Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1927 (1927)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1927

(1927)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Beschouwingen over de Abele Spelen
door Prof. Dr. R. Verdeyen
Briefwisselend lid der Kon. Vlaamsche Academie.

I.
De benaming ‘abel spel’ en haar beteekenis

I. Het woord abel, zegt Leendertz(1) ‘komt, voor zoover ik weet, in dit verband alléén in het Hulthemsche hs. voor en is daar volkomen synoniem met scoon. Het wordt evengoed gezegd van het mythische stuk Vanden Winter ende vanden Somer als van de romantische drama's.’

De volledige titels in het handschrift luiden inderdaad:

1.Een abel spel van esmoreit tconincx sone van cecilien ende ene sotternie daer na volgende -
2.Een abel spel ende een edel(2) dinc vanden hertoghe van bruuswijc hoe hi wert minnende des roede lioens dochter van abelant Ende ene sotternie na volgende -
3.Een abel spel van lanseloet van denemerken hoe hi wert minnende ene joncfrou die met sijnder moeder(3) diende. Ende ene sotternie na volghende -
4.Een abel spel vanden winter Ende vanden somer. Ende ene Sotternie na volghende.

De vier spelen dragen dus denzelfden naam en men mag dan ook aannemen, dat zij aan eenzelfde conceptie van den schrijver(4) hebben beantwoord. Die conceptie ligt geheel besloten in het woord abel, voor 1. 3. 4. Bij 2. komt er nog bij een edel dinc: blijkbaar een zinspeling op de edele houding van Gloriant, wanneer eenmaal de liefde zijn hart heeft veroverd. Toch is ook de Gloriant een ‘abel’ spel, zooals de drie andere stuk-

ken, zoodat met den viermaal herhaalden term abel wel iets bijzonders schijnt bedoeld te zijn, dat in gelijke mate gold voor de vier stukken, waaronder thans een onderscheid gemaakt wordt (romantisch-mythisch), dat in den geest van den schrijver(1) niet bestond.

Aan welke conceptie kan het woord abel dan wel beantwoord hebben? Leendertz meent, dat het in het Hulthemsche handschrift volkomen synoniem is met ‘scoon’. Uit den tekst zelf is dit niet te halen. Leendertz' opvatting vloeit veeleer voort uit een voorafgaande redeneering over de titels ‘Ene sotte boerde en ene goede sotternie’ die in het hs. staan boven de kluchten Drie Daghe Here en Truwanten. Met sotte boerde of goede sotternie of ook nog met ghenouchelicke cluyten wordt, meent Leendertz(2), geen bepaald soort boerden, sotternieën of cluyten bedoeld en evenmin is dit het geval met abel spel naast kortaf spel of scoon spel. ‘Wil men dus in de middeleeuwsche terminologie blijven’, zegt hij, ‘dan spreke men voortaan eenvoudig van spel’. Abel zou derhalve eenvoudig een epitethon ornans zijn, dat uitsluitend voor rekening van het Hulthemsche hs. komt en derhalve voor geen ander spel kan gebruikt worden.

Leendertz verliest daarbij uit het oog, dat de verhouding van abel spel tot spel niet dezelfde is als die van sotte boerde en goede sotternie tot sotternie. Boerde en sotternie hebben op zich zelf reeds een vrij duidelijk omlijnde beteekenis, die door de adjectieven sot en goed alleen maar wat aangedikt wordt. Nu nog spreken wij van ‘een goeie grap’, kortaf zelfs van ‘een goeie’ en daarmee bedoelen wij een ‘echte, werkelijk vermakelijke’ grap. Terloops wijs ik er op dat de middeleeuwer gewoonlijk sprak van een goede boerde en, zonder bepaling, van een sotternie of sotheit, zoodat achter de verbinding sotte boerde en goede sotternie toch nog een gewilde, en (waarom niet?)

humoristische afwijking kan zitten. Het woord SPEL heeft een veel ruimeren zin dan boerde of sotternie. Spelen waren er veel en toen het woord spel eenmaal de beteekenis kreeg van tooneelspel lag het voor de hand dat men tusschen de bestaande spelen een onderscheid ging maken. Op die behoefte van onderscheid berusten ongetwijfeld de benamingen: spel van personnagen, tafelspel, wagenspel, spel van wapine, het volgens Verdam ‘dichterlijke’ nijtspel(1), campspel (kampstrijd), prijchspel(2), en het latere spel van sinne(3). Waarom zou dan aan abel spel niet eenzelfde onderscheid ten grondslag liggen? Omdat de schrijver, aangenomen dat de term(4) en ook de sotternieën van hemzelf afkomstig zijn, wat verder een ‘sotte boerde’ gebruikt heeft en men later bij voorkeur is gaan spreken van een ‘scoon spel’? Dat argument is alles behalve afdoende en evenmin valt aan een semantische gelijkstelling van abel met scoon te denken.

Abel beteekent, volgens het Middelnederlandsch Woordenboek: 1) geschikt, bekwaam, ervaren; 2) handig, behendig, 3) schoon. Onder deze laatste beteekenis wordt abel spel opgenomen en omschreven als volgt: ‘Abel spel, schoon spel, de gewone(5) benaming van een ernstig tooneelspel of drama, in tegenstelling van de sotternie, of sotte clute’; in alle andere aangehaalde voorbeelden slaat abel evenwel alleen op perso-

nen(1). Duidelijk berust deze verklaring op de in de boven aangehaalde titels inderdaad opvallende antithese: abel spel - sotternie. Die antithese, die door den aard van de stukken nog meer op den voorgrond treedt, valt niet weg te cijferen en ik meen dat de opvatting van het Mnl. Wdb. dan ook dichter bij de waarheid staat dan Leendertz' gelijkstelling van ‘abel spel’ met den later voorkomenden titel ‘scoon spel’. Die gelijkstelling wordt niet gerechtvaardigd door de voorbeelden van het Mnl. Wdb. Ook niet door die van het Woordenboek der Nederlandsche Taal, dat de volgende beteekenissen opgeeft: ‘1) Eigenlijk. Bekwaam, ervaren, bedreven (in eenige kennis of kunst), geschikt (om iets te doen), handig, behendig, knap; 2) Bij uitbreiding, met dezelfde wijziging van beteekenis, die ook in ons knap plaats heeft, als men b.v. van een knappe meid spreekt...: Bevallig, lief, aardig, hupsch, knap’ En onder 2) volgt dan de aanteekening: ‘Abel wordt meest van personen of persoonsverhoudingen gezegd. In ruimere toepassing vindt men het bij Poot gebezigd, als b.v.: d'aeble vreugt, d'aeble lente. Hiertoe behoort ook de oude uitdrukking: Abel spel (mv.: abele spelen) d.i. schoon spel, de gewone(2) benaming van een ernstig tooneelspel of drama in onze middeleeuwsche tooneelpoëzie, in tegenstelling van de sotternie of sotte clute (kluchtspel).’

In zijn Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst, blz. 530 (dl. III, 1855) omschreef Jonckbloet het woord abel door ernstig(3), doch in zijn Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, vierde uitgave, herzien door C. Honigh (1888), dl. II, blz. 373, is ernstig vervangen door fraai, zeker wel onder invloed van de twee aangehaalde Woordenboeken, die evenwel geen van beide afdoende bewijsplaatsen geven, dat de figuurlijke beteekenis schoon eerder dan de eigenlijke beteekenis van het woord abel past in het verband abel spel.

Voor zoover ik heb kunnen nagaan, heeft C.G. Kaakebeen voor het eerst gevoeld, dat er aan de verklaring iets haperde.

In den achtsten druk van Esmoreit(1) geeft hij voor abel de twee gangbare beteekenissen schoon, ernstig op, maar in den negenden heeft hij ernstig vervangen door kunstig. De redenen van die wijziging, die ik in den pas verschenen tienden druk heb laten staan, zijn mij onbekend. Het komt mij evenwel niet onwaarschijnlijk voor, dat Kaakebeen beïnvloed is geworden door de bij Kiliaan voorkomende Latijnsche vertaling van abel door artificiosus(2), waarvoor kunstig inderdaad het beste Nederlandsche equivalent is. In M. Martenez' Dictionarium Tetraglotton van 1632 (Antwerpen, M. Nutius) en ook in volgende drukken, vind ik voor artificiosus: artificieux, ingenieux, faict de main de maistre. Constich, aerdich, wel ghemaeckt.

In Scheller's Lexicon Latino-Belgium van 1779 wordt artificiosus weergegeven als volgt: 1. kunstig, kunstrijk, kunstbezittende, b.v. rhetores artificiosissimi (Cic); 2. kunstig, d.i. door kunst geleerd; 3. kunstig, d.i. met kunst gemaakt, b.v. opus (Cic.); 4. kunstig, d.i. in de kunst bestaande b.v. res (Cic).

Datzelfde begrip kunst ligt overigens ook in de afleidingen abelheydt en abelick, bij Kiliaan respectievelijk: artificium, ars(3) en artifiosè, ingeniosè(4), en nu wij weten hoe Kiliaan bij de samenstelling van zijn woordenboek is tewerkgegaan, zou dit op zichzelf reeds voldoende zijn eenerzijds om aan te nemen dat dit begrip een belangrijk semantisch element moet geweest zijn van de woordgroep abel, abelheydt, abelick en anderzijds om dienzelfden grondslag te zoeken in de combinatie abel spel en dit zonder meer weer te geven door kunstig spel of kunstspel.

Een even krachtigen als onverwachten steun voor die opvatting vond ik in het Naembouck van Joos Lambrecht (tweede uitgave door Henric van den Keere, Gent, 1562), dat in het Museum Plantin-Moretus berust en waarvan ik zoo pas een volledig afschrift ontving, dank zij de bekende dienstvaardigheid van onzen collega Prof. Dr. M. Sabbe. In dit Naembouck worden vermeld:

Abel/constigh: ingenieux, industrieux, inventieux ou habile; -
abel oft constigh ghedaen: artificiel; -
abelheyt oft conste: art, discipline, science, artifice ou habilité; -
abelicken oft consteliken: artificiëlement, ingenieusement, habilement.
Voor den samensteller van het Naembouck is abel dus volkomen synoniem van kunstig en dekt verder de woordgroep abel bijna geheel de const-groep, die aldus voorkomt:
conste: art, mestier ou sciënce; -
constelicken: artificiëllement; -
constigh: artificiël; -
constenere: artisan ou artiste.

Of dit ook zoo in de zoekgeraakte eerste uitgave gestaan heeft, is voorloopig niet uit te maken. Van belang is het evenwel te weten, dat deze tweede druk niet het werk is van één man, zooals de lezer wel ‘ghevroeden can’ zegt de drukker in het voorbericht, ‘nocht ooc dat nemmermeer in zijn gheheele ofte volmaeckt en magh worden, dan door de neerstigheyt ende becommernisse int lesen, schrijven ende vlijtigh opteekenen van veel studiëuse Gheesten, die ons ook in desen haerlieder aerbeid zeer mildelicken daertoe gheschoncken hebben.’ Ook dit woordenboek gaat dus op oudere bronnen terug.

Van een beteekenis schoon is bij dit alles geen sprake en het is toch al heel onwaarschijnlijk, dat zij geheel verloren zou zijn gegaan, indien het woord abel in werkelijkheid in dien zin en toegepast op zaken een ruime verspreiding had gehad. Op grond van het bovenstaande meen ik te mogen besluiten:

1)dat abel nooit heeft beteekend ernstig; -
2)dat er geen reden bestaat er in het verband abel spel de figuurlijke beteekenis van schoon aan toe te kennen; -
3)dat de beteekenis kunstig, afgeleid uit de eigenlijke beteekenis van het woord en bevestigd door het Naembouck en door Kiliaan, als de meest aannemelijke kan worden beschouwd en abel spel dus kan worden omschreven door kunstspel.

Hieruit vloeit voort, dat de benaming abel spel wel een nieuw soort spelen moest inleiden - en nieuw waren ze ook - tot onderscheid van spelen, die niet ‘abel’ waren. En dan rijst

van zelf de voor de geschiedenis van den oorsprong van ons tooneel belangrijke vraag: welke waren dan de als ‘niet-abel’ beschouwde spelen? De herdersspelen in den aard van Le Jeu de Robin et Marion? Of het meer folkloristische Jeu de Saint-Nicolas, waaraan Esmoreit onwillekeurig herinnert, niet door den inhoud of de behandeling, maar door het herhaalde gebruik van de heidensche godennamen Apollijn, Mamet en Tervogan? De sotternieën? of alle tegelijk? Ik zal niet trachten een antwoord op die vragen te geven; dat zou allicht een spel van verbeelding worden. Het volsta, dat de eigen plaats die onze abele spelen in de geschiedenis van het tooneel innemen nog sterker uitkomt door den naam zelf, dien men er aan gegeven heeft en dat - indien de voorgestelde verklaring van abel spel, dat men voor zoover ik weet in het Fransch in die beteekenis niet aantreft, juist is of dit blijkt te zijn - het zoogenaamde ‘romantische spel’ wel een schepping van eigen bodem zou kunnen zijn, al ‘ruikt’ de onderzoeker ‘overal het vreemde’ en ‘ziet hij aan alles, dat het wel geen oorspronkelijk Dietsch werk kan zijn’(1).

 

II. Men zal er moeilijk en misschien wel nooit achter komen hoe de schrijver zelf tegenover de kunstopvattingen van zijn tijd en zijn eigen werk heeft gestaan. Zeker is het dat de abele spelen gunstig afsteken bij alles wat toen op gebied van tooneel was geschreven en ook dat zij in de latere middeleeuwen niet werden overtroffen. Esthetische of psychologische beschouwingen, die de fantasie van zoo menig geschiedschrijver van de middeleeuwen op een dwaalspoor hebben gebracht, laat ik achterwege. Dat er schoonheid zit in onze stukken moet overigens niet meer worden bewezen en evenmin dat velen, uitgaande van moderne tooneelopvattingen, spreken van kinderachtigheid of van gebrek aan intrigue waar de woorden eenvoud en ‘zuivere menschelijkheid’(2) beter passen. Niet om een lofzang is het mij te doen; die zou, in verband met het bovenstaande, te sterk gaan gelijken op een oratio pro domo of op een al te gezochten steun voor een wankele stelling. Ik wil alleen de aandacht vestigen op een paar kenmerkende eigenschappen, die mij vroe-

ger reeds hebben getroffen en die ik daarom zonder schroom aan de gelijkstelling abel spel = kunstspel kan verbinden.

Leest men de abele spelen achter elkaar door, dan valt het op, dat de vier stukken beheerscht worden door een enkel gevoelsmotief, de liefde, en dat in elk afzonderlijk stuk een zeer duidelijk afgeteekende schakeering van dat gevoel wordt behandeld(1). Esmoreit is het spel van frissche, reine liefde, Gloriant een spel van plotseling oplaaiende en volhardende liefde, Lanseloet een tragisch spel van onhoofsche liefde, Vanden Winter ende vanden Somer een spel van altijdige broederliefde, het geheel een triomf van de ware minne, waarvan wij met Gloriant kunnen zeggen:

 
O minne, du best een edel cruut
 
Du best dat aldersoetste fruut
 
Dat God op eerde nie wassen dede!
 
(vss. 601-603)(2).

Toeval of begoocheling? Geen van beide, meen ik. Esmoreit toch zegt aan het slot:

 
Quade werken comen te quaden loene
 
Maer reine herten spannen croene
 
Die vol doeghden sijn ende vol trouwen.
 
(vss. 997-999)(3).

In den mond van Gheraert, Gloriant's oom, legt de dichter de volgende woorden:

 
Gloriant neve, ghi hebt ghepast
 
Der minnen bogaert leeren bouwen
 
Maer doch en derft u niet rouwen,
 
Al eest u worden een deel te suere.
 
----------
 
(vss. 1118-1121)(2).
 
Met volherdene hebdi verwonnen
 
En dochte oec gheen dinc begonnen
 
Dat men niet volherden en wille.
 
(vss. 1137-1139).

Luistert naar het besluit van de Lanceloet-tragedie door Reinout:

 
Ghi heren, vrouwen, wijf ende man
 
Nu nemt hier exempel an.
 
Soe wie dat in trouwen mint
 
Als hi sijn lief te wille ghewint,
 
Spreke hoveschelike daer van.
 
Want van Deenmerken die edel man
 
Bi qualike spreken, bi valschen rade
 
Es hi bleven in die scade,
 
Dat hem coste sijn edel lijf.
 
Nochtan dat hi dat scone wijf
 
Minde boven alle die leven.
 
Bi valschen rade, die hem wert gegeven,
 
Dat hi sprac messelike woort,
 
Wert gherechte minne ghestoert.
 
Also dat si hem ontginc.
 
Daeromme radic boven alle dinc
 
Hoveschelike te sprekene elken man
 
Waer hi mach ende waer hi can.
 
Ende sonderlinghe van allen vrouwen
 
Sprect hoveschelike ende mint met trouwen
 
Soe moeghdi troest van vrouwen vercrighen.
 
(vss. 929-949)(1).

En Venus beslecht het geschil tusschen den Winter en den Zomer, ‘dat voornamelijk gaat over de geschiktheid van elk der beide jaargetijden voor de liefde’(2) met de onverwachte en daarom wellicht lang gemotiveerde uitspraak, die ten overvloede een tweede maal herhaald wordt:

 
Sone seldi voert ane nemmermeer kiven
 
Ende ewelijc gebroeders sijn
 
(vss. 566-567).
 
--------
 
Nu swijcht van allen saken stille
 
Ende ewelijc seldi ghebroeders sijn
 
(vss. 600-601)(1).

Is het overdreven uit deze aangehaalde synthesen, die telkens aan het slot van het stuk voorkomen, driemaal in den epiloog, de gevolgtrekking te maken, dat daarachter een wel overwogen plan zit of tenminste schrijvers bewustzijn dat hij wist wat en waarheen hij wilde?

Anderzijds vertoont de bouw van de eerste drie stukken een verrassend parallelisme. Sprekende over de drie zoogenaamde eenheden wees Kalff er reeds op, dat ‘het tooneel voortdurend tusschen twee plaatsen wisselt; het eerste tooneel van Esmoreit brengt ons op Sicilië, het tweede naar Damascus, het derde naar Sicilië, het vierde terug naar Damascus en zoo gaat het voort. In Gloriant zijn wij nu eens in Brunswijck dan in Abelant, in Lanceloet en Sandrijn beurtelings in Denemarken en in Afrika’(2). Deze zeer juiste opmerking zou ik anders en vollediger willen formuleeren als volgt: beurtelings wordt de handeling verplaatst naar het verblijf van de hoofdpersonen, de twee geliefden, om ieder maal te eindigen waar zij begint(3).

Of deze indeeling van de handeling verband houdt met de door den schrijver gebruikte bronnen of met eenige tooneelschikking laat ik in het midden. De eenheid in de conceptie is er en zij is zoo konsekwent doorgedreven dat ook hier bezwaarlijk aan toeval kan gedacht worden. De bouw van het vierde spel Vanden Winter ende vanden Somer zou dit overigens tegenspreken. Leendertz heeft aangetoond(4), dat de schrijver er

in slaagde in dit stuk verwikkeling en spanning te brengen, die elders, waar dezelfde stof behandeld wordt, ontbreekt, en heet het ‘een gelukkige greep’ dat hij ‘door Venus er in te brengen de gewone voorstelling heeft gewijzigd’. Doch er is meer: Het stuk is geheel opgevat als een middeleeuwsch tweegevecht(1). Eerst de twist tusschen Winter en Zomer, Winter gesteund door Loiaert en Clappaert en Zomer door Moyaert en Bollaert. Dan de uitdaging door Winter: ontfaet den hantscoe, of ghi sijt goet (vers 311). Zomer raapt den handschoen op en Clappaert en Moiaert zullen, met uitsluiting van den schooier Cockijn, die den humoristischen toon aangeeft, ‘borgen’ zijn. Voor het ‘scheiden van het paerlement’ wordt vervolgens door Moyaert beroep gedaan op Venus, die aanvaardt en ‘sal daer wesen bi eer dat morghen die sonne opgaet’ en daarna krijgen wij het pleit tusschen Winter en Zomer met de uitspraak van Venus en het philosophisch-grappige besluit van Cockijn, den schooier, die er uittrekt naar Maastricht ‘biden steencolen’, waar hij zal ‘gaen ligghen ter scolen, tot dat die somer comt int lant.’

Van de oude mythe blijft in het spel maar weinig meer over, zeker niet genoeg om dit spel als mythisch te plaatsen tegenover de andere, die romantisch zouden zijn. Niet het thema, maar wel de behandeling er van is hier hoofdzaak en die is tot zulk een persoonlijke bewerking uitgedijd, dat de oude antithese van de jaargetijden, al is ze er nog wel, geheel op den achtergrond is geschoven door de levendige, vaak pittige en rake disputacie van de symbolische personages, die als de voorloopers zijn van de later zoo geliefde sinnetjes.

Voegt men bij dit alles de overige hoedanigheden die Kalff, Leendertz, Prinsen en zoovele anderen in onze oudste spelen hebben ontdekt, en zeer terecht, dan dringt het besluit zich op, dat de abele spelen wel degelijk bewust literair werk zijn en er derhalve geen bezwaar bestaat om aan te nemen dat dit bewust litteraire, het ‘kunstige’, juist besloten ligt in het woord abel.

III. Met bovenstaande beschouwingen voor den geest zat ik Vrijdag 22 April 11. te Utrecht in den Schouwburg, waar het studentengezelschap De Torenspelers aan de leden van het 12e Nederlandsche Philologencongres een opvoering aanboden van den Gloriant en den Buskenblaser. Dat ik met een bijzondere belangstelling naar die opvoering, welke, voor mij althans, de toetssteen zou worden van mijn langzaam gegroeide opvatting, uitkeek hoef ik wel niet te zeggen en of ik de Torenspelers met hun leider Adriaen Hooykaas aan het hoofd dankbaar ben dat mijn hoog gespannen verwachtingen niet werden beschaamd! Sterker nog dan ik verwachten kon, drong het kunstkarakter van het spel zich op door de buitengewoon verzorgde zegging van die heerlijke frissche verzen vol onverwachte gevoelsafwisselingen, nu eens ongedwongen het hart uitstortend, dan weer met een onvermoede kernachtigheid synthetiseerd een rake opwerping, een gemoedshapering. Van Florentijn die Maghet gaf Mej. M. Drooglever Fortuyn een voortreffelijke uitbeelding; door stem en mimiek wist zij elk detail te onderlijnen en steeds weer nieuwe schoonheid te halen uit 's dichters woord. Van deze voorstelling kan gezegd worden, dat zij werkelijk ‘de innerlijke waarde van de middeleeuwsche voorstelling naar voren bracht’(1), zooals de bedoeling was en, ofschoon een leek op 't gebied van regie, waag ik het toch, als philoloog, de meening uit te drukken, dat die waarde nog duidelijker zou zijn gebleken, indien de eenheid van handeling meer tot haar recht was gekomen en niet telkens na ieder afzonderlijk tooneel het gordijn werd dichtgehaald, inz. in wat ik het zesde tafereel zou willen noemen (zie schema blz. 534, noot 3), dat de kern van de handeling vormt: de ontmoeting van Gloriant en Florentijn en de daarop volgende strijd. Ik meen dat de opvoering er alles zou bij te winnen hebben, indien dit tafereel, in aansluiting aan den bouw van het spel, in een stuk werd doorgespeeld. Blijkbaar overschat de regisseur den critischen geest van zijn tijdgenooten. Gaarne zal men hem toegeven, dat ‘de 20e eeuwers anders staan tegenover het toneel dan de generatie van zes eeuwen geleden’, maar toeschouwers blijven zij toch allen en hun aanpassingsvermogen is, wanneer zij eenmaal naar de comedie gaan, nog sterk genoeg

om over heel wat onwaarschijnlijkheden heen te stappen, getuige... het expressionistisch tooneel en de film. Ik moet het aan de regie overlaten om uit te maken of en hoe dit verschil van standpunt is te verzoenen. Ik verheug er mij ondertusschen over dat spelers en regisseur dien avond, te Utrecht, op zulke treffende wijze de houdbaarheid van mijn stelling hebben bewezen(1).

II.
Plaats van vervaardiging

Over het ontstaan van het wereldlijk tooneel laat Jonckbloet zich in zijn Geschiedenis der Middennederlandsche Letterkunde niet uit. Blz. 530 citeert hij alleen de bekende, louter subjectieve, meening van Serrure, dat de in het Hulthemsche hs. voorkomende stukken (abele spelen en sotternieën) ‘het repertorium uitmaekten van een gezelschap tooneelisten, welke dit... in een of ander stad van Vlaenderen vertoonden.’ In zijn Geschiedenis der Nederl. Letterk., II, blz 326 heet het: ‘Wij vinden in de laatste helft van de veertiende eeuw in Vlaanderen een voor den tijd buitengewoon ontwikkeld tooneel’ en die localisatie wordt blz. 350 gerechtvaardigd. Na gewezen te hebben op de werken van Adam de la Halle (Le Jeu de la Feuillée en Le Jeu de Robin et Marion)(2) en op de veertig Miracles de Notre Dame uit Valenciennes(3) zegt J.: ‘Al deze stukken wijzen naar Noord-Frankrijk, de streek, die aan Vlaanderen grensde en er tijdelijk meê verbonden was. Het laat zich aanzien, dat het voorbeeld van Frankrijk ook van invloed geweest is op het Nederlandsche graafschap, en daar tot navolging uitlokte om het wereldlijk drama in het leven te roepen. En werkelijk zijn de middelnederlandsche drama's uit de tweede

helft van de veertiende eeuw, die wij bezitten, in vlaanderen gedicht’.

Wel is het ‘werkelijk’ uit den laatsten zin wat verder(1) een ‘hoogstwaarschijnlijk’ geworden, maar twijfel omtrent den Vlaamschen oorsprong van ons oudste wereldlijk tooneel, d.i. van de abele spelen en sotternieën, schijnt bij Jonckbloet niet gerezen te zijn. Het zou mij te ver voeren en ik acht het ook overbodig hier de meening aan te halen van allen die over hetzelfde onderwerp hebben geschreven. Hun uitspraken komen overigens op 't zelfde neer. Worp nog neemt de redeneering van Jonckbloet over, wanneer hij opmerkt ‘dat onze abele spelen in Vlaanderen zijn geschreven, dus dicht bij het Noorden van Frankrijk, waar de dramatische kunst ijverige en talentvolle beoefenaars vond en dat zij ontleend schijnen aan Fransche romans, van welke tot nu toe geen Dietsche vertaling is opgespoord’(2).

Van tastbare argumenten is daarbij geen sprake. Het eenige, dat als zoodanig zou kunnen gelden is het feit, dat in één van de sotternieën, die aan denzelfden dichter worden toegeschreven, de steden Kortrijk en Gent worden genoemd. Worp(3) meent dat die plaatsnamen op Vlaamschen oorsprong wijzen, Leendertz(4) maakt er uit op, dat dit stuk (nl. Die Hexe) en dus ook deze geheele bundel in vlaanderen geschreven is. Deze laatste conclusie zal zeker geen enkel kenner van het Hulthemsche handschrift willen onderschrijven en ook de eerste valt te betwijfelen.

Wanneer vrouw Luutgaert zich er over beklaagt, dat zij ‘met toverie’ is ‘bedroghen’ en daarvan ‘ene oude teve’ verdenkt, stelt vrouw Machtelt, die zich eveneens betooverd waant, haar de vraag:

 
‘Op alle trouwe, kindise niet
 
Die stronthoere? woense hier bi?
 
(vs. 44-45).

en Luutgaert antwoordt:

 
‘Jase, Machtelt, gheloves mi:
 
Si es van Corterike gheboren,
 
Ende heeft haer ene ore verloren
 
Van quader dieften, dat es waer,
 
Ende oec wasse cort daer naer
 
Uut Ghint ghebannen op den pit’.
 
(vs. 46-51).

Dus: in Kortrijk geboren, aldaar gestraft voor diefstal en kort daarna uit Gent gebannen, op straffe van levend begraven te worden! Waar zijn wij dan? Niet noodzakelijk in de buurt van Gent, evenmin als wij in de buurt van Kortrijk zouden zijn, indien bij toeval hier alléén deze plaats werd genoemd. Op zich zelf is de aanwezigheid van een plaatsnaam in een klucht al een zeer zwak bewijs voor localisatie, daar de fantasie er, vooral in een verband als het bovenstaande, vrij spel heeft. Daarbij komt nog, dat deze plaats, als bewijs, volkomen geneutraliseerd wordt door de vermelding van de stad Maastricht in Vanden Winter ende vanden Somer, waarover straks meer.

En wat te zeggen van een tweede, door Leendertz in allen ernst aangevoerde argument, dat hij onmiddellijk op het vorige laat volgen: ‘Ook het herhaalde vloeken bij St. Nicolaas in Drie Daghe Here (vss. 36, 120, 372, 389)(1) schijnt op Vlaanderen te wijzen’? Ik hoor Vlaanderen danken voor het compliment en de overige Nederlandsche gewesten glimlachend protesteeren.

Neen, dit alles geeft al weinig houvast en terecht zette Leendertz het hoofdstuk over Dichters, tijd en plaats van vervaardiging in met den zin: ‘Voor de in dit hoofdstuk te bespreken onderwerpen ontbreken de zekere gegevens zoogoed als geheel, en moeten wij ons met vrij vage aanwijzingen helpen(2).’ Feitelijk bezitten wij geen enkel gegeven, waarop de Vlaamsche oorsprong van de abele spelen (en sotternieën) kan gesteund worden en wanneer Leendertz bij de twee door hem aangevoerde argumenten de opmerking voegt, dat ‘de taal met deze plaatsbepaling (nl. in Vlaanderen) niet in strijd is’ en ‘van den dichter niets anders (kan gezegd worden) dan dat hij dus waarschijnlijk een Vlaming was’, dan ondergaat hij, even-

als met zoovele anderen en ook met mijzelf het geval was, de suggestie van een algemeen gangbare opvatting, die van hand tot hand wordt overgeleverd en waaraan het op een bepaald oogenblik vermetel wordt te gaan twijfelen.

Voor het eerst ben ik die opvatting critisch gaan onderzoeken, toen ik Esmoreit met mijn studenten las en in de taal niets vond, dat in 't bijzonder op een Vlaamsch origineel zou wijzen. Bij het raadplegen van het handschrift en een nauwkeurig onderzoek van de door den kopiïst aangebrachte verbeteringen in de abele spelen en sotternieën ben ik naderhand een oudere taallaag op het spoor gekomen, die zich kenmerkt door de zeer bijzondere spelling van de lange vocaal in gesloten lettergreep met enkel letterteeken (b.v. vac voor vaec, mort voor moert). In den negenden druk van Esmoreit, waarnaar ik voor meer details verwijs, heb ik die kwestie uitvoerig behandeld en aangetoond dat bedoelde spelling in de XIVe eeuw vooral aan oostelijke teksten eigen is(1). In Vlaanderen is ze zeldzaam en de voorbeelden die Jacobs vond in Vlaamsche oorkonden zijn inz. uit de XIIIe eeuw. De conclusies lagen voor de hand. Vooreerst dan, dat de eenige ons bekende tekst van de abele spelen een afschrift zijn moet van ouder model; vervolgens dat dit model wel in ons oostelijk taalgebied zou kunnen geschreven zijn en dan waarschijnlijk ± 1350 in een tijd toen aldaar de besproken spelling nog gewoon was. Om aan den Vlaamschen oorsprong vast te houden, zou men dat model veel hooger moeten doen opklimmen, op z'n minst tot in de tweede helft van de XIIIe eeuw, een gevolgtrekking die door de uiterlijke geschiedenis van ons tooneel niet gewettigd is. Het is bovendien moeilijk aan te nemen, zooals ik voor den Esmoreit opmerkte(2), dat onder het afschrijven juist alle Vlaamsche kenteekenen zouden weggewerkt zijn, ‘vooral in een berijmden tekst die nog zooveel sporen vertoont van de spelling van zijn model’ en waarin men rijmen aantreft als voeren: uren, tu: u.

Meester Platus spreekt tot den koning van Damast:

 
Ghi selt mi gheven alte hant
 
Enen scat met mi te voeren
 
Ende ic sal in corten uren
 
Daer waert riden onghespaert.
 
(vss. 108-111).

Het rijm is, zooals het daar staat onzuiver. Is voeren fout voor vueren, dan staan wij voor een speciaal Brabantschen vorm; leest men voeren: oeren, wat in strijd zou zijn met de waarde van de u, d.i. ü, in den tekst, dan veronderstelt de vorm oeren een zuiver oostelijk origineel.

Met tu: u is het juist eender. Damiët spreekt tot Meester Platus:

 
Gherechte minne dwinct mi daer tu
 
Lieve meester, nu biddic u
 
Dat ghijs mi niet af en gaet.
 
(vss. 859-861).

Ofwel is de tekst echt en dan wijst tu alweer op een Brab.-Limb. origineel ofwel stond er toe en moet men lezen oe voor u, doch dan ook komt men, evenals met oeren voor uren, in oosterlijker taalgebied terecht.

Volgens Franck(1) zijn de rijmen vueren: uren en dgl. in 't bijzonder eigen aan Brabantsche schrijvers inz. uit Antwerpen. Van tu, dat in de Limburgsche sermoenen gebruikt wordt naast tue geeft het Middelnedl. Wdb. alléén deze plaats op en ik kan me niet indenken, waar een rijmpaar tu: u (uitspr. tü: ü) wel elders dan op de Brabantsch-Limburgsche grens zou kunnen ontstaan zijn. Beide rijmparen, tenzij men de echtheid van de verzen zou betwisten, wijzen zeker niet naar het Westen en evenmin doen dat de volgende:

weert: vermeert (Esmoreit 919-920, Gloriant 257-258, 463-464, Lanseloet 771-772), met in vermeert een umlaut, die volgens Kern(2) een kenmerk is van de Limburgsche tegenover de Westnederfrankische dialecten; -
crechtich: almechtich (Gloriant 591-592), twee umlautsvormen,

die in de Limburgsche dialecten gewoon, in 't Westmiddelnederlandsch daarentegen zelden voorkomen(1);
ghesnout: rout (Vanden Winter ende vanden Somer 281-282), met het merkwaardige ghesnout = gesneeuwd, dat toch dadelijk denken doet aan het moderne typisch Limburgsche gesnàt(2); -
heet: steet (V.d. Winter e.v.d. Somer 567-568), met den vorm steet (=staat), die ook wel in Westmiddelnedl. teksten te vinden is, maar daarentegen een gewone rijmvorm in het Limburgsche Leven van Lutgardis(3).

Dat al deze eigenaardigheden, waarbij er nog ettelijke andere buiten het rijm kunnen gevoegd worden, uitsluitend voor rekening van den kopiïst zouden komen, wil er bij mij niet in. De zaak zou natuurlijk grondig onderzocht moeten worden alvorens ze definitief te kunnen beslechten, maar uit de aangehaalde voorbeelden blijkt m.i. toch voldoende, dat de ons overgeleverde tekst van de abele spelen zeker niet in het Vlaamsch is geschreven en nu juist niet op een Vlaamsch origineel wijst. De echte Limburgismen zijn anderzijds te schaarsch om den tekst in Limburg zelf te localiseeren, zoodat men meer in 't bijzonder aangewezen wordt op het oostelijk grensgebied van het oude Brabant, waar ook het onlangs door J. Jacobs uitgegeven Evangelie van Nicodemus(4) vandaan komt, dat taalkundig heel wat verwantschap vertoont met de abele spelen: het heeft nog dezelfde sporen van de oudere boven besproken spelling, bevat o.m. vormen als almechtig, weert, maar eveneens geen eigenaardigheden die voor een Limburgsch dialect kenmerkend zijn(5).

In verband met dit alles krijgen de woorden van Cockijn aan het slot van Vanden Winter ende vanden Somer, dat hij den winter zal gaan doorbrengen te ‘Maestricht biden steencolen’(6)

heel wat meer gewicht dan de besproken aanhaling van Kortrijk of Gent in Die Here. Alleen zitten hier de steencolen dwars. Steenkolen waren er te Maastricht niet, wel te Kerkrade. ‘De eerste mijn die Nederland bezat’, lees ik in een artikel van de Haagsche Post van 23-4-27, dat mijn collega Prof. Dr. J. Mansion mij overhandigde, ‘was de Domaniale mijn te Kerkrade, welke de oudste van Europa is en reeds, zooals uit de oude annalen van de oude abdij Rolduc blijkt, dateert van 1113’. Meer bijzonderheden ontving ik van Dr. H.J.E. Endepols, die mij een uittreksel zond uit een ondertusschen in de Annales des Mines de Belgique opgenomen voordracht(1) van den Heer C. Blankevoort, Hoofdingenieur der Mijnen te Maastricht. Daaraan ontleenen wij het volgende: ‘De Annales Rodenses van de Augustijnerabdij “Kloosterrade”, in 1104 gesticht op het grondgebied van het oude graafschap, later het hertogdom Limburg, tusschen Kerkrade en Hertogenrade, en in 't bijzonder de Kronieken uit den tijd van den abt Richerus (1114-1122) maken melding van de aanwezigheid in de “vrijheid” Hertogenrade, Koolberg, Kerkrade en Kloosterrode van Kalkulen, naam gegeven aan de delfplaasten van steenkool:

“Anno Dominicae incarnationis mill. cent. XIII. Hezelo Herker dedit ecclesiae XV jugera terrae... terra haec erat illius propria et sita inter kalkulen et eum locum qui nunc hospitalis est Rodensi ab occidente conjuncta viae quae Rodense ducit ad castrum”.

In de XIIe en de XIIIe eeuw geschiedde de exploitatie in open lucht en pas in de XIVe en XVe groef men “schechtten”. en werden “coeladeren” uitgebaat door middel van gaanderijen, die tevens voor den afvoer van het water dienden.(2)

Maastricht zelf wordt in de geschiedenis van de steenkolen niet vermeld. Franquinet heeft destijds dan ook voorgesteld te lezen steenculen i.p.v. steencolen, een conjectuur, waarover Endepols, die er mijn aandacht op vestigde, mij schrijft, dat ze verre van onwaarschijnlijk is:

1o) bij Maastricht zijn er geen steenkolen;

2o) vlak bij Maastricht zijn wel mergelgroeven, waaruit de bekende steen wordt gehaald. De exploitatie dateert reeds

uit den tijd der Romeinen, en wordt vermeld door Plinius. In de Middeleeuwen heeft men geregeld steen er uit gehaald. In Geulhem en Houthem woonden tot voor korten tijd (en nu nog?) huisgezinnen in die “rotswoningen” De temperatuur in de mergelgroeven is winter en zomer gelijk en volstrekt niet vochtig, zoodat b.v. munten niet oxydeeren, dus als verblijf zeer geschikt. De exploitatie van steenkolen geschiedde voornamelijk door dagbouw. Hoe kan nu in zulk geval iemand er verblijf in den winter houden?

3o) ter scholen zou als sculen of iets dergelijks te lezen zijn met de beteekenis van schuilen, zoodat we den logischen zin krijgen: Ik wil in de steengroeven bij Maastricht in den winter gaan schuilen, tot de zomer weer komt.’

Endepols' redeneering lijkt mij zeer juist en de voorgestelde emendatie aannemelijk. Is ze evenwel noodzakelijk? Cockijn is in het spel een humorist en zijn woorden zijn ongetwijfeld bedoeld als een grappige zet tot slot van het spel. Zou de dichter, denkende aan den Winter, de steenculen te Maastricht niet opzettelijk verbonden of verward hebben met de steencolen wat verder op dan Maastricht, en (om Leendertz' gedachtengang te volgen) gehoord hebbende van de ‘boevenakademie’(1) die in den kouden winter in die steenculen een schuilplaats vond, Cockijn spottend hebben laten zeggen, dat hij er ter scolen ging ligghen, d.i. luieren?

Hoe men de plaats ook leze, met de conjectuur Franquinet-Endepols of met mijn interpretatie, voor mij staat het vast, dat er een allusie achter zit, die alleen maar geschreven kan zijn door iemand die vrij goed op de hoogte was van wat er om of te Maastricht gebeurde en dat zal wel iemand zijn die er niet ver van af woonde. Aan een mogelijke vervanging van den naam van een andere plaats door Maastricht valt m.i. niet te denken en ook niet aan onechtheid van dit passende slotwoord van het spel.

Zooals ik in mijn inleiding op den Esmoreit schreef wil ik uit dit alles geen voorbarige besluiten trekken. Eerst dringt een nauwkeurig onderzoek naar de taal, de samenstelling van

het Hulthemsche hs. en de herkomst van de werken, die er in werden opgenomen, zich op. Toch meen ik te mogen besluiten:

1o) dat de Vlaamsche oorsprong van onze abele spelen in 't geheel niet vaststaat, en

2o) dat een Oost-Brabantsch-Limburgsche oorsprong even goed, en m.i. met meer reden, mag verondersteld worden.

En dan stel ik mij de vraag of er soms geen kostbare aanwijzing ligt in het door Worp(1) medegedeelde feit, dat gezellen van Diest den 14n Augustus 1412 te Aken het Spel van Lanseloet opvoerden? De oude hypothese van den Vlaamschen oorsprong van ons wereldlijk tooneel is tot nu toe onvruchtbaar gebleken. Waarom dan niet eens kordaat een andere richting uitgekeken, aangezien de teksten zelf er aanleiding toe geven?


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs