy u quellen/ en wilt u niet verveyrren

 

Ick sal by u blijven/ soo langh die werelt staedt

 

Sy sullen niet bedrijven/ op my u vry verlaedt

 

Laet ons dan totter doodt/ op dese gront-steen bouwen

 

En Godt in onse noodt/ voor seeker steunsel houwen

 

Die propheci is claer/ den Palts mach nu wel beven

 

Tis meer dan hondert iaer/ van Lichten Berch beschreven⁽²⁾

 

Dat daer een Paltssen Graeff/ zou Coninck zijn van staten

 

Maer dat hy als een slaef/ het rijck sou moeten laten

 

Hij heeft noch meer vertelt/ al van den swarten raven

 

Als dat men hem int velt/ met esels sal begraven

 

Hy loopt nu achter landt/ die croon is hem afschoren

 

Heeft oock met groote schant/ zijn vaders lant verloren

(1) In den rand: ‘Die beloften van Christus aen syn H. Kerck gedaen Math. 16’.

(2) In den rand: ‘De prophecy van Joannes Liechtenberger over 136 iaer vanden Palts ghepropheteert hoe hy Coninc van bohemen sal zijn en van Godt gestraft worden het welke nu vervult is’.

[p. 64]

 

Sijn huysvrou die is doot/ een doode vrucht ghebaert

 

Den Paltssen rou is groodt/ hij wordt noch meer beswaert

 

Die hoofden van dit beest/ die worden nu tweedrachtich

 

Tsweert van den Heyligen Geest/ dat is haer al te krachtich

 

Dat van den Paus aldaer/ van Roomen is ghesonden

 

Waer door die helsche schaer/ ontfanghen heeft veel wonden

 

Die Moravyters wreet/ begosten oock te beven

 

Zy hebben soomen siet/ haer selven over gheven

 

Slesien is verveert/ sy willen accorderen

 

Men sal oock haer begheert/ goetwillich consenteeren

 

Den Bedthlem Transilvaen/ is in die honghers rijcken

 

Hij can niet meer bestaen/ met schande moet hij wijcken

 

Die Vorsten Protestant/ en al die Hense-steden

 

Spinola wint haer lant/ zy zijn niet wel te vreden

 

Zy waeren daer zeer starck/ hoochmoedich in haer wapen

 

Maer loopen wt haer perck/ siet hoe sy nu staen gapen

 

Haer hoop haer toeverlaet/ van wiens hulp sy oock snaecken

 

Die vadt haer metter daet/ al met syn scherpe baecken⁽¹⁾

 

Zij loopen nu verbaest/ door noodt en groote last

 

Haer eyghen Prins met haest/ hout haer van achter vast⁽²⁾

 

Den Arens pluymen snel/ daer Palts mee was ghevlooghen

 

Die zijn nu wt zijn vel/ en wt zijn vlees ghetooghen

 

Zyn eyghen pluym en huydt/ moet hij nu oock verlaten

 

En loopen als een guydt/ wt lant en achter straten

 

Den Keyser door Godts kracht/ heeft Beemer lant in nomen

 

Spinola is met macht/ in Paltssen lant ghecomen

 

En wint daer met ghewelt/ die Steden en Castellen

 

Die Vorsten ruyment t'velt/ en laeten sien haer hielen

 

Den helssen Luciphaer/ wilt hem als Godt verheven

 

Den Palts die volcht hem naer/ men sietse beydt nu sneven

 

Hij is door Hollants raet en al haer valssche mallen

 

Ghecomen tot dit quaet/ zijn hulpers hem afvallen

 

Sy meenden door den Palts/ de Christenen te dwinghen

 

Den kans die is nu vals/ siet hoe sy nu om springhen

 

Hollanders mal en licht/ met al haer guytssche spotten

 

Waers nu haers vals ghedicht/ haer schellems rommel-potten

 

Den Paus sidt in sijn stoel/ triomphelyck in vreden

 

Hy sal dat hels ghewoel/ met voeten overtreden

(1) In den rand de letter R, verwijende naar een verklarende nota van de plaat: ‘Belier (een duivel) den Prince der Calvinisten’.

(2) Id. id

[p. 65]

 

Den Arent vlieght int velt/ zijn vyant moet nu schromen

 

Hy heeft nu met ghewelt/ zijn rijcken weer in nomen

 

En Spaenien toont zijn macht/ om satans ryck te stooren

 

Soo dat men van sijn kracht/ in corten tijdt sal hooren

 

Den Beyer Vorst vermaert/ Churvoorsten soo wy marcken

 

Veel volck by een vergaert/ omt Keyser rijck te starcken

 

Dat Edel duytsch bloet/ in Saxsen hooch verheven

 

Hy spaert gheen gelt noch goedt/ het calf⁽³⁾ moet zijn verdreven

 

Den Coninck van Vranckrijck/ wil oock die calver plaghen

 

Den Pool oock van ghelyck/ helptse wt duyts-lant iaghen

 

Wilt dit nu wel bevroen/ ghy calvers wilt niet beyden

 

Wt alle Landen groen/ met schande moet ghy scheyden

 

En loopen nae Hollant/ al met een groot ghedruys

 

En dan met groote schant/ naer Plutonis duyster Huys.

(3) De Calvinisten