Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1926

[p. 215]

Bepalingen
door Prof. Dr. A.J.J. Vandevelde, werkend lid der Kon. Vlaamsche Academie.

In zijne studie⁽¹⁾ over Herman Boerhaave, geeft Ernst Cohen uit de Elementa chemioe⁽²⁾ deze bepaling der chemie terug:

‘Chemia est ars docens exercere certas physicas operationes, quibus corpora sensibus patula, vel patefacienda, vasis capienda, mutentur, per propria instrumenta: ut definiti, et singulares, quidem effectus producti innotescant, horumque causae ipsa per effecta pateant, in varios diversarum artium usus.’

De Latijnsche bepaling wordt door Cohen aldus vertaald: ‘De chemie is de kunst, die bepaalde natuurkundige bewerkingen leert verrichten, door welke de stoffen, die voor de zinnen waarneembaar of waarneembaar te maken zijn, en in vaten kunnen worden opgesloten, veranderd worden door daartoe geschikte hulpmiddelen, opdat zekere, bepaalde uitwerkingen, en wel elk afzonderlijk, te voorschijn geroepen en bekend worden, en de oorzaken van deze juist door hare uitwerking kenbaar worden, ten afwisselenden bate van verschillende kunsten.’

‘Die definitie is een meesterstuk van eenvoud en helderheid’, roept J.W. Gunning⁽³⁾ uit. En hij voegt er aan toe: ‘Zij is zoo gespeend van elke onzekerheid en dubbelzinnigheid, dat men van zelf herinnerd wordt aan het gezegde van Condillac, dat ‘wetenschap niets is dan eene taal, waarin elk woord eene bepaalde beteekenis heeft’.

Ook eischt Gunning met overtuiging voor Boerhaave de eer op de schepper te zijn der nieuwere chemie.

Op de volgende blz. van zijne studie, voegt Cohen nog er aan: ‘Mij verbiedt de ruimte, verder over Gunning's argumenten uit te weiden; de onhoudbaarheid zijner konklusie, dat Boerhaave de schepper zou zijn der nieuwere chemie, in den zin, dien men daaraan steeds heeft gehecht, valt aanstonds in

(1) Herman Boerhaave en zijne beteekenis voor de chemie door Dr. Ernst Cohen, uitgegeven door de Nederl. Chem. Vereeniging in samenwerking met de Vereeniging voor Geschiedenis der Genees-, Natuur- en Wiskunde, 1918, blz. 43.

(2) Elementa chemiae, quae anniversario labore docuit, in publicis, privatisque, scholis Hermannus Boerhaave. Lugduni Batavorum, MDCCXXXII, tomus primus, blz. 30.

(3) Jaarboek der Universiteit van Amsterdam 1887-1888. Rede gehouden op 9 Januari 1888, blz. 73.

[p. 216]

het oog, wanneer wij het leerboek openslaan van den man, wiens leer van het phlogiston door Lavoisier den doodsteek heeft ontvangen: van Georg Ernst Stahl (1660-1734).’

‘Chymia⁽⁴⁾, alias alchymia et spagirica, est ars corpora vel mixta, vel composita, vel aggregata etiam, in principia sua resolvendi, aut ex principiis in talia combinandi,’ zoo luidt diens bepaling, die Cohen aldus vertaalt:

‘De chemie, anders gezegd alchemie en spagirische kunst, is de kunst om stoffen, hetzij gemengd, hetzij samengesteld, hetzij ook verbonden, in hare grondstoffen te ontleden of uit hare grondstoffen tot zoodanige te verbinden.’

Deze aanhalingen uit de belangrijke studie over Boerhaave, waarin Cohen met grond in de eerste plaats met leedwezen vaststelt dat de chemie eene kunst zou zijn, en niet de hoogere benaming van eene wetenschap zou verdienen, en waarin hij ook voor de bepaling van Boerbaave in het bizonder, en schijnbaar voor de bepalingen van de chemie in het algemeen veel minder belang en eerbied schijnt te hebben als Gunning, gaven mij de gelegenheid de bepalingen van deze wetenschap in een aantal leerboeken op te zoeken en te verzamelen.

In de meeste oudere werken worden die bepalingen zeer zorgvuldig opgegeven; thans schijnt een gunstige neiging ontstaan te zijn om deze eenvoudig weg te laten, en zelfs ook het verschil tusschen een physisch en een chemisch verschijnsel minder te bespreken.

_⋆⋆_⋆

‘La véritable étymologie, et l'origine du mot chimie sont inconnues’, beweert Bouillon-Lagrange⁽⁵⁾. In zijn zonderling boek Diagrammes chimiques⁽⁶⁾ geeft daarentegen Decremps zeven mogelijke oorsprongen met de volgende uitleggingen:

1^o Het Grieksch chumos^(6a), vocht of sap, omdat in vele chemische bewerkingen, het vocht of sap der waren wordt uit-

(4) G.E. Stahl, Fundamenta chymiae dogmaticae et experimentalis, Neuremberg, 1720.

(5) E.J.B. Bouillon Lagrange, Manuel d'un cours de chimie, 2^e édition, Paris (Bernard) 1801, I, blz. VII.

(6) Diagrammes chimiques ou recueil de 360 figures, par M. Decremps, Paris 1823, blz. XXXII. In zijn boek gebruikt Decremps geen Grieksche letters; het werkwoord χεω wordt door gieten, niet door smelten vertaald.

(6a) Mijn collega Prof. Vercoullie vestigde, gedurende mijne lezing mijn aandacht op de New English Dictionary on historical principles, by James A.H. Murray, Oxford 1893, vol II, blzz. 318-320 (Bibl. Univ. Gent 93 Bl). In dit werk wordt chemic afgeleid van χυμος juice, χυμεια infusion; de volgende woorden zijn in het boek vermeld: chemiatric, chemic, chemical, chemically, chemico-, chemism, chemist, chemistic, chemistical, chemistry, chemitype, chemolysis, chemosmosis, chemv.

[p. 217]

getrokken, b.v. het sap van het suikerriet; - 2^o Het Grieksch cheo, smelten, omdat deze wetenschap zich met smelting en zuivering van metalen bezighoudt; - 3^o het Arabisch alkemi dat de zelfstandigheid en de samenstelling der lichamen beteekent; - 4^o het Arabisch chama, dat verbrand beteekent; - 5 het Arabisch chema, met verborgen overeenstemmende, omdat de chemie bij de Egyptenaren een geheimzinnige kunst was; - 6^o het oud woord cham, benaming van eene streek van Neder-Egypte, waar de chemische kunst reeds sedert zeer vroegere tijden bloeide; - 7^o de benaming chemia door den Griekschen geschiedschrijver Plutarchus aan Egypte gegeven.

Maar Decremps voegt er bij dat, alhoewel de laatste oorsprong hem zeer waarschijnlijk schijnt, wie geen enkel dezer uitleggingen aannemen kan, het woord chemie als primitief, en bijgevolg zonder bepaalde beteekenis kan aanzien.

De Encyclopedie⁽⁷⁾ betuigt de grootste ongeloovigheid: ‘Nous ne sommes plus dans ces temps de crédulité où l'on pouvoit annoncer gravement d'après des livres apocryphes, que des anges ou des démons épris d'amour pour les femmes, leur révélèrent ce qu'il y a de plus sublime dans les sciences, et les secrets les plus profonds de la chymie; que le livre où ces secrets furent écrits se nomme kema; que de là est venu le nom de chymie, et mille autres rêveries de cette espèce, dont il est même inutile de faire mention.....’

Voor Fourcroy⁽⁸⁾ weet men over de afleiding en over den oorsprong van het woord chemie niets; deze verliezen zich in fabels en in elk geval in het duistere der tijden. Voor verscheidene geschiedkundigen der wetenschappen, heeft het woord chemie zijn oorsprong in het woord kema, het zoogezegd boek der geheimen door de booze geesten aan de vrouwen toevertrouwd; voor anderen stamt het af van cham, zoon van Noach, die zijn naam schonk aan chemie of chamie of Egypte; voor anderen nog komt het van Chemmis, Koning van Egypte; voor anderen eindelijk van het Grieksch χυμος of sap, ofwel van χεω of χμω, ik smelt.

Over het algemeen, schijnt toch de afleiding van χεειν,

(7) Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des connoissances humaines, mis en ordre par M. De Felice, Tome IX, Yverdon, 1771, blz. 612.

(8) Système des connaissances chimiques et de leurs applications aux phénomènes de la nature et de l'art; par A.F. Fourcroy, tome I, Paris, au IX, blz. 3.

[p. 218]

smelten de voorkeur te hebben, hetgeen wel overeenstemt met de oudste bewerkingen, het bereiden en het zuiveren der metalen door smelting. Aldus noemt Glaser⁽⁹⁾ de chemie de philosophie fusoire, James⁽¹⁰⁾ de bereiding van het zilver en van het goud. Na een overzicht der verschillende mogelijke oorsprongen, schijnt ook Hoefer⁽¹¹⁾ de voorkeur te geven aan de afleiding smelten, alhoewel de benamingen chimie of chymie alleen voor de eerste maal bij de schrijvers der 4^e en der 5^e eeuw voorkomen.

_⋆⋆_⋆

Gewoonlijk steunt de bepaling van het woord chemie op de verschijnselen of op de bewerkingen. Ik heb hooger de bepaling van Boerhaave aangehaald, in 1732 uitgesproken: ‘Ars doceus exercere certas Physicas operationes.....’ Hier volgen nog eenige bepalingen van dien aard:

Glaser⁽¹²⁾: ‘Et quoy que les Autheurs luy ayent donné plusieurs définitions, ceux là l'ont assez bien définie qui veulent que la chymie soit un art scientifique, par lequel on apprend à dissoudre les corps pour en tirer les diverses substances dont ils sont composez, et à les réunir et rassembler pour en faire des corps exaltez.’

Blankaart⁽¹³⁾: ‘De chymie, ofte stofscheiding, is een konst, die de natuurlijke Lichamen ontdoet, en de ontdane weder stremt, om de geneesmiddelen aangenamer, gezonder en veiliger in te geven. Of: Is een ontdoeninge der natuurlijke lighamen, door het vuur in hare hooft-stoffen.’

Lancilot⁽¹⁴⁾: ‘dat de chemie een konst is, die alle vermengde Lichamen losmaekt, en die (deselve gedissolveert of ontbonden zijnde) wederom t'samen stremt en coaguleert.’

Duverger⁽¹⁵⁾: ‘En séparant le précis du corps de la matière, la chymie le rend parfaitement actif, pénétrant, dissolvant, en déchargant son ouvrage des grossieretés violentes, dont la substance de la matière n'ait presque jamais exempte.’

Lemery⁽¹⁶⁾: ‘La chymie est un art qui enseigne à sépa-

(9) Traité de la chymie par Christ. Glaser, 4^e édition, Bruxelles. t'Serstevens, 1676, blz. 2.

(10) Dictionnaire universel de médecine, traduit de l'Anglois de M. James par Mrs Diderot, Eidons et Toussaint, tome III, Paris, 1747, blz. 385.

(11) Dictionnaire de chimie et de physique par M. Ferd. Hoefer, 2^e édition, Paris, Didot, 1851, blz. 101.

(12) Traité de la chymie par Christ. Glaser, 4^e édition, Bruxelles, t'Serstevens, 1676, blz. 2.

(13) De nieuwe hedendaagsche stofscheiding ofte chymia door Stephanus Blankaart, Amsterdam, 1680, 2^e uitgave, blz. 1.

(14) De brandende Salamander ofte Ontleedinge der chymicale stoffen Uytgegeven door Carel Laucilot, uit het Italiaans vertaalt door Jacob Leeuw. Amsterdam (ten Hoorn), 1680

(15) Traité des liqueurs, esprits ou essences, par Fr. G. Duverger, Louvain, Struykwant, 1728, in voorrede

(16) Cours de chymie par M. Lemery, Nouvelle édition par M Baron. Paris, D'Houry 1757, blz. 2.

[p. 219]

rer les différentes substances qui se rencontrent dans un mixte. Cette définition de la chymie est très imparfaite. On doit la définir une science pratique qui enseigne différents moyens de séparer les corps naturels les uns des autres, lorsqu'ils se trouvent mêlés et confondus en une seule masse; de rendre sensibles les substances dont ils sont composés; de purifier ces mêmes substances; de les avoir chacune à part; de les réunir pour recomposer artificiellement les corps dont elle les a tirés; de les combiner à l'infini, soit, pour produire de nouveaux composés qui n'existaient pas auparavant dans la Nature, soit pour imiter par art les composés naturels.’

Shaw⁽¹⁷⁾: ‘Nous définirons la chymie, l'art de diviser ou de dissoudre, par le moyen des instrumens propres à cet usage, tous les corps que nous connaissons, tant dans leurs parties intégrantes, que dans leurs parties constituantes; de rejoindre ensuite ces mêmes parties, de manière qu'on puisse découvrir les principes, les rapports et les changemens que peuvent subir les corps; de faire différentes dissolutions, mélanges, et compositions; de découvrir des causes physiques, des effets physiques et de perfectionner enfin par ces moyens les connaissances naturelles, et les Arts qui en dépendent.’

Henckel⁽¹⁸⁾: ‘La chymie, non seulement la plus sublime, mais encore la chymie vulgaire, ne se propose que des subtilisations, des fixations, des corporifications, des maturations, des augmentations, en un mot, des transmutations de toute espèce.’

De Encyclopedie⁽¹⁹⁾ en Macquer⁽²⁰⁾ geven letterlijk de zelfde bepaling: ‘La chymie est une science dont l'objet est de reconnaitre la nature et les propriétés de tous les corps, par leurs analyses et leurs combinaisons.’ Macquer voegt er echter bij dat deze bepaling alleen op de moderne chemie toepasselijk is en geenszins op de oude, die tot de echte natuurkunde niet behoort, en zich alleen met den steen de wijzen bezig houdt, dit is: ‘un amas monstrueux de procédés occultes et absolument dénués de liaisons et de principes.’

Kasteleyn⁽²¹⁾: ‘De chemie is een voornaam deel der

(17) Leçons de chymie, propres à perfectionner la physique, le commerce et les arts, par M. Pierre Shaw, traduites de l'Anglais, Paris, Herissant, 1759, blz. 11.

(18) Traité de l'appropriation, par M.J.F. Henckel, traduit de l'Allemand, in: Flora Saturnisans, Paris, Herissant, 1760, II, blz. 288.

(19) Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des connoissances humaines, mis en ordre par M. De Felice, t. IX, Yverdon, 1771, blz. 612.

(20) Dictionnaire de chvmie par M Macquer, t. I, En Suisse, chez les libraires associés, 1779, blz. 380.

(21) P.J. Kasteleyn, Beschouwende en werkende pharmaceutische, oeconomische en natuurkundige chemie, I, 1786, blz. 71.

[p. 220]

Natuurkunde; eene weetenschaplijke kunst, welke, door Scheiding (Analysis) en Zaamvoeging (Synthesis) de inwendige Menging aller Natuurlijke, en door kunst ten voorschijn gebragte Ligchaamen, ontvouwt; en dus derzelver Bestaandeelen, hunne bijzondere Eigenschappen, onderlinge Betrekkingen en Verbindingen, leert onderzoeken, kennen, bepaalen en bewerken: voornamelijk met oogmerk om, ten nutte des Menschdoms, een reeks van ligchaamen, door de Scheiding, in een enkelvouwiger, en, door de Zaamvoeging, in een', meer of anders, verbondenen toestand daar te stellen, dan wij dezelven in de Natuur vinden.’

Baumé⁽²²⁾: ‘La chymie est une science fondée sur l'expérience. Elle a pour objet l'analyse ou la décomposition de tous les corps de la nature, et la combinaison de tous ces corps, ou de leurs principes, les uns avec les autres, pour former de nouveaux composés.’

Demachy⁽²³⁾: ‘La chymie, abstraction faite de ses étymologies, est un art et une science; comme science, elle connaît les corps et leurs effets par leurs parties constituantes; comme art elle les décompose, et en produit de nouveaux.’

Fourcroy⁽²⁴⁾, in verscheidene zijner werken, bekent hoe moeilijk het is de chemie te bepalen, en hij geeft de bepaling die hij na eene studie van 20 jaren heeft aangenomen: ‘Science qui apprend à connaitre l'action intime et réciproque de tous les corps de la nature les unes sur les autres.’

Lunier⁽²⁵⁾ neemt de zelfde bepaling aan, terwijl Chaptal in zijne boeken de zelfde bepaling niet behoudt, maar het verschil is in den grond onbeduidend: ‘La chimie est une science dont le but est de connaître la nature, les principes et les propriétés des corps.’⁽²⁶⁾

‘Le chimiste étudie l'action intime et réciproque des corps,

(22) Manuel de chymie, 2^e ed par M. Baumé, Paris, Lemaire, 1787, blz. 1 (Bibl. A.J.J.V.) en Chymie experimentale et raisonnée par M. Baumé, Paris, Didot, 1773, I, blz. 1

(23) Manuel du pharmacien par M. De Machy, Paris, Buisson, 1788, I, blz. 67.

(24) Système des connaissances chimiques et de leurs applications aux phénomènes de la nature et de l'art, par A.F. Fourcroy, I, Paris, au IX, blz. 4. Philosophie chimique ou vérités fondamentales de la chimie moderne par A.F. Fourcroy, 3^e éd., Paris, Bernard, 1806, blz. 7. Elemens d'histoire naturelle et de chimie, 5^e éd. par A.F. Fourcroy, Paris, Cuchet, t. I, au II, blz. 1.

(25) Dictionnaire des sciences e des arts par M. Lunier, I, Paris, Gide et Nicolle, 1805, blz. 506.

(26) Eléments de chimie par J.A. Chaptal, 4^e édition, Paris, Deterville, 1803, I, blz. 1.

[p. 221]

et s'occupe spécialement de tous les phénomènes qui changent leur nature ou leur constitution. L'action chimique embrasse tous les phénomènes qui présentent des combinaisons et des décompositions.’⁽²⁷⁾

Thomson⁽²⁸⁾: ‘The object of chemistry is to ascertain the ingredients of which bodies are composed to examine the compounds formed by the combination of these ingredients, and to investigate the nature of the power which occasions these combinations.’

Brande⁽²⁹⁾: ‘It is the object of chemistry to investigate all changes in the constitution of matter, whether effected by heat, mixture, or other means.’

Decremps⁽³⁰⁾: ‘La chimie est une science qui nous fait connaitre l'action moléculaire et réciproque de tous les corps, qui en explique les divers changemens, et qui observe l'effet de la chaleur, et des mélanges pour en découvrir les lois, et pour perfectionner les arts utiles.’

Dumas⁽³¹⁾: ‘La chimie s'occupe des contacts qui sont accompagnés d'une altération quelconque dans la composition des corps.’

_⋆⋆_⋆

Te beginnen met deze bepaling van Dumas, vind ik slechts eentonige aanteekeningen: ik zal de bepalingen niet verder aanhalen uit de talrijke leerboeken en handboeken die ik onderzocht heb. De aangehaalde werken van vóór den tijd van Dumas behooren tot de geschiedenis, zij werden door geleerden van beteekenis geschreven. De meeste leerboeken over chemie, van de tweede helft der 19^e eeuw en van het begin der 20^e, zijn na korten tijd, na enkele jaren reeds, verouderd, omdat de wetenschap groote sprongen doet op den weg van den vooruitgang. Vele dezer boeken zijn gewoonlijk onbeduidend, zij zijn gewoonlijk weinig oorspronkelijk: men voelt, als men ze aandachtig leest, dat in vele gevallen de eene schrijver den andere heeft nageschreven.

Zoo wordt door de studie van de meeste moderne leerboeken de aandachtige lezer niet voldaan, als hij verneemt dat de chemie de wetenschap is van de verwantschap, dat de chemie de verschijnselen bestudeert die van een intieme

(27) Chimie appliquée aux arts par M.J.A. Chaptal, Paris, Deterville, 1807, I, blz. 2.

(28) The elements of chemistry by Thomas Thomson, Edinburgh Blackwood, blz. 1.

(29) A manuel of chemistry by William Thomas Brande, 2^d edition, London, Murray, 1821, I, blz. 191.

(30) Diagrammes chimiques ou recueil de 360 figures par M. Decremps, Paris, 1823, blz. XXXII.

(31) Traité de chimie appliquée aux arts, par M Dumas, Paris, Bechet, 1828, I, blz. II.

[p. 222]

werking tusschen de moleculen afhangen, dat de chemische werkingen werkingen zijn waarbij nieuwe lichamen met nieuwe eigenschappen ontstaan, dat de chemie de studie der gedaanteverwisseling der materie is, dat chemische verschijnselen gekenschetst worden door diepe wijzigingen in de gesteldheid der lichamen; ja, men durft zelfs ernstig schrijven dat ‘l'étude des phénomènes chimiques fait l'objet de la chimie’ en ‘la chimie est l'étude des phénomènes chimiques’. Wel is waar leeren wij eerst dat een chemisch verschijnsel den aard der lichamen wijzigt.

Welke beteekenis heeft toch die diepe wijziging in de gesteldheid der lichamen, als wij vaststellen moeten dat ongeveer de helft van een modern opgevatten leergang van chemie aan de studie der oplossingen, die men gewoonlijk physische verschijnselen noemt, wordt gewijd!

Zelfs de meesters der moderne chemie kunnen niet nalaten in denzelfden zin het onderwerp te behandelen; ik noem hier alleen beroemde namen:

Berzelius⁽³²⁾: ‘La connaissance des corps élémentaires ou éléments, de leurs combinaisons mutuelles, des forces sur lesquelles reposent ces combinaisons et les lois suivant lesquelles agissent ces forces, constituent la chimie.’

Troost⁽³³⁾ die in het Fransch een klassiek handboek heeft geschreven, dat nog steeds in het onderwijs wordt gebruikt, zegt: ‘La chimie s'occupe des phénomènes dans lesquels on voit les corps s'unir ou se séparer avec modification essentielle et profonde dans leurs propriétés.’

Würtz⁽³⁴⁾: ‘L'altération est profonde, le changement est durable, la nature même du corps en est affectée.’

Ira Remsen⁽³⁵⁾: ‘The object of chemistry is the study of matter, so far as it is influenced by that kind of attraction which is called chemism. But further, chemism always gives rise to the formation of new bodies, and the study of these in their relations to each other becomes a legitimate part of the object of chemistry.’

Holleman⁽³⁶⁾: ‘De scheikunde is een onderdeel der

(32) Traité de chimie minérale, végétale et animale par J.J. Berzelius, 2^e édition française par MM. Esslinger et Hoefer, Paris (Didot), 1845, I, blz. 9.

(33) Traité élémentaire de chimie par L. Troost, Paris (Masson) 3^e édition 1873, blz. 6; 14^e édition, 1905, blz. 2.

(34) Leçons élémentaires de chimie moderne par M. Ad. Wurtz, Paris, 1884. blz. 3.

(35) The principles of theoretical chemistry by Ira Remsen, London, 1884, blz. 14.

(36) Leerboek der anorganische chemie door Dr A.F. Holleman, Groningen 1915, blzz. 1 en 4.

[p. 223]

natuurwetenschappen, d.w.z. van die wetenschappen, die zich met de studie der voorwerpen op aarde en in het heelal bezighouden. Tot de kennis dier voorwerpen komen wij door waarneming met onze zintuigen; langs anderen weg is dit onmogelijk. Hierbij dient wel overwogen te worden, dat wij dus de voorwerpen zelve niet kennen, maar enkel den indruk, dien zij op onze zintuigen maken..... In het algemeen gesproken kan men zeggen dat de natuurkunde de tijdelijke, de scheikunde daarentegen de blijvende verandering der stof bestudeert.’

Kekulé⁽³⁷⁾: ‘Die Chemie ist also die Lehre von den stofflichen Metamorphosen der Materie.’

De pogingen die door de jaren heen werden aangewend om eene bepaling der chemie te treffen, bleven aldus bijna vruchteloos en hebben bijna geen vooruitgang gedaan; het is eene ophooping van woorden, zooals kunst, wetenschap, constitutie, inwendige constitutie, lichaam, eigenschap, verbinding, scheppen, werkingswijze, verwisseling, diepe verwisseling, wijziging, aard der lichamen, chemische wetten, enz., die zelf eene bepaling verdienen, en die niet of moeilijk te bepalen zijn. Eene bepaling moet toch van het onbekende tot het bekende leiden; en voor de bepalingen der chemie, gebruikt men om tot het bekende te geraken, bijna onbekende begrippen.

Opgesloten tusschen de wanden van de ellendigste eenzijdigheid zegt de chemicus en durft de leeraar onderwijzen dat de chemie de studie is van duurzame wijzigingen; heden, dank aan de reeds oude ontdekking van Priestley in 1785 en van Cavendish in 1787, kunnen Birkeland en Eyde, sedert 1903, met duizende tonnen de stikstof en de zuurstof van de lucht samen verbinden: wel een chemische bewerking, die eene duurzame wijziging zou medebrengen; ja, zoo duurzaam dat 30 gr. stikstofoxyde tot zijne vorming 21.6 Calorieën opslorpt, zoo duurzaam dat de ontstane producten met het grootste gemak ontploffen!

De Vivat's Encyclopedie⁽³⁸⁾ geeft geen bepaling:

‘Scheikunde. Voor deze wetenschap wordt in den laatsten tijd meer en meer den naam chemie gebruikt. Dit woord, vermoedelijk afgeleid van het Grieksche “chemia” dat een oude naam voor Egypte (chemi, cham, land van de zwarte aarde; in het koptisch beteekent cham zwart) zou zijn, duidt dan slechts aan een waarschijnlijken oorsprong en geeft niet aanleiding tot verwarring, zooals het Hollandsch woord. Een leek toch zou kunnen meenen, dat het hoofddoel der chemie is het “schei-

(37) Lehrbuch der organischen Chemie oder der Chemie der Kohlenstoffverbindungen von Aug. Kekulé, Erlangen, 1859, blz. 3.

(38) Deel IX, blz. 6907.

[p. 224]

den”, het splitsen van stoffen in hare bestanddeelen, het analyseeren.....

Eene definitie van de chemie in haren vollen omvang is onmogelijk. Want niet alleen zou het bezwaarlijk zijn alle onderdeelen daaronder samen te vatten, maar men zou vooral ook op deze moeilijkheid stuiten, dat de grenzen tusschen de chemie en eenige andere wetenschappen (o.a. de physica) niet nauwkeurig te trekken zijn. De benaming “physische chemie” die voor een in den laatsten tijd sterk op den voorgrond tredend onderdeel gebruikt wordt, duidt dit reeds aan.’

Ostwald⁽³⁹⁾ voelt dezelfde moeilijkheid, doch tracht den beginneling in de studie der chemie gedienstig te zijn: ‘Il est impossible de définir ici d'une manière précise le contenu de la chimie, et de marquer ses limites par rapport à des domaines voisins et différents: cela suppose des connaissances que le présent ouvrage a pour but d'exposer. Cependant, ce sera rendre service au débutant que de lui fournir un criterium qui lui indique en même temps quel sens il doit surtout diriger son attention.’

Cornet⁽⁴⁰⁾ geeft geen bepaling van chemie. Maar hij zegt dat door onze zintuigen wij de materie vaststellen: ‘Grâce à nos sens (toucher, goût, odorat, vue, ouïe) nous percevons la matière, nous reconnaissons, distinguons ou indentifions les différentes substances ou corps par leurs propriétés ou caractères.’ En hij bestudeert het verschil tusschen physische en chemische eigenschappen: ‘Pour constater certaines propriétés, telles que la couleur, la densité, le point d'ébullition, il ne faut pas modifier la nature du corps; ces propriétés portent le nom de propriétés physiques. Les propriétés chimiques ne peuvent se manifester que par des modifications de la nature du corps.’

Smith⁽⁴¹⁾ houdt zich op een practisch terrein en wat hij over het begrip chemie zegt, is duidelijk gebruikt, om de bepaling te vermijden: ‘Chemistry is a science which deals with all forms of matter. It considers the natural kinds, such as rocks and minerals, as well as materials like fat and flour obtained from animals or plants. It deals also with artificial products like paints or explosives. When we wish information about any specimen or kind of matter, we consult a chemist. Now chemists have worked out a point of view which enables

(39) W. Ostwald, Eléments de chimie inorganique, traduits de l'allemand par L. Lazard, 1^e partie, Paris, Gauthier-Villars, 1904, blz. 1.

(40) Manuel de chimie par O.F.J. Cornet, Bruxelles, De Lannoy, 1925, blz. 7.

(41) Smith 's college chemistry, revised and rewritten by James Kendall, New York and London, Century Co, 1924, blz. 3.

[p. 225]

them to attack any problem connected with matter in a systematic manner and to state the results in a clear and simple way. To learn something of chemistry, we must acquire this point of view and master the technical language the chemist uses in stating and discussing his results.’

Boëseken⁽⁴²⁾ voelt al het moeilijke een bepaling te geven; hij geeft niettemin die bepaling na eene inleidende uitlegging.

‘De chemie is zoo eng verbonden aan andere natuurwetenschappen, dat een scherpe omschrijving van haar gebied ondoenlijk is. Evenals de physica houdt zij zich bezig met de beschrijving en de bestudeering der natuurkrachten in hare betrekkingen tot de levenloze stof.

Hoewel dus een streng scheiden dezer beide takken van wetenschap onmogelijk is, zoo kunnen we toch in 't algemeen zeggen, dat de physica zich meer beperkt tot de krachten zelf, aannemende dat de stof geen blijvende verandering ondergaat, terwijl de chemie nagaat in hoeverre de stof in haar eigenschappen door die krachten wordt gewijzigd.

Het doel der chemie is dus: den overgang van de eene stof in de andere te bestudeeren, en zoo mogelijk een verklaring te vinden van de veranderingen, die de eigenschappen der stof daarbij ondergaan.

Een dergelijke verandering of overgang noemen wij een chemisch verschijnsel.’

_⋆⋆_⋆

In zijne bepaling brengt Berzelius het begrip element; de chemici meenen over het algemeen dat dit begrip element duidelijk is, dat dit begrip tot het bekende behoort dat het onbekende zal oplossen. Welnu, men leze wat in zijn laatste⁽⁴³⁾ boek Georges Urbain daarover zegt, hij die de voorzitter is der Internationale Commissie der chemische elementen, hij die een onderscheid maakt tusschen de experimenteele grondstof, en het ideologist en geheimaardig element. Om het chemisch element te bepalen schijnen twee voorwaarden onontbeerlijk: in de eerste plaats zouden al de verbindingen van een zelfde element zekere gemeenschappelijke eigenschappen moeten vertoonen, in de tweede plaats, zouden alleen de algemeene eigenschappen alleen moeten in rekenschap komen. Welnu, op het Internationaal Congres van scheikunde te Parijs, werd op voorstel van A. de Gramont beslist dat de elementen voortaan

(42) Leerboek der scheikunde door J. Boëseken, Groningen, 1917, blz. 1.

(43) Les notions fondamentales d'élément chimiques et d'atome par Georges Urbain. Paris, 1925.

[p. 226]

door een atoomgewicht en door een spectrum zouden bepaald worden. De bepaling die in 1900 zeer goed scheen, kan niet meer gebruikt worden; de Internationale Commissie der chemische elementen is thans van oordeel dat het element alleen door een atoomnummer wordt bepaald. En na opgemerkt te hebben dat van het lood, isotopen bestaan van verschillende atoomgewichten, die allen den zelfden atoomnummer bezitten, komt Urbain, als een zeer wetenschappelijke geleerde, tot dit zonderling besluit: ‘Je crains que bien des chimistes se satisfassent mal d'une définition de l'élément chimique qui tient si peu compte du sens étymologique du terme élément. Je dois dire que la Commission internationale partage un peu cette opinion, puis qu'elle n'a considéré sa définition que comme provisoire. Aussi bien, en matière de sciences physiques, les définitions peuvent-elles être autrement que provisoire?’

Het begrip chemie berust op het begrip element; het begrip element is aldus niet of moeilijk te bepalen; hoe kan men dan denken iets te treffen dat ernstig is om de chemie te bepalen? En waar de bepaling der chemie gansch schipbreuk lijdt, dat is als Raoul Pictet⁽⁷⁷⁾ de chemie als een deel der moleculaire sterrekunde beschouwt; de moleculaire sterrekunde laat zich aldus verdeelen in 1^o zuivere sterrekunde die de bewegingen der lichamen op grooten afstand bestudeert, als de aether in de wetten der beweging niet tusschenkomt, 2^o de physica die begint als de afstanden klein zijn, en als de aether de bewegingen der moleculen, die de sterren vervangen, wijzigt, 3^o de chemie die begint als de moleculaire bewegingen op mindere afstanden zich voordoen als deze die de lichamen scheiden op absolute nul, aldus aan de calorische grens, 4^o de radiologie die de uiterste bewegingen bestudeert.

Als ik daarover grondig nadenk, dan durf ik zulke bepalingen aan mijne studenten niet opdischen; wat zou ik hun echter antwoorden, moesten zij mij vragen of ik die rangschikking en die bepaling wel begrijp?

Verre van mijne gedachte echter te willen beweren dat het opzoeken van bepalingen onnoodig werk is. Dit werk behoort tot de hooge studiën en niet tot het primair en secundair onderwijs, ook niet tot het begin van het hooger onderwijs; dit is hooge specialisatie. Vol eerbied ben ik voor de talrijke pogingen die in die richting gedaan werden, maar veel meer eerbied gevoel ik voor de bepaling van de rechte lijn ‘den kortsten weg tusschen twee punten’.

(77) Conférences à l'Académie des sciences, arts et belles-lettres de Dijon en 1925 sur l'astronomie moléculaire, Journ. pharm. Pelg.. 1926, p. 97.

[p. 227]

De bepaling van een voorwerp door de kunst van den mensch voortgebracht, brood, boek, hoed, schoen, handdoek... is voor een kind tamelijk verstaanbaar; de bepaling van natuurlijke voorwerpen, dier, steen, water, microbe, bliksem... van concepten, chemie, plantkunde, deugd, moed, dood, leven, naamwoord,... dit is hoog philosophisch werk, dat zeker vooruitgang doet en verbetering ondergaat, maar dat toch onvolledig en duister blijft. En daarenboven brengt de bepaling dit ongelukkig gevolg mede, dat de leerling, klein en groot, tot de meening komt dat de wetenschap, een verzameling is van voorloopige veronderstellingen, uit onveranderlijke wetten bestaat; Henri Poincaré zegt van de wetenschappelijke veronderstellingen, altijd verkeerd wetten genoemd: ‘Quand on a un peu réfléchi, on a aperçu la place tenue par l'hypothèse, on a vu que le mathématicien ne saurait s'en passer et que l'expérimentateur ne s'en passe pas davantage. Et alors, on s'est demandé si toutes ces constructions étaient bien solides et on a cru qu'un souffle allait les abattre. Etre sceptique de cette façon, c'est encore être superficiel. Douter de tout ou tout croire, ce sont deux solutions également commodes qui, l'une et l'autre, nous dispensent de refléchir.’

De veronderstellingen en de theorieën zijn werktuigen, zij ontstaan na lange studie, maar zij sterven ook na verdere studie uit. De bepalingen die ons een tijd in moeilijke opzoekingen helpen, moeten steeds vervangen worden.

Laat ons van deze bepalingen geen misbruik maken, vooral in het onderwijs. Bij het begin van mijn leergang van algemeene chemie, verklaar ik eenvoudig aan de studenten dat ik niet zal trachten de chemie te bepalen, dat zij misschien na verscheidene jaren studie tot dit begrip zullen komen dat het beter is het woord niet te bepalen; en dan noodig ik ze uit zich voorloopig te willen vergenoegen met dezen korten, schijnbaar onnoozelen zin: ‘de chemie is de chemie!’