Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1927

[p. 619]

Berkoos
door Is. Teirlinck, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Vóór jaren vond ik in den Luyster van Brabant⁽¹⁾ op blz. 4 het volgende over een der Natiën van Brussel, de Onze-Lieve-Vrouwenatie:

‘In onse lieve-vrouwe natie.

Dienen 4. Beenhouwers. 4. Visschers. 4. Brouckoisen. 2. Goudt-smeden, t'samen 14. Dekens; ende 14. in den Achterraedt, maecken 28. Mannen.’

Ik teekende het woord Brouckoisen aan en bracht er mee in verband het heden nog gebruikte Brusselsche berkoos: nl. groentenkweeker uit de omgeving der hoofdstad die, 's morgens vroeg, met zijne waren ter markt komt.

Mijn vermoeden was gegrond en het volgende zal het, meen ik, klaar bewijzen.

_**_*

Op. het Brusselsch gemeentearchief berust een lijvig handschriftelijk ordonnantieboek⁽²⁾ (merknummer 1447) dat op het eerste blad, recto, bovenaan tot titel heeft:

‘Register alwaer geregistreerd staen die diversche ordonnancien raeckende verscheijden ambachten’.

Het bevat een groot getal gemeentelijke verordeningen van 1365 tot 1501. Onder deze zijn er zes die in hun opschrift het woord brouckoijs gebruiken.

Ik geef hier, in haar geheel, de oudste dezer ordonnanties (blz. lvj, recto en verso, van het register.):

‘Vanden broeckoijsen ende zagheren in bruessel.

(1) Het bekende werk over Brusselsche geschiedenis (omtrent en vóór het einde der 17^e eeuw verschenen: 1698-99 naar G. Des Marez).

(2) Ik dank hartelijk den geleerden en dienstvaardigen archivaris van Brussel, G. Des Marez, die me het boek ter hand stelde en me meermaals bij het lezen van slecht geschreven of door den tijd eenigszins onduidelijk geworden termen, ook bij het oplossen van sommige verkortingen zijne hulp schonk.

[p. 620]

Want den ambachte vanden orsendal⁽¹⁾ in bruessel⁽²⁾ int jair m ccc vive ende tachtentich⁽³⁾ gegeven xviij in junio bij her janne van ophem riddere amman te bruessel | ende scepenen der selver stad onder andere pointen verleent is geweest | dat soe wie den orsendal toebehoort ende hem generen⁽⁴⁾ wilt metten warmoese dat die poerter sal sijn of binnen jaers werden | ende dair toe den gesworenen binnen jaers moeten gheven tes ambachts behoef enen ouden scilt⁽⁵⁾ dambacht mede te houdene ende een gelt⁽⁶⁾ wijns | tot welken ambachte sint toegevueght es dambacht vanden zagers in bruessel ende de gesworenen van den voirseijden ambachten nu sijnde, ghetoent hebben vele saken dair mede tselve ambacht in groeten achterdeel⁽⁷⁾ steet⁽⁸⁾ alsoe datmen de lasten vanden selven ambachten metten proffiten dairtoe staende niet gedragen en can sonder andere provisie, biddende ende begerende datmen denselven ambachten verleenen woude dat de ghene die voertaen int voirseijde ambacht comen selen⁽⁹⁾ zij den selven ambachte om huere lasten mede te dragene souden geven van innecomen⁽¹⁰⁾ iiij oude scilde, soe es op al ripelic gelet ende dairna bij jacoppe van droegenbroeck stedehoudere des ammans van bruessel, in sijnre absencien ende bij borgermeester en scepenen ende raedsluden der selver stad | den voirgenoemden ambachten geconsenteert ende verleent behoudelic altijt den amman ende wethouderen van bruessel ten tijde sijnde dair inne huer minderen meerderen ende vercleeren⁽¹¹⁾ | dat een ijegelijc die voertaene in eenich vanden voirseijden ambachten van inne commene sal moeten gheven om huer lasten mede te dragene twee oude scilde in der stad⁽¹²⁾

(1) Orsendal (of Orsendael) = paardendal: in de Zenneweiden gingen wellicht de Brusselsche paarden grazen en in de aldaar bestaande vijvers drinken (vgl. den naam van de vóór eenige jaren welbekende herberg het Poeltje, in de Broekstraat). Orsenda(e)l is thans Broekstraat, Schaarbeeksche straat, Orsendaalstraat en omgeving.

(2) In 1385 was dus de assimilatie ks > ss een voldongen feit; 't verschijnsel gebeulde zeker wel vroeger.

(3) Over dezen vorm, z. Mnl. Wdb.

(4) Voor zich den kost winnen.

(5) De oude schilt was een goudstuk. z. Mnl. Wdb., vlg. fr. écu.

(6) Nagenoeg de maat die men thans nog stoop heet.

(7) Nadeel, schade.

(8) Staat.

(9) Zullen.

(10) Van innecomen (verder van innecommene), als inkomstgeld.

(11) Verklaren.

(12) In der stad van = in de plaats van.

[p. 621]

vanden voirgenoemden enen ouden scilt diemen tot heertoe⁽¹⁾ dairaf gewoenlic es te gevene.

Voert hebben de voirs.⁽²⁾ gesworenen den voirscr.⁽³⁾ wethouderen gethoent ende doen bliken⁽⁴⁾ hoe int jaer m cccc xxij opten viij^ten dach van meije dambacht vanden zegheren⁽⁵⁾ in bruessel bijden wethouderen van bruessel toegevueght es den ambachte vanden broeckluden⁽⁶⁾ in bruessel ende dat dat metten broecluden versaement⁽⁷⁾ es ende een ambacht gemaect | ende den selven ambachte dairtoe verleent is dat soe wat zaghere die int ambacht van den zagheren niet en es ende te bruessel of binnen der vrijheit der stat, van sijnen ambachte werken wilt dat die alle weken als hij werct ochte⁽⁸⁾ in die selve weke getorden⁽⁹⁾ es ende begonnen heett te werkene al waert soe dat hij die weke niet uuten wrachte⁽¹⁰⁾ | geven sal moeten den gesworenen vanden zagers ambachten tot huers ambachte behoef een placke⁽¹¹⁾, alsulcke als tallen tijden van geldingen⁽¹²⁾ te bruessel in borsen gaen sal | ende want de voirs. gesworenen croenen⁽¹³⁾ | dat hueren ambachte vanden voirs. placken niet vele proffijts comen en es, aengesien dat dambacht dairaf soberlic es besorcht, ende de gesworenen mids dien niet en weten hoe of waer zij die placke halen of crigen zelen, soe es bij borg (ermeesteren), scep (enen) ende raidsluden der voers. stad dairop geordineert | ende geconsenteert, altijt opt verbeteren vanden wethouderen ten tijde zijnde | dat elc zagere | die also van buijten te bruessel wilt comen zagen, als hij sal beghinnen te werken | den gesworenen vanden voirs. ambachten, ten tijde zijnde | zeker sal moeten setten⁽¹⁴⁾ | mit panden of borgen, of metten ghenen dies wercke bij begonnen heeft te werckene | dat hij den selven ambachte de voirs. placke alle weken, inder manieren vore vercleert | gheven sal ende betalen, sonder fraude

(1) Hiertoe. Mnl. Wdb. heeft dezen vorm niet.

(2) Voirseijde.

(3) Voirscreven.

(4) Doen zien, bewijzen.

(5) Daarnaast gewoner zagheren.

(6) Broeklieden = broeckoijsen.

(7) Verl. dw. van versaemenen.

(8) Of.

(9) Verl. dw. van terden = treden

(10) Tot het einde toe werkte.

(11) Een geldstuk van geringe waarde. Z. Mnl. Wdb..

(12) Betalingen.

(13) Klagen.

(14) Zeker setten = seker stellen (Kil. ‘Fland. Fidejubere, cavere’).

[p. 622]

of argelist. Actum et pronunciatum XV^a aprilis anno lxj^o (1461) post pascha.’

(Deze ordonnantie is niet het oorspronkelijk stuk: het is een kopij in 1461 - dat getal heb ik er tusschen haakjes bijgevoegd, daar de kopiïst, vóór lxj (= 61), m cccc (= 1400) heeft weggelaten, zooals 't in 't Brusselsch ordonnantieboek in andere van de dokumenten nog gebeurt - waarschijnlijk gemaakt naar een akte van de 14^e eeuw, ten minste van 1385.)

_**_*

De tweede ordonnantie, die onze bewijsvoering zal steunen, bevindt zich op blz. lxxxviij verso en op blz. lxxxix recto en verso, en heeft als opschrift:

‘Vanden gesworenen, ouders en goede knapen vanden brouckoijsambachte in bruessel’

De gezworenen, ouders en knapen klagen over het ‘afnemen’, ‘smelten’ en ‘declineren’ van hun ambacht, en over de lasten die het te dragen heeft. Ik neem uit deze uitvoerige akte (van 11^en April 1467, o.s.):

‘Item achtervolgende der ghiften ende consente | den voirs. ambachte bijden heere | ende bijder stad gedaen int jaer xiiij^c xxiij⁽¹⁾ xj dage in meije | in enen pointe begripende | soe wie voertmeer binnen der stad van bruessel | oft huerer vrijheit geseten | hen aen dambacht generen wilt | als vander gruender pottagien⁽²⁾ | dagelijcx in bruessel in cleijnen penneweerden⁽³⁾ te vercoopene | als coelen, wermoes, rapen, rebben | ende diergelijcke | ende die in gheen vanden ambachten gevrijdt⁽⁴⁾ en es | dat die int voirs. gaen sal moeten | ende des ambachts recht dairaf plegen | terstont na dat hij bevonden sal worden hem daer aen geneerende | etc.⁽⁵⁾ | hebben de voirs. amman ende wethouderen, den voirs. ambachte verleent als vore dat soe wat ingesetene van deser stad | in gheen vanden ambachten van deser stad zijnde | hem aen tvoirg.⁽⁶⁾ ambacht generen wille | als van gruender pottagien | te wetene, coelen |

(1) 1423.

(2) Gruene pottagien = alle groene moeskruiden die men gekookt of ongekookt eet.

(3) Penneweerde = penningwaarde, kleine muntwaarde. In cleinen penneweerden vercoopen = in 't klein verkoopen.

(4) Vrijden = hier: de vrijheden van een ambacht verleenen.

(5) etc. behoort tot den tekst.

(6) = tvoirgeschreven.

[p. 623]

wermoes | rapen, rebben | ende dairtoe oic pareije | petersilie, erijthauwen, enijuijn | ende gruen loock te vercoopene | dat die terstont | als hij bevonden wordt | des ambachts rechte van innecomene, sal moeten plegen.....’, enz.⁽¹⁾

In dat gedeelte van de ordonnantie vindt men eenige moeskruiden opgesomd en om die reden wordt het hier medegedeeld:

Coelen = koolen; - wermoes (in het vorige stuk staat warmoes, algemeene naam voor moeskruid; - rapen; - rebben: te Brussel heet men thans nog rebben, rebbekes het tengere raaploof dat men als moeskruid wel eens ter markt brengt; te Sichem (bij Diest) hoorde ik denzelfden term gebruiken voor den Mangelwortel⁽²⁾ (Beta vulgaris var. cicla L.), een variëteit van de beet, die men hier en daar in Vlaanderen nog in tuinen kweekt (de vleezige bladribben worden gegeten); het woord brengen tot rib, bladrib, is waarschijnlijk volksetymologisch spel; vgl. liever lat. rapa, mnl. roeve, hgd. rübe, ribe en rube bij Kiliaen; in den hier medegedeelden tekst zal men wel ‘jong raaploof’ bedoelen; Schuermans (Alg. Vl. Idiot. i.v. ribbe, rebbe) schrijft: ‘in Antw. en Brab. heet het jong raaploof dat men daar voor potagie eet, ribben: die ribbekens zijn zoo goed als spinagie’; en Cornelissen en Vervliet (Idiot. v.h. Antw. dialect, i.v. rubben, vr. mv.), zegt dat men aldus ‘jong raaploof dat men als moes eet’ noemt; - pareije; - petersilie; - erijthauwen (dat zijn erwthauwen); - enijuijn = ajuin; z. gelijkende vormen in Mnl. Wdb., s.v. enioen (vgl. lat. unio. (-nem), fr. oignon, eng. onion); - gruen loock: groen look zal waarschijnlijk ons bieslook (Allium schoenoprasum L.) zijn, dat men groen gebruikt, terwijl het gewone look of knoflook (Allium sativum L.) ook wit loock werd geheeten, omdat men de droge witte knollen of bollen reeds in de keukens der middeleeuwen benuttigde.

_**_*

De derde ordonnantie (van 21 Juni 1469) heeft voor opschrift (blz. xcj recto):

‘Tusschen de gesworenen vanden fruijtier⁽³⁾ ende

(1) Dit enz. is van mij.

(2) Deze naam (naar hgd. mangold) is in Vl. België niet in gebruik.

(3) Fr. fruitier, Kil. fruytenier, = ooftkweeker en -verkooper. Z. Mnl. Wdb.

[p. 624]

broeckoijsambachten van dese stadt in deen zijde, ende enen deele goeder mannen van mechelen weert in dander.’

Deze twee ambachten van Brussel klagen dat die van Mechelen ter merkt gebracht hebben met ‘enen deel wagenen’, ‘alrehande crieken, ende erithauwen⁽¹⁾, om te vercoopene’. Een weinig verder wordt nog geklaagd over het brengen ter merkt te ‘bruessel’ van ‘crieken | kersen oft erwithauwen’⁽¹⁾.

_**_*

Het opschrift van de vierde ordonnantie (van 25 September 1469) luidt (blz. xcij verso):

‘Tusschen de gesworenen ende goede knapen vanden fruijtlerambachte in bruessel | in deen zijde | ende de gesworenen ende goede knapen vanden broeckoijsambachte inde selver stad in dander.’

Een geschil is ontstaan tusschen de ‘fruijtiers’ en de ‘broeckoijsen’. Deze klagen bij de overheid dat de ‘fruijtiers vercoopen’ ‘gruen pottagie | als erwithauwen, petersilie, scaloengien⁽²⁾, gruenloock, eijnjuijn, pareije, cambuijscoelen, warmoes ende dierregelijcke...’; en de ‘fruijtiers’ beweren dat die ‘vanden broeckoijsambachte hen oic dagelix geneerden | aen der fruijtiers ambacht | als met kersen, krieken, pruijmen, noten, appelen, peren ende diergelijcke vruchten te vercoopene.’

De fruijtiers mochten dus geene groenten en de broeckoijsen geen ooft verkoopen.

_**_*

Het opschrift van de vijfde ordonnantie (van 26 November, 1470) is (blz. xcix verso):

‘Vanden broeckoijss ende zagers ambachte in bruessel’.

En dat van de zesde (blz. cxix recto):

‘Vanden broecoijse ambachte in Bruessel’.

Deze laatste akte eindigt aldus:

‘Aldus gedaen ende vutgesproken den achtsten dach van sporkille xiiij^c lxxiij⁽³⁾ jaer na stile van Brabant’.

_**_*

(1) Vgl. den vorm erijthauwen uit de vorige akte.

(1) Vgl. den vorm erijthauwen uit de vorige akte.

(2) Uit ofr. escalongne (ascalonia). Bij de botanisten heet de sjalot: Allium ascalonicum L.)

(3) 1473.

[p. 625]

Dus: de warmoezeniers van den Orsenda(e)l te Brussel heetten broeckoijsen (-oysen, -oisen), van mnl. broeck met den beklemtoonden fr. uitgang -oys, -ois; en de bewoners van het broekland van het Zennedal, ten noorden van de kom van de stad, naar de Keulsche poort (later Schaarbeeksche poort) toe, de hoveniers en groentekweekers of broeckluden vormden reeds in de 14^e en 15^e eeuwen (wellicht reeds in de 13^e) het ambacht van de broeckoijsen⁽¹⁾.

Broeckoijs (jonger ndl. broekoos) is door metathesis van r boerkois (boerkoos) geworden (reeds omtrent het midden der 17^e eeuw).

De oudste bekende tekst met den vorm bourkois wordt ons gegeven door Stallaert (Glossarium, i.v. bourckoishof). Hij draagt den datum van 1657:

‘Insgelijcx sullen oock geschat eñ taxeert worden alle boomgaerden, bourkoishoven, landtblocken,... (C.v. Brussel, Servit. 1657, a 91). Christijn vertaalt het woord door: horti olerum.’

Schuermans (Alg. Vl. Idiot.), i.v. boerkoos gewaagt van een zerk op het oude thans verdwenen kerkhof van Schaarbeek, waarop te lezen stond:

‘Hier ligt begraven den eersamen Marcus Vandervinnen, in syn leven pachter kerckmeester, oudt deken van het boirkoisambacht, die sterft den 26 meert 1717’.

Ik weet niet of die zerk nog bestaat.

Door verdoffing van de onbeklemtoonde lettergreep boer onstond de hedendaagsche gesproken vorm bərkoos (daarnaast soms bərkoes). Het meervoud is berkoozen (met scherpe o en met verandering van s in z). Eenigen zeggen berkoosen (zelden heb ik dit gehoord: een paar maal te Beersel en te Droogenbosch, eenmaal te St. Stevens-Woluwe).

Schuermans geeft nog den vorm perkoos (mv. perkoozen). Ik heb zeer veel menschen uit de bərkoozegemeenten van Brabant ondervraagd: allen zegden bərkoozen, niemand pərkoozen. Wel is waar werd er door sommige personen uit de Brusselsche omgeving beweerd dat zij van pərkoozen gehoord hebben: waar en door wie dàt gezegd werd, wisten ze niet bepaald aan te

(1) Zoo ook heeft men de groentenkweekers van de omgeving van Parijs maraîchers (marais = broek) en soms maragers (Vgl. Littré, Dict.). De franschsprekende Belgen gebruiken ook maraîcher voor groentenkweeker in 't algemeen.

[p. 626]

duiden. Nu, 't kan wel zijn dat hier of daar pərkoos in gebruik is gekomen: verscherping van b tot p is een bekend taalverschijnsel. Doch ik zelf heb het onbetwistbaar bestaan van pərkoos, in de volkstaal van de omstreek van Brussel niet kunnen vaststellen. Heeft het bestaan? De volgende tekst uit Stallaert's Gloss.⁽¹⁾ schijnt het wel te bewijzen (i.v. bourckoisen (pourcoysen)):

‘Verbiedende aen de hoveniers eñ pourcoysen te gebruijcken andere potten ofte pinten als gemaeckt van hout.’ (C. van Aalst, Dével. cvi, 1 Sept. 1770, , a. 8).

Zeer opmerkelijk is het dat deze betrekkelijk jonge tekst uit de Cost. van Aalst komt. Het Brusselsche woord is dus van Brussel bij de Aalstersche Ajuinboeren terecht gekomen? Waartoe moesten die houten potten of pinten bij de warmoezeniers dienen? Misschien tot het meten van verkochte erwten en boonen.

Schuermans meent dat dit al of niet bestaande perkoos eene verbastering kan zijn ‘van 't fr. précoce, omdat die groenverkoopers al vroeg hunne waar aankweeken’. Maar de berkoozen kweekten en kweeken niet alleen - of dàt zal wel een uitzondering geweest zijn - vroege, maar alle groenten en niet alleen in de lente maar het heele jaar door. De boven gegeven Brusselsche oorkonden spreken overigens enkel van de gewone groenten: van ‘gruender pottagien’, van warmoes, van koolen, ka(m)buiskoolen, rapen, rebben, prei, peterselie, erwten, ajuin, groen look, sjalotten. Prof. Vercoullie, in zijn anders uitstekend etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, brengt berkoos (hij geeft ook de vormen perkoos en boerkoos) insgelijks tot fr. précoce: ‘berkoos, m. (maraîcher), opgemaakt uit een samenst. als berkooshof⁽²⁾, waarin berkoos = fr. précoce = vroegrijpe vrucht, primeur.’

Vraagt men aan een bewoner van de omstreek van Brussel, waarom men een groentekweeker en -verkooper boerkoos, bərkoos noemt, dan krijgt men tot antwoord: omdat het een boer is die groenten kweekt. Die volksetymologie verklaart dus het eerste deel van het woord. Schuermans tracht ook het tweede deel te verklaren, daar hij schrijft: ‘Doch in de XVII^e en

(1) Mijn goede collega K. de Flou vestigde hierop mijne aandacht.

(2) Thans zegt men gewoonlijk voor moestuin berkoozerij, maar de boven aangegeven tekst van 1657 bewijst dat berkooshof wel zal bestaan hebben.

[p. 627]

XVIII^e eeuw was boerkoos in de omstreken van Brussel uitsluitelijk gebruikt voor: uitgekozen boer’. Waar hij dat ‘uitsluitelijk’ gebruik ontdekt heeft, blijft mij een raadsel.

Tot de woordengroep van dezen echt Brusselschen term berkoos behooren: 1^o de afleidingen berkoozen (niet gewoon), ww., den berkoozenstiel uitoefenen; berkoozerij (zeer zelden berkooserij), vr., bedrijf van den berkoos (de berkoozerij brengt veel op), ook land en huis van den berkoos ('n schoone berkoozerij); dim. berkooske; - 2^o de samenstellingen: berkoozenambacht, berkoozewerk, berkoozeneering, berkoozestiel; berkoozegereedschap, berkoozegerief, berkoozeman(d)e (groote, hooge mand, waarin de berkoozen hunne groenten ter markt voeren); berkoozevolk (al wie met de berkoozerij den kost wint: meesters en helpers); berkoozenhuis (gewoonlijk veel kleiner dan hof of hoeve), berkoozegoed, berkooshof (moestuin), berkoozeland; berkoozedörp, berkoozegemeente, berkoozewijk en wellicht eenige andere nog.

_**_*

Ten slotte nog eene aanteekening:

De vorige oorkonden bewijzen dat - ten minste vóor het einde der 15^e eeuw⁽¹⁾ nog - op het eigenlijke grondgebied van Brussel in den Orsenda(e)l (Broek- en Meiboomwijk) de warmoezeniers hunne groenten kweekten. Doch naarmate de bevolking van de stad aangroeide, werden de broeckoijsen naar de voorsteden weggedrongen. In 1717 (z. boven het zerkopschrift) bestond er een ‘boirkoisambacht’ te Schaarbeek en Marcus Vandervinnen was er de ‘oudt deken’ van.

Maar thans worden ook de voorsteden overbevolkt en de berkoozen moeten altijd verder⁽²⁾ van Brussel hun kweekerijen aanleggen. En er komen er ieder jaar meer bij: omdat er meer warmoes-eters zijn en het berkoozenambacht sedert den wereldoorlog een zeer loonend stieltje geworden is. Ten andere zijn er, ook in de voorsteden (te St. Jans-Molenbeek, Schaarbeek, St. Joost-ten-Noode, Anderlecht, Elsene, St-Gillis b.v.), markten ingericht en deze moeten insgelijks door de berkoozen van den omtrek bevoorraad worden.

(1) z. boven, de ordonnantie van 1470.

(2) Eertijds waren er niet alleen warmoezeniers op 't grondgebied van Brussel zelf, maar ook te St-Gillis (Opbrussel) en St-Joost-ten-Noode.

[p. 628]

Thans zijn er nog berkoozerijen⁽¹⁾ te vinden in alle richtingen van Brussel uit en dàt op een afstand van gemiddeld twee uren gaans: vooral te St. Jans-Molenbeek, St. Agatha-Berchem, Anderlecht, Dilbeek, Itterbeek, Schepdaal, Koekelberg, Ganshoren, St. Pieters-Jette, Grooten-Bijgaarden, westwaarts; Laken, Neder-Over-Heembeek, Schaarbeek (Helmet), Evere, Haren, noordwaarts; Elsene (op Boendaal, Solbosch), Etterbeek (?), de drie Woluwe's, Krainhem, Audergem, Boschvoorde (Boitsfort), Watermaal, oostwaarts; Vorst, Vlezenbeek, St. Pieters-Leeuw, Droogenbosch, Ukkel, Beersel, zuidwaarts.

Hier eindigt mijn betoog met het besluit:

Brabantsch (speciaal nieuwdialectisch Brusselsch bərkoos, berkoos < Brabantsch (reeds in 1637) bourkois < Brab. mnl. broeckoys (reeds in 1385: uit mnl. broeck + mfr. uitgang - oys).

Mei, 1927.

(1) Wel te verstaan indien de grond er niet te droog of te zandachtig is en er water in overvloed gevonden wordt.