Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1926

[p. 661]

Eenige bizonderheden aangaande het onderwijs in en door de moedertaal (Middelbaar Staatsonderricht)
door Dr. L. Goemans, bestendig secretaris der Academie.

De belangrijke lezing van den heer Segers, in de Septemberzitting 1925 gehouden, wensch ik met enkele gegevens betreffende het Middelbaar Staatsonderricht aan te vullen.

Over het algemeen weet men dat de programma's der Athenea en de Middelbare Staatsscholen in 1924 aan een volledige herziening onderworpen werden, en dat diezelfde leerplannen nu opnieuw, althans ten deele, worden omgewerkt.

Minder bekend is het feit dat het Ministerie van Wetenschappen en Kunsten in 1922-1923 een reeks van vier brochures heeft uitgegeven inhoudende onderrichtingen voor het personeel, vooral der Athenea: de eerste aangaande opvoeding, tucht, voorbereiding der lessen, huiswerk der leerlingen, overlading, geleide oefeningen⁽¹⁾, enz., de tweede betreffende taalonderwijs in het algemeen en meer in 't bizonder het onderwijs der eerste taal, de derde over het onderwijs der oude talen, de vierde over de leermethoden in de wis- en natuurkunde, alsook in de handelswetenschappen⁽²⁾.

Toen ze in druk verschenen, sprak ik den wensch uit, dat ieder jong leeraar in de Staatsscholen een exemplaar der eerste brochuur en, naargelang van zijn specialiteit, een der drie overige zou ontvangen, om die telkens bij het voorbereiden zijner lessen te kunnen raadplegen. De bezuiniging besliste er anders over. Zoo komt het dat de Onderrichtingen zelfs in onze scholen niet altijd tot hun recht komen.

Geen wonder, indien weinigen buiten het onderwijs ermee bekend zijn.

_⋆⋆_⋆

Nu ter zake. De h. Segers geeft in zijn opstel den gouden raad om in het Lager en in het Middelbaar onderwijs van

(1) Er is daar reeds sprake van het inwijden der leerlingen in de methoden, welke dienen toegepast om huiswerk en studie te vergeraakkelijken: Eng. supervised study, Fr. travail dirigé.

(2) De drie eerste brochures moest ik in 't Fransch opstellen. Ze werden, buiten de Inspectie, door den bestuurlijken vertaaldienst in 't Nederlandsch overgezet.

[p. 662]

beide graden meer zorg te besteden aan het bevorderen van een zuivere, beschaafde omgangstaal. ‘Hetzelfde, gaat ons geacht medelid voort, zij gezegd van het lezen⁽¹⁾... Zou de tijd, dien men in de Middelbare School, in het College, in het Atheneum besteedde aan het mondeling voordragen⁽¹⁾, aan het flink, op gepasten toon lezen, niet beter besteed zijn dan aan een menigte andere zaken waar men nu tijd voor over heeft en wier nut en belang het daar niet bij halen kan?’

_⋆⋆_⋆

Dat sedert een twintigtal jaren de programma's van het Middelbaar Staatsonderricht zwoegen onder een immer aangroeiende leerstof in de wiskunde en de wetenschappen is een publiek geheim. Middelbare scholen, Athenea, Middelbare Normaalscholen bezwijken onder den last. Vooral sedert 1924 is het toepassen van het programma der wiskunde in de drie klassen der Middelbare Scholen en de 6^e, 5^e en 4^e der Athenea⁽²⁾ een angstwekkend probleem.

Ook de geschiedenis neemt in ons leerplan voor jongens en meisjes van 12 tot 14 jaar een al te groote plaats in. Dat alles dient besnoeid en zal nu besnoeid worden, dank zij het ingrijpen door den h. Minister Huysmans genomen.

Men denke echter niet dat onze programma's tot nu toe geen bizonder belang hechten aan de zuivere uitspraak, aan lezen en opzeggen en voordragen in de klassen.

Reeds in 1913 werd aan dat alles in het hernieuwde leerplan der Middelbare Normaalscholen de noodige plaats ingeruimd⁽³⁾.

(1) Ik cursiveer.

(1) Ik cursiveer.

(2) Beide reeksen van klassen zijn in overeenstemming gebracht ten opzichte van al de vakken behalve de oude talen.

(3) Cfr. het koninkl. besluit van 25 Juni 1913:
‘Eerste taal. - 1^ste jaar.
a) Oefeningen in de practische klankleer. Korte beschrijving van de spraakorganen ten einde de leerlingen in staat te stellen de practische wenken tot verbetering der uitspraak te begrijpen. Gewestelijke tongval, spraakgebreken. Gebruik van den gramophoon.
b) Lezen en opzeggen van dicht en proza. Spreekoefeningen. Korte mondelinge ontwikkelingen van onderwerpen door den leeraar aangeduid en door de leerlingen al dan niet voorbereid.’
In het 2^e jaar wordt litt. a) nog uitgebreid en in het 2^e en 3^e jaar litt. b) voortgezet.
In het programma der Lagere Normaalscholen (1923) werden die teksten voor het onderwijs in het Nederlandsch nagenoeg letterlijk overgenomen.
Voor het Fransch geen spraak van orthophonie, daar men beweerde, naar ik vernam, dat de Waalsche leerlingen de nieuwe methoden konden missen(!?).

[p. 663]

In het leerplan (1924) der Athenea en der Middelbare Staatsscholen treft men volgende aanwijzingen aan voor de 1^ste taal:

Nederlandsch. - 1^ste jaar.
I. - Uitspraakleer. Klanken en letters, klemtoon, verbetering van de individueele en plaatselijke gebreken. Oefeningen.
IV. - Lezen en verklaren... Natuurlijk lezen en opzeggen.
V. - Spreken. Verslagen over lectuur, enz. Ontwikkeling van eenvoudige onderwerpen... Klassikale bespreking der oefeningen

In de twee volgende jaren der Middelbare Scholen en der Athenea wordt rubriek I nog uitgebreid en de andere rubrieken blijven van toepassing tot het einde der Humaniora.

Anderzijds leggen de Onderrichtingen een bizonderen nadruk op dat punt van het onderwijs⁽¹⁾:

‘De tijdelijke leergangen in de Fransche en de Nederlandsche Orthophonie, door de Regeering in Augustus 1921 ingericht, hebben goede uitslagen opgeleverd. Onze leeraars in de talen beginnen het belang in te zien van een wetenschap onontbeerlijk voor al wie in 't onderwijs der levende talen werkzaam is. Zuivere uitspraak van de taal, welke hij doceert, is natuurlijk het allereerste dat men van een leeraar eischen kan. Maar, wat meer is, hij moet op zijn beurt die zuivere uitspraak aan anderen kunnen onderwijzen. Hier vooral zal de phonetiek hem kostbare aanwijzingen verstrekken aangaande de werkzaamheid der stemorganen, de articulatie, den klemtoon, enz.... Op de voordeelen van een zekere inwijding in de phonetiek kan dus niet genoeg nadruk gelegd worden.’⁽²⁾

(1) De officiëele vertaling komt hier eenigszins gewijzigd voor, daar ze soms al te potsierlijk met de taal weet om te springen.

(2) In een rondschrijven van 9 Juli 11., komt de h. Minister van Wetenschappen en Kunsten op datzelfde onderwerp terug:
‘Ik heb persoonlijk kunnen vaststellen - en de verslagen van het schooltoezicht versterken dien indruk - dat de uitspraak van onze twee landstalen in tal van onze scholen veel te wenschen overlaat...
Het heeft geen nut tienmaal, honderdmaal de juiste uitspraak van een zelfde woord te herhalen en dit dan eenvoudig te laten nazeggen. Bij voorbaat kan men zeggen dat deze louter empirische methode in de meeste gevallen geen vruchten zal opleveren, doordien zij geen rekening houdt met de wezenlijke oorzaak van de kwaal.
Om een klank behoorlijk na te zeggen, moet men hem eerst goed gehoord hebben en moet men weten hoe de spraakorganen dienen geplaatst, die bij zijn uitspraak in werking treden.
Is het wel noodig er op te wijzen, dat zulk een uitslag niet op één dag bereikt wordt? Om een verkeerde uitspraak te verbeteren, moet men slechte articulatiegewoonten afleeren en ze vervangen door goede. En dat bekomt men slechts door zichzelf in acht te nemen, met wilskracht en geduld...
Vaak blijft men slordig spreken uit onverschilligheid of gemakzucht, bezit men noch de noodige wilskracht, noch het vereischte uithoudingsvermogen om te reageeren. In dergelijke gevallen kan de suggestieve kracht van het voorbeeld der leeraars wonderen verrichten. Dezen zullen daarbij niet uit het oog verliezen den invloed van de aanmoediging, van de behendige doch niet overdreven prikkeling van de eigenliefde bij het kind. Zij zullen een beroep doen op de gehechtheid van den jongeling aan zijn moedertaal, op zijn ontluikende fierheid en groeiend plichtbesef, op de voldoening die het oefenen van een vrijen, handelenden wil schenkt. Dit zijn middelen waarvan de zedelijke opvoeding een geregeld gebruik maakt en waarvan men zich eveneens moet bedienen tot verspreiding van het Algemeen Beschaafd Nederlandsch. De kwestie is van belang, want al is beschaafd spreken vooral een bewijs van uiterlijke voornaamheid, het leidt tevens tot innerlijke voornaamheid en mag ook als zoodanig niet onderschat worden.
Alle opvoeders in alle graden van onderwijs hebben in dezen hun verplichtingen en hun verantwoordelijkheid....’
Heel zeker buiten den h. Minister om, is er op 't eind van dit rondschrijven in de bibliographie afzonderlijke reclame gemaakt (met naam, straat en nummer van den uitgever er bij!) voor een Belgisch werk, dat niet verdiende in aanmerking te komen. Nil mirari!

[p. 664]

‘De leeraar in de levende talen moet niet alleen zuiver uitspreken en de kunst bezitten om aan anderen de zuivere uitspraak aan te leeren, hij moet ook kunnen lezen. Schoon lezen bevat in zich een welsprekendheid waarvoor geen toehoorder onverschillig blijft. Letterkundig onderricht wordt ongemeen ingrijpend, wanneer de leeraar beschikt niet alleen over bevoegdheid, fijn gevoel en cultuur, maar daarbij nog over vaardigheid in de leeskunst. Een helder licht wordt over de uitgelegde teksten verspreid, wanneer hij met de stem de minste schakeeringen van gedachten en gevoelens der schrijvers weet te vertolken. Dergelijk lezen is soms meer waard dan het geleerdste commentaar, vooral voor lyrische teksten.....

Oefeningen in de voordracht en het schoon lezen zullen de leeraars door de leerlingen van al de klassen doen op prijs stellen; aan die zoo kostbare en vormende oefeningen zullen zij de meeste aandacht wijden... Opzeggen behoort tot hetzelfde soort oefeningen. Ook aan dat deel hunner werkzaamheid zullen de leerkrachten hun beste zorg besteden... Opzeggen is ten anderen geen louter africhten van het geheugen. Het neemt als taaloefening de eerste plaats in. Het moet ook de bekroning zijn van de letterkundige ontleding... Opzeggen past in alle klassen’, enz.

Ik wil de citaten niet verlengen, al zijn de teksten zoo weinig bekend, en ik meen te mogen besluiten dat de denkbeelden in de Onderrichtingen uiteengezet een beteekenisvolle overeenkomst vertoonen met die van den h. Segers.

_⋆⋆_⋆

[p. 665]

Onze achtbare Collega houdt zich verder bezig met de methode om leesstukken in de klasse te verklaren. ‘De letterkundige ontleding te baat te nemen’, zegt hij, ‘om zich in historische, grammatische en lexicographische studiën te verdiepen, deugt niet’. ‘Ik wil niet gezegd hebben’, gaat hij voort, ‘dat deze oefeningen op zich zelf b.v. in het middelbaar onderwijs van den eersten graad geene hooge waarde hebben, niet hoogst nuttig zijn; doch het is wetenschappelijke taalstudie en deze bestaat op zich zelf.’

Het ontbreekt me ongelukkigerwijze aan tijd om Nederlandsche leergangen tenzij bij uitzondering te inspecteeren. Maar de leeraars die een letterkundige ontleding in wetenschappelijke taalstudie omscheppen, zijn, durf ik hopen, zeer zeldzame duizendkunstenaars.

De h. Segers heeft trouwens duidelijk het doel der letterkundige ontleding omschreven, en onze officiëele Onderrichtingen komen ten volle met zijn wenschen dienaangaande overeen.

Eenige citaten uit hetzelfde minsteriëel schrijven zullen volstaan om deze mijn meening te staven dat de leeraars van het Middelbaar Staatsonderwijs, en in 't bizonder van de Athenea, met voldoende zorg voorgelicht zijn om den gewenschten uitslag te bekomen.

‘De letterkunde, zoo luiden de Onderrichtingen⁽¹⁾, moet voor de jeugd een bron worden van beschaving. Niets zou voor kind en jongeling in opvoedend vermogen het trouwe gezelschap overtreffen van een hoogbegaafd man, die zich naar hun geest en hart neigen zou om ze geleidelijk tot zijn peil te verheffen, - van een man, wiens woord en daad in de menigvuldige omstandigheden van een werkzaam en veelomvattend leven toonbeelden zouden zijn van schoonheid en van kracht; - wiens denken, voelen, handelen zoo treffend juist ware dat het aan alle ontledende critiek zou weerstaan. Bij gebrek aan zulk onvindbaar wezen wordt de klassieke letterkunde voor de jeugd opengespreid. Met de medewerking van den leeraar biedt haar die letterkunde het verheven zedelijk en verstandelijk schouwspel aan, dat tot hooge beschaving wekt

Wie van die waarheid doordrongen is, zal voor de oogen zijner leerlingen de doode letterkundige teksten leven en bezieling schenken.’

En verder: ‘Laten wij, bij zedelijke of aesthetische verklaringen, geen lessen mengen in de vormleer of in de syntaxis. wat tot geen ander gevolg kan leiden dan 't verdooven der

(1) Zie hierboven nota (1) blz. 663.

[p. 666]

belangstelling. De leerlingen onder de bekoring van een litterairen tekst brengen, ziedaar het gewenschte doel. Is dat doel bereikt, dan volgt het overige als van zelf...’

‘Bewondering en geestdrift zijn onontbeerlijk factoren voor de doeltreffendheid van het letterkundig onderricht...’

Het schijnt me overbodig op meer officiëele teksten te wijzen, want klaar genoeg zal het bewezen zijn dat men in het Middelbaar Staatsonderwijs de wenschen van den h. Segers heeft weten te voorkomen.

_⋆⋆_⋆

Ten slotte betoogt ons geacht medelid met klem van redenen hoe schadelijk het is met het onderricht eener vreemde taal aan te vangen en, nog erger, het onderwijs in eene vreemde taal te geven welke de leerlingen half, of in 't geheel niet verstaan⁽¹⁾.

Eindelijk is de kwaal van 't zwakken, waaraan het Middelbaar onderwijs in 't Vlaamsche land zoo lange jaren en zoo tegennatuurlijk heeft geleden. De Vlaamsche Middelbare Staatsscholen krijgen nu het Vlaamsch tot voertaal, en we zijn al zoover gevorderd dat, zelfs in enkele Vlaamsche Athenea, de volledige vervlaamsching begonnen is.

Hoe is het ook denkbaar dat de dwang bijna een eeuw duren kon!

In Algerië zendt Frankrijk sedert jaren geen onderwijzers meer die van 't Arabisch niets afweten. Wij, we staan nog altijd niet overal, waar het ons onderwijs geldt, op den voet der Arabieren.....

Veel Vlaamsche ouders zijn nog altijd het slachtoffer van de paedagogische leugen, als zou het Fransch, ook in de Vlaamsche lagere klassen, met beter gevolg onderwezen worden door Vlaamschonkundige leeraars.

Dat was voor onze Vlaamsche jeugd, voor duizenden Vlamingen een tragische grap. Vérité en deça, erreur au-delà: we

(1) In het Handelsblad van Antwerpen (3 Juni 1926) verdedigt Wouter uiterst krachtig dezelfde thesis.
‘Daar is zeker geen Vlaming, zegt hij, die er tegen opkomt dat de Vlamingen Fransch leeren, zelfs meer talen, als het kan zijn; maar een Vlaming wenscht niet dat die tweede taal de plaats van zijn eigen taal komt innemen Hij zal eerst zijn eigen taal goed leeren spreken, lezen en schrijven, en dan zal hij sterk staan om het onderwijs in eene vreemde taal te ontvangen. Degene die hem die tweede taal onderwijst moet dan ook niet alleen die taal kennen, maar daarbij de taal van den leerling. Hij moet hem behulpzaam zijn met zijn eigen taal. Wie Fransch aan Vlamingen onderwijst moet Vlaamsch kennen, anders onderwijst hij de vreemde taal gelijk men spreken leert aan papegaaien.’

[p. 667]

moesten het eens beproeven hetzelfde sophisme staande te houden waar het leeraars geldt die in Wallonië het Vlaamsch onderwijzen: wat 'n opschudding!

Wanneer ik nu zekere, anders zeer verstandige lieden hoor verklaren, dat alleen doctors in de Romaansche talen het Fransch kunnen en moeten onderwijzen, dan meen ik het doek voor een tweede bedrijf van de erbarmelijke comedie te zien ophalen.

Zulke thesis negeert, 'k zal niet zeggen de leeraars van Racine en Voltaire - want dat is het verre verleden, - maar al de knappe meesters, die, alhoewel doctors of geaggregeerden in de classieke philologie, ons de Fransche taal hebben onderwezen; ze negeert het onderricht waaruit bijna de geheele schaar van onze Fransch-Belgische schrijvers geboren is en dat nog met geen enkel romanist kon pronken.

De leeraren van Decoster, Lemonnier, Rodenbach, Verhaeren, Van Lerberghe, Maeterlinck, Gilkin, Giraud waren classici.

Een aantal vooraanstaande Fransch-Belgische dichters en prozaschrijvers zijn of waren zelfs leeraars in de classieke talen, b.v. Severin, Stassart, Daxhelet, om slechts die enkele te noemen.

Trouwens ons vrij onderwijs telt, in nagenoeg honderd Colleges, geen tien doctors in de Romaansche philologie.

Of schuilt er wellicht een adder onder 't gras?

Het is bekend, dat romanisten doorgaans geen Vlamingen zijn of geen ziertje Vlaamsch kennen.