Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1925

[p. 622]

Hoe stond Benedictus Arias Montanus tegenover de leeringen van Hendrik Jansen Barrefelt (Hiël)?
door Dr. M. Sabbe, werkend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie.

Max Rooses wijdt in zijn werk over Plantin⁽¹⁾ een boeiend hoofdstuk aan de betrekkingen van den Antwerpschen aartsdrukker met de gereformeerden⁽²⁾.

Hij bespreekt de enkele Plantijnsche uitgaven, die een kettersche strekking hadden of daarvan verdacht werden en doet daarbij uitschijnen, dat het drukken van die werken voor Plantijn geen al te erge gevolgen na zich sleepte, daar hij er steeds in slaagde de schuld daarvan op anderen te schuiven en zijn eigen katholieke orthodoxie te doen erkennen.

Rooses meent echter dat Plantin toch niet vreemd bleef aan de denkbeelden der Reformatie en geeft voor die meening als voornaamste reden op, dat de Antwerpsche drukker zonder eenigen twijfel deel uitmaakte van de secte Het Huis der Liefde, eerst onder Hendrik Nic'aes, den oprichter der groep, later onder Hendrik Janssen, die zich ook Hiël of Barrefelt liet noemen en zich omstreeks 1573 van Hendrik Niclaes afgescheiden had.⁽³⁾

Op onze beurt hebben wij dit vraagstuk van Plantin's godsdienstige overtuiging onderzocht⁽⁴⁾ en daarbij onze meening uitgedrukt, dat de Antwerpsche drukker, al was hij aangesloten bij het Huis der Liefde en al was hij later volgeling van Hiël, toch heel oprecht kon denken een onberispelijk Roomsch Katholiek te zijn.

Hendrik Niclaes verklaarde immers uitdrukkelijk, dat zijn aanhangers getrouw konden blijven aan de opvattingen en practijken van het catholiscisme en hij zelf noemde zich steeds een onderdanig en eerbiedig aanhanger van de kerk van Rome. Die zelfde opvatting sprak Hiël al even duidelijk en beslist uit.⁽⁵⁾

(1) Antwerpen, Zazzarini & C^o 1913.

(2) Relations de Plantin avec les Réformés.

(3) B. Becker: Thierry Coornhert et Christophe Plantin (De Gul den Passer, 1923, p. 97).

(4) Uit het Plantijnsche Huis, Antwerpen, V. Resseler, 1923, p. 19 e.v.

(5) Dr. F. Nippold: Heinrich Niclaes und das Haus der Liebe (Zeitschrift für die historische Theologie. Jahrgang 1862) Gotha F.A. Perthes. Cf. Arnold: Kirchen-und Ketzer-Historien.

[p. 623]

En kon men misschien, zooals Rooses het doet⁽¹⁾, voor H. Niclaes aannemen dat hij, door het instellen van een hiërarchie van waardigheidsbekleeders en door het voorschrijven van een rituëel, wel degelijk een kerk tegenover die van Rome plaatste, - dit kan men niet inbrengen tegen Hiël, die nergens gewaagt noch van priesterhiërarchie noch van cultus.

De leer van Niclaes en vooral die van Hiël leidden niet noodzakelijk naar een afscheuring van de moederkerk. Katholieken konden zich evengoed als protestanten te goeder trouw bij hem aansluiten en toch bij hun godsdienst blijven. Hiël hechtte alleen waarde aan de geestelijke en innerlijke dingen, die de oorsprong, het wezen en de kracht van alles zijn. Alle stoffelijke zichtbare dingen (ceremonieën, secten, en dies meer), leerde hij, ontleenen hun wezen alleen aan de geestelijke, en zijn dus ondergeschikt.

Hij predikte vooral zelfverloochening en nederigheid des harten, die nader tot God brengen, en zedelijk hoogstaande en tot mystiek geneigde menschen als Plantin zeer sterk moesten aantrekken. Hiël's gedachtencomplex maakt den indruk van een zedeleer met mystieken ondergrond, die elke botsing met een dogmatische kerkleer zoekt te voorkomen.

Prof. Dr. Loofs uit Halle, schreef: ‘Hier mag es genügen, zu bemerken, dasz der mystische Indifferentismus Hiëls die hiërarchischen und kultischen Traditionen des Niclaes abgestreift hat: aller äuszere Gottesdienst gilt ihm nichts. Um so weniger war Plantin - und mit ihm wohl der ganze Freùndeskreis Barreveldts - gehindert, äuszerlich in der Katholischen Kirche zù bleiben, ja Plantin konnte trotz seiner Ubereinstimmùng mit Barreveldt der Spanisch-Katholischen Partei angehören’.⁽²⁾

Prof. Dr. Loofs gaat hier wellicht wat te ver waar hij zegt dat cultus-overleveringen voor Hiël geen waarde hadden. Wij zullen van Hiël zelf beter hooren wat hij daarover dacht ‘Of daar ook iemant was, die meende of seyde, schrijft hij⁽³⁾, dat wij van het Uyterlijcke niet houden, dien geven wij ten antwoort, dat wy alle hetgeene, dat Godt tot dienstbaarheyt over Lijf en Ziel voorts gebracht heeft, voor goet bekennen, en laten alle figuurlijke Diensten in haar wesen, en begeerense niet te verwerpen; maar trachten, met God, naa het geene,

(1) T.p.a., blz. 48.

(2) Realencyclopädie für protestantische Theologie und Kirche, 3^e uitg. p. 752.

(3) Verklaring der Openbaringe Johannes in het ware Wesen Jesu Christi, door Hiël, het eenwesig Leven Gods. - 3^e druk (zonder plaats noch drukkersnaam) 1703. P. 15. (Ex. Bibliotheek der Algemeene Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam).

[p. 624]

dat de christelijke Diensten eyschen: En soo veel, als sy daar toe leyden, begeeren wy se met de Christenheyt te gebruycken.

Daarom dencke niemant, dat wij van de christelycke Diensten niet houden of deselve niet begeeren te gebruycken, om dat wy door Gods bevel van de vernieuwinge des Levens getuygen. O ja, wij weten wel, dat de Christelycke Diensten een hulpe doen, om tot 't vernieude Leven te komen.

Ick segge, dat men in onse Getuygenissen niet vinden sal, dat wij de figuurlycke Diensten verwerpen; maar dat wij betuygen, wat de figuurlycke Diensten eysschen, en dat men den Eysch voldoen sal, opdat onse Ziel met God versoent, en met Hem eenwesig mag worden’.

Hoe langer hoe meer krijgen wij den indruk, dat men zich bij een onderzoek naar Plantin's houding in zake geloof, niet genoeg bij deze opvatting kan houden. Het is onzesdunkens niet billijk den Antwerpschen drukker als een soort van verkapten ketter voor te stellen of van huichelarij te beschuldigen, op grond van zijn toetreden tot de groep van Niclaes of van Hiël.

Wij zijn bereid om toe te geven dat in de beroerlijke tijden, die hij beleefde, Plantin's houding en daden wellicht meer dan eens ingegeven werden door louter opportunistische beschouwingen. Al wat hij doet mag niet steeds beoordeeld worden als een uiting van zuiver, onbeïnvloed zieleleven. Dikwijls moeten wij het wellicht houden voor een middel van verweer of misschien zelfs voor een berekening. Maar dat alles is uiterlijkheid.

Om de godsdienstige overtuiging te benaderen van dien gevatten handelsman, die tevens een mysticus was, moet men hem nagaan als hij met zich zelf alleen is, als geen enkele factor van buiten op zijn denken en doen inwerkt en hij zich wezenlijk toont zooals hij is.

En dergelijke momenten vinden wij in zijn brieven.

Plantin huichelde niet toen hij, aangesloten bij Hiël, in intieme brieven aan zijn kinderen⁽¹⁾ den raad gaf steeds getrouw te blijven aan de Katholieke Kerk. Hij achtte die twee dingen volkomen vereenigbaar.

Plantin speelde geen dubbelzinnig spel toen hij een vriend als Arias Montanus⁽²⁾, dien hij als een broeder lief had, en van wien hij in zoo menige benarde oogenblikken van zijn leven echt broederlijk hulp en bijstand verkreeg, plechtig de verzekering gaf van zijn Katholieke overtuiging en op grond daarvan voorspraak vroeg bij den Koning. De aanhanger van

(1) Uit het Plantijnsche Huis, p. 21. Corr. VIII et IX, p. 373.

(2) id. id., p. 20.

[p. 625]

Hiël kon die verzekering van Katholieke orthodoxie geven zonder te kort te komen aan den plicht van oprechtheid, die de ware vriendschap oplegt.

Men merke wel op, dat wij het niet hebben over de eerste helft van Plantin's leven, toen er wel eenige redenen waren om aan zijn orthodoxie te twijfelen, maar over het tijdvak zijner aansluiting bij het Huis der Liefde en vooral bij de Barrefeltisten.

Onze zienswijze werd in den laatsten tijd zeer versterkt daar wij de overtuiging opdeden, dat niet alleen Plantin, maar nog andere Katholieken, wier rechtgeloovigheid boven alle verdenking staat, zoo oordeelden.

Hoe het bij een eerste opzicht ook moge verbazen, wij houden het er voor, dat Plantin's groote vriend, de Spaansche Katholieke godgeleerde Arias Montanus, die door Philips II aangesteld werd om de geestelijke leiding te nemen bij het drukken van den Antwerpschen Veeltaligen Bijbel, volstrekt niet vijandig stond tegenover de geschriften van Hiël, ze niet alleen kende, zooals Dr. J. Denucé reeds vaststelde⁽¹⁾, maar ook ten zeerste waardeerde, en bij het schrijven van eigen werk meer dan eens raadpleegde en benuttigde.

Het is het doel van dit opstel zulks aan te toonen. I. Wij gebruiken daarvoor in de eerste plaats de zoo rijke als merkwaardige Correspondance van Christoffel Plantin, bezorgd door Max Rooses en Dr. J. Denucé⁽¹⁾.

Totnogtoe werden de daar vereenigde brieven van den Antwerpschen aartsprinter en zijn vrienden niet voldoende bestudeerd en talrijk zijn nog de punten betreffende Plantin's leven en bedrijvigheid, die in een klaarder licht kunnen gesteld worden door een dergelijk grondig onderzoek, vooral van de laatste bundels.

Als uitgangspunt voor ons betoog nemen wij het begin van den brief op 16 September 1587 door Plantin aan Arias Montanus geschreven⁽²⁾. Wij vatten deze passage hier zoo getrouw mogelijk samen.

Plantin had met groote blijdschap uit de St. Laurentiuskluis een brief van Montanus ontvangen, gedagteekend op 6 Juli. Hij vernam daaruit, dat zijn vriend het goed stelde en de twee quaternen gekregen had, hem in Maart uit Antwerpen gezonden. Plantin had omtrent het ter bestemming komen dier quaternen lang in verlegenheid verkeerd. Hadden die

(1) Correspondance de Plantin, VI, p. 137, voetnota, p. 306, voetnota 3. Uitgave der Antwerpsche Bibliophielen, IX deelen.

(1) Correspondance de Plantin, VI, p. 137, voetnota, p. 306, voetnota 3. Uitgave der Antwerpsche Bibliophielen, IX deelen.

(2) Correspondance VIII & IX, p. 294.

[p. 626]

stukken Montanus niet in goede orde bereikt, dan had Plantin hem in het vervolg niets van soortgelijken inhoud meer durven zenden.

Hij ontving van tijd tot tijd zulke geschriften van een dichter (poeta), dien hij niet noemt. Om dezen laatste genoegen te doen, had Plantin er voor gezorgd een van die ‘gedichten’⁽¹⁾ door Moretus uit het Nederlandsch te laten vertalen. De dichter kende geen andere taal.

De uitgever der Correspondance verstond, dat Moretus dit gedicht in het Nederlandsch vertaalde (VIII en IX, p. 293, p. 298). Ware dit het geval geweest dan zou het Latijn luiden, niet: ‘poematium in theutonica lingua per nostrum Moretum converti’, maar wel ‘poematium in linguam theutonicam...’ met een accusatiefvorm. Overigens, daar Plantin zelf verklaart, dat de dichter alleen Nederlandsch kende (nullam etenim prorsus aliam linguam intelligit), spreekt het van zelf dat Moretus niet in maar uit het Nederlandsch vertaalde. Moretus kende verscheidene talen, maar van den zoogezegden dichter, die, zooals wij straks zullen aantoonen, niemand anders is dan Barrefelt (Hiël), weten wij dat hij alleen Nederlandsch kende. Hij kwam er zelf voor uit, dat hij alleen zijn taal sprak en met moeite schreef.⁽²⁾

Plantin had de vertaling van dit stuk met een ander van hem aan den ‘dichter’ gezonden en zou nu ook beproeven om Montanus mettertijd op de hoogte te brengen van al wat hij reeds van dien ‘dichter’ bezat. Het eerste gedicht had als titel: Het aan God gewijde Testament der Ziel, en het andere: Van de Eeuwigheid Christi. Verder betreurt Plantin, dat zijn gezondheid zoo verzwakt en dat hij door dagelijksche lasten verhinderd is zich toe te leggen op de vertaling van andere dergelijke werkjes. Nochtans zal hij zoohaast mogelijk alles doen wat hij kan om Montanus in staat te stellen door het lezen van het eerste hierboven gemeld gedicht te zien wat betaamt, niet alleen aan hem, die zich met zelfverloochening heel aan de leer Christi toegewijd heeft, maar ook aan hem, die eenmaal onder den naam van een Christen oprecht had gesproken deze woorden: ‘Uw wil geschiede... enz...⁽³⁾

(1) De Corespondance drukt ‘poematum’. Er moet gelezen worden ‘poematium’, als in het hs.

(2) D^r F. Nippold: p. 395. t.a.p. - Zie ook: Rooses: Christophe Plantin (1913, p. 42).

(3) Corr. VIII et IX, p. 294. - ‘D. Ben. Ariae Montano Patrono suo Chr. Plantinus: Tuas VI. Julii in Coenobio S. Laurentii datas recepimus cum magna laetitia quod utcumque valeres et illos 2. quaterniones a mense Martio missos accepisses (de illis siquidem in cura diu fueramus) alioqui namque posthac non ausi fuissemus quicquam mittere ejusdem argumenti cujus quaedam accepti rara ab eodem poeta in cujus gratiam illico curavi poematum in theutonica lingua per nostrum Moretum converti (nullam etenim prorsus aliam linguam intelligit) illudque cum meis ad eum misi. Conabor etiam quae jam habeo facere ut intelligas cum tempore. Argumentum unius poematis est Testamentum animae Deo consecratum, alterius de Christi aeternitate. Doleo vero in hac jam a morbis decrepita valetudine et aliis oneribus cotidianis impeditus non posse assidue versioni talium insistere. Faciam tamen quod quantum et quam brevissime potero ut tu lectione primi poematis supradicti rursus videas quid conveniat non solum illi qui seipso abnegato in discipulinam Christi sese dederit verum et illi ipsi qui sub nomine Christiani vere semel dixerit. Fiat voluntas tua..’

[p. *1]

[p. 627]

Uit die passage halen wij verscheidene belangrijke wetenswaardigheden naar voren:

1^o	Plantin ontving gedichten, waar hij veel belang aan hechtte, van iemand, dien hij, geheimzinnig, alleen met de benaming ‘poeta’ aanduidt.
2^o	Een van deze stukken, werd uit het Nederlandsch vertaald door Jan Moretus. Plantin vertaalde ook zelf dergelijke stukken in het Fransch, zooals wij later zullen zien, en zond ze aan den ongenoemden ‘poeta’, die alleen Nederlandsch kende.
3^o	Plantin deelde vertalingen van die stukken ook aan Arias Montanus mede.
4^o	Van twee van die stukken wordt ons de titel opgegeven. Het eerste heet Testamentum animae Deo consecratum, het tweede De Christi oeternitate.

Deze twee laatste titels helderen de gewilde geheimzinnigheid van Plantin's brief op.

De hier bedoelde stukken zijn geen gedichten, zooals Plantin opgeeft, maar vrome tractaatjes van niemand anders dan Hiel.

Plantin noemde ze gedichten en hun auteur poeta, omdat hij niet wenschte, dat, ingeval zijn brief in vreemde handen viel, men zou te weten komen in welke betrekkingen hij en zijn vriend tot Hiël stonden. Een dergelijke beeldtaal, met geheimen sleutel, gebruikte Plantin meer in zijn briefwisseling met de leden van het Huis der Liefde.

Het is Prof. B. Becker uit Petrograd, die dit heeft vastgesteld bij gelegenheid van zijn Coornhert-opzoekingen in Hollandsche bibliotheken, en zoo vriendelijk was het ons mede te deelen. Het uitgangspunt van onze studie ligt in zijn vondst.

Bedoelde tiactaatjes zijn n^r 2 (Ein ewiges Testament der Seele mit dem Wesen Gottes) en n^r 4 (Von der verborgenen Ewigkeit Christi) van de lijst van Hiël's tien werken, opge-

[p. 628]

somd door D^r F. Nippold (p. 400). De oorspronkelijke Nederlandsche titels luiden: 1^o Een eeuwich Testament dat de Siel tot Overghevinghe van heur-Selven; mettet Wesen Godts maecket, om met de eewige Godtheit, int eenwesighe Leven ghemeynschap te hebben. Den Liefhebberen der Waerheit; tot een Veur-beeldt des Levens; in heurder herten betuyghet. Alles Deur Hiël, het een wesige Leven Godts, en 2^o Van de verborghen Eewicheit Christi. Hoe dath Hy altydt van 't Beghin der Werelt; in syn godtlick Wesen; by Godt den Vaeder ende by alle Heiligen Godts; soo in de Wet ende Propheeten alsz in de Hope ende Gheloove; geweest is; enz... Alles deur Hiël, het eenwesighe Leven Godts Een exemplaar van van deze twee tractaatjes in één bundel vereenigd⁽¹⁾ bevindt zich in de Bibliotheek van de Algemeene Doopsgezinde Sociëteit te Amsterdam.

Ze werden waarschijnlijk gedrukt in 1592 door Augustijn van Hasselt, Plantin's vroegeren drukkersgast, die toen voor Barrefeld werkte⁽²⁾. In een brief van Barrefelt aan Jan Moretus, gedagteekend op 4 April 1592, is er sprake van dit werk⁽³⁾. ‘Aengaende van onse werck dat en gaet niet seer voort, daer synt 2 stucken gedaen behalven 't monster dat ick nl. over ein tijt gesonden hebben, iet eine stuck is 46 bogen unde ein halve, unde is iet ander de deel van sent bryven, unde iet ander is 18 bogen groot, unde is van de borgenheit christi⁽⁴⁾ unde dan is de apoca (lypse) onder handen....

In een aantal andere brieven van Plantin aan den Spaanschen geleerde wordt er nog gezinspeeld op Barrefelt, zijn tractaten en hun vertaling.

Op 19 November 1587 vraagt Plantin of Montanus zijn vorig schrijven ‘met zijn Fransche vertaling van den dichter ontvangen heeft.’⁽⁵⁾

Met vreugde vernam de Antwerpsche drukker naderhand uit een brief van 11 November, dat de vertaling van het Barrefelt-tractaat, dat hier ‘epigramma’ heet, Montanus goed bereikt had. Dit leeren wij in een brief van Plantin aan Montanus, verzonden op 21-22 December 1587.⁽⁶⁾

(1) Zonder jaartal noch drukkersnaam, in 12^o, blz. 282.

(2) M. Rooses: Christophe Plantin, Ed. 1913, p. 45.

(3) Arch. Plantin. reg. LXXVI, f^o 463.

(4) Het exemplaar van de Verborghen Eewicheit, dat wij benuttigden, telt inderdaad juist 18 vel. (A.-S.)

(5) ‘Aveo Scire superiores meas cum versione Gallica Poetae acceperis’. Correspondances VIII et IX, n^o 1320, p. 320.

(6) Benedicto Ariae Montano. -. Gratissimum equidem milli fuit ex litteris tuis II. Novembris Hispali et villa datis intelligere nostras tibi cum epigrammatis versione accepisse, spero te postea quaterniones Elucidationum tuarum missos etiam ad manus tuas pervenisse et alia quoque missa..... (Correspondance, VIII & IX, n^o 1334, p. 337).

[p. *2]

[p. *3]

[p. 629]

Dergelijke toespelingen op het verzenden van vertaalde geschriften van Barrefelt en op Plantin's kommer omtrent hun goede aankomst bij Montanus vinden wij nog in ettelijke andere brieven, die wij hier enkel aanteekenen: Nr. 1360, p. 379; Nr. 1369, p. 389; Nr. 1383, p. 407; Nr. 1393, p. 421; Nr. 1399, p. 429; Nr. 1414, p. 449.

Het ligt voor de hand, dat wanneer Plantin aan Montanus tractaten van Barrefelt stuurde en er hem in zijn brieven over sprak, nu eens op bedeke wijze als over iets verbodens, dat tusschen hen beiden moest blijven, dan weer als over iets, dat hij bewonderde, hij toch zeker weten moest, dat Montanus sympathiek stond tegenover de geschriften van Barrefelt, of op zijn minst in Barrefelt geen afgedwaalde zag, wiens werken als kettersch moesten veroordeeld worden.

Doch er is meer.

II. Uit een schrijven van Plantin, gedagteekend op 27 November 1587, vernemen wij dat Montanus zekere vragen om uitleggingen tot Barrefelt richtte. Plantin deelt Montanus hier inderdaad mede, dat zijn vriend, de ‘poeta’ (Barrefelt), hem op 13 October reeds in een brief beloofde breedvoeriger te antwoorden op een vraag van Montanus, zoodra hij zekere vroeger begonnen werkjes zou voltooid hebben.⁽¹⁾

Van welken aard waren de inlichtingen, die Montanus zelf aan Hiël vroeg of door Plantin vragen liet?

De Correspondance leert het ons.

In een schrijven van Plantin van 1 Februari 1586⁽²⁾ drukt Montanus den wensch uit, dat Hiël hem nauwkeurig zou antwoorden op hetgeen hij in vroegere brieven aan Plantin en aan D. Ludovicus (Louis Perez, die ook een aanhanger van Barrefelt's leeringen was)⁽³⁾ gevraagd had over het eerste hoofdstuk van Ezechiel's visioenen.

Plantin drong herhaaldelijk bij Hiël aan om dat antwoord over het eerste kapittel van Ezechiel. Dat blijkt uit den brief dien Plantin aan Montanus zond op 15 Maart 1586. ‘Reeds twee maal heb ik aan mijn vriend geschreven over Kap. I Ezech’, verklaart Plantin, en voegt er bij: ‘Hij antwoord-

(1) Bened. Ariae Montano. -. Tuis 6. Octob. Madriti datis paucis respondeo me prius responsum ab amico Poeta receptum 13. Octobris misisse in quo pollicebatur prolixius se responsurum ad tuam questionem ubi quaedam inchoata prius absolvisset, ab eo vero tempore nihil misit..... Correspondance, VIII & IX, h^o 1328, p. 328.

(2) Correspondance VII, n^o 1071, p. 270.

(3) Rooses: Chr. Plantin 1913, p. 46. - A. Bernus: Un Laïque du XVI^e siècle. Marc Perez. (Lausanne, 1895, p. 35)

[p. 630]

de, dat hij bij de eerste gelegenheid zijn best zou doen om u voldoening te geven, en hij dankt u voor uw geldelijke gift (liberalitas), die ik hem in eigen handen heb laten afgeven, al stribbelde hij tegen’.⁽¹⁾

Op 1 April 1586 laat Plantin aan Arias weten, dat hij van Hiël de commentaren op het eerste hoofdstuk van Ezechiel ontvangen heeft: ‘Wij hebben van dezen getuige ontvangen de uitleggingen voor het eerste kapittel, die uit zijn taal overgezet werden’.⁽²⁾ Dit laatste zal wel beteekenen, dat Plantin of Jan Moretus deze commentaren uit het Nederlandsch vertaalden, zooals zij het, volgens Plantin's eigen bekentenis, voor andere geschriften van Hiël deden.

Montanus zou de verlangde beschouwingen nog niet zoo spoedig ontvangen. Op 3 Mei 1586 berichtte hem Plantin, dat hij hem wegens de onveiligheid der wegen niets durfde opsturen, ook niet de uitleggingen over Ezechiel I.⁽³⁾

Op 14 Mei schrijft Plantin, dat hij zal pogen het verlangde op te zenden.⁽⁴⁾ Op 22 Mei verklaart hij dat de toestand nog niet toelaat de verzending te wagen.⁽⁵⁾ Op 8 Juni is er nog geen verbetering⁽⁶⁾, en op 1 Augustus al even min.

Jan Poelman, die zich naar Salamanca begaf om er een boekhandel voor Plantin te beginnen⁽⁷⁾, zou waarschijnlijk het stuk met andere boeken meenemen en uit Spanje zelf aan Arias laten geworden.⁽⁸⁾

(1) Correspondance VII, n^o 1078, p. 282: ‘Jam bis amico scripsi de 1 Ezech, cap., qui respondit se prima opportunitate conaturum ut tibi satisfaciat tibique gratias etiam agit de tua liberalitate quam illi vel reluctanti curaveram in manibus numerari’.

(2) Correspondance VII, n^o 1086, p. 298. ‘Ab illo teste in lum cap. accepimus Explicationem quae ab ejus lingua vertitur’.

(3) Corr. VII, h^o 1096, p. 316: ‘Audimus hic nuntios nonnullos occisos alios exspoliatos in itinere quare nihil jam ausi sumus mittere eorum quae voluissemus, inter qua Ezech. 1. cap.’

(4) Corr. VII, n^o 1101, p. 326: ‘De Ezech. ab amico test. de Cruce a Lipsio jam ante scripsi parata esse omnia si commoditas mittendi hinc ad te Ezech. et ex Holland. de Cruce’. (Buiten de commentaren op Ezechiel is hier ook spraak van De Cruce van Justus Lipsius).

(5) Corr. VII, n^o 1103, p. 330: ‘Primum quod hic 1. cap. Ezech. interp. habeam quam dum itelligerem itinera tam esse infesta non ausus sum committere nuntiis uti ne nunc quidem audeo quae in Enistolis missis significas desiderari. Nondum autem plano despero de illis, proinde adhuc ad tempus expectabo ne frustra jacturam novam faciamus. Idem intelligas velim de Interp. in primum cap. Ezech’.

(6) Correspondance VII, n^o 1110, p. 344: ‘Postremas meas 24 Maii ad te misi, patrone colendissime, et significavi ut jam ante feceram me paratam habere Epistolam 40. in primum Ezech. sed propter difficultates itinerum non ausum fuisse nuntio committere.’

(7) Correspondance VIII & IX, n^o 1123, p. 14.

(8) Correspondance VIII & IX, n^o 1124, p. 18. ‘Aliquoties antehac scripsi me propter itinerum dificultates non ausum fuisse nuntiis dare quam habeo tibi Ezech. 1. interp. cum aliquot aliis...’

[p. 631]

De uitgever der Correspondance (VII) geeft van de hierboven bedoelde passages een verklaring waarmede wij ons niet vereenigen kunnen. In brief 1071 staat toch nergens te lezen dat L. Perez beloofd had de visioenen van Ezechiel aan Arias te zenden, zooals de uitgever schrijft op p. 263. Er staat alleen, dat Arias in brieven aan Plantin en Perez naar het oordeel gevraagd had van een derden persoon (illum) over dat eerste hoofdstuk van Ezechiël. Men hoeft slechts aandachtig den tekst te lezen om zulks dadelijk te zien. Wij vertalen: ‘Ik verlang dat gij hem van mijnentwege allerminzaamst zoudt groeten en hem heel nauwkeurig zoudt vragen, dat hij zou willen antwoorden op de vragen, die ik stelde in mijn brieven aan u en aan den Heer Ludovicus (L. Perez) betreffende het eerste hoofdstuk van de Visioenen van Ezechiël.’⁽¹⁾

Die derde persoon is Hiël.

Leest maar den volzin vol eerbiedige waardeering, die daar onmiddellijk op volgt: ‘En ik hoop dat dit niet moeilijk zal te verkrijgen zijn van iemand, wien God gratis zoo veel gegeven heeft ten gebruike van hen, die ook zelf door God wenschen onderwezen en geleerd te worden door de Godgeleerden, in de afwachting dat gene gunst (door God onderwezen te worden) hun te beurt valle.’⁽²⁾ Hier wordt zeker niet een man als L. Perez, maar wel de vrome godsgetuige Hiël bedoeld. Wij zullen overigens nog andere passages uit de geschriften van Arias aanhalen, waaruit dezelfde vereering voor Hiël spreekt.

Het Plantijnsche Archief bezit twee afschriften van dezen laatsten brief (1071) van Arias Montanus aan Plantin; één in Register LXXVI, f^o 101, en één in Register IIc, f^d 429. Nu is het merkwaardig, dat de hier door ons besproken passage in het eerste afschrift heelemaal omlijnd is, en in het tweede afschrift niet meer voorkomt. Het zelfde gebeurde met een andere passage, waarin ook over Hiël gesproken wordt en waarop wij later zullen wijzen.

Zulks bewijst wel, dat deze passages, niet voor iedereen bestemd waren. Dezelfde geheimdoenerij, die Plantin en Arias

(1) Correspondance VII, n^o 1071 p. 270. ‘Illum a te meis verbis quam amantissime salutatum cupio, & rogatum accuratissimè ut ad ea respondeat quae de primo capite visionum Ezechielis in meis ad te atque ad D. Ludovicum epistolis postulabam......’

(2) Correspondance VII, n^o 1071, p. 270. ’.... Quod non difficile concessu spero ei (De Correspondance drukt verkeerd in; het handschrift LXXVI, f^o 107, geeft ei) cui tantum Deus gratis dohaverit in usum eorum qui & ipsi a Deo docti esse cupiunt, atque interim dum illud contingit a θεοδιδαϰτοις doceri vel instrni exoptant’.

[p. 632]

in andere brieven deed spreken over den ongenoemden ‘poeta’, toen zij Hiël bedoelden, vinden wij hier onder een anderen vorm terug.

De vriend, van wien er spraak is in brief n^o 1078, p. 282, is ook niet Louis Perez, zooals de voetnota van den uitgever zegt, maar weer Hiël, en de getuige van wien spraak is in brief n^o 1086 (VII. p. 298) is weer niet Perez, (Id. id. p. 299 nota 3) maar nog eens Hiël, die door Plantin en Arias zeer dikwijls als testis (Godsgetuige) aangeduid wordt. Zelfde opmerking voor voetnota p. 327 (VII).

Waarom zou Plantin toch aan L. Perez over die zaak geschreven hebben, vermits hij hem elken dag te Antwerpen kon zien en spreken? En hoe zou men dien geldelijken steun verklaren, dien Arias, volgens de voorstelling van den uitgever der Correspondance, aan den schatrijken koopman Perez zou geschonken en door de zorgen van Plantin hebben laten uitbetalen?

Deze laatste bijzonderheid past integendeel uitstekend op Hiël, die arm was en voor een deel leefde van hetgeen zijn aanhangers hem schonken. Arias heeft overigens meer dan eens Hiël gesteund of willen steunen. Lees bijvoorbeeld wat hij op 1 Februari 1586 aan Plantin schrijft: ‘In elk van de twee brieven zond ik u honderd florijnen, waarvan er vijftig van mijnentwege uit te betalen zijn aan den godsgetuige Hiël als geboortedaggeschenk bij de eerstvolgende feestdagen; als die brieven terecht gekomen zijn, hoop ik dat gij beiden dat geld ontvangen hebt, zooniet wil ik u uitdrukkelijk bevestigen, dat dit geld u moet ter hand gesteld worden en het zou mij zeer spijten indien gij dit beiden niet graag zoudt aannemen ofschoon dit geschenk zeer gering is wegens de geringheid van mijn fortuin’.⁽¹⁾ Zie in verband met die geldelijke ondersteuning van Arias aan Hiël ook den brief dien Plantin aan Montanus schreef op 7 December 1588.⁽²⁾ Daar lezen wij: ‘Dezelfde bevriende dichter laat u groeten en verzoekt

(1) Corr. VII, n^o 1420, p. 458. ’... In utrisque centum tibi florenos in festorum proximorum natalis Xenium Hieli testi quinquaginti. (De Correspondance drukt verkeerd: quinquaginti) meis rationibus exolvendos destinabam: quos si literae perlatae fuerint, jam vos accepisse spero: sin minus, nunc uti reddantur confirmo & volo, doliturus vehementer, nisi ita libenter amicissime quanquam exiguum munusculum pro rei nostrae tenuitate atque à me offertur (de Correspondance drukt verkeerd offertus) acceperitis’.

(2) Corr. VIII & IX, n^o 1420, p. 458. ’... Amicus item poeta ille te salutat et jubet te non solicitum esse de sua paupertate quam facile fert sine indigentia. A Dno siquidem Deo abunde satis suppeditantur neque temporalia necessaria semper denegat quibus eterna largitur sed abundanter tandem largitur’.

[p. 633]

u, u niet te bekommeren om zijn armoede, die hij gemakkelijk en zonder ontberingen draagt. Door God den Heer, wordt toch overvloedig genoeg verschaft en Hij ontzegt niet steeds de noodige aardsche goederen aan hen, wien hij de eeuwige schenkt, maar ten slotte schenkt hij ze overvloedig.’

Arias bleef lang wachten op Barrefelt's commentaar op het 1^e hoofdstuk van Ezechiël maar het kwam toch. Op 9 April 1588 schreef Plantin aan Arias: ‘Op 18 Maart heb ik een pakje aan D. Çaya gezonden met opdracht het u dadelijk te laten geworden. Ik stuurde daarin 10 velletjes van uw boek⁽¹⁾ en een Fransch gedicht van dien dichter op Ezechiel opdat gij het zoudt onderzoeken.’⁽²⁾

Het in die menigvuldige brieven bedoelde commentaar vinden wij in n^o 7 van den tweeden bundel van Hiëls's Sentbrieven (Duitsche uitgave: 1687⁽³⁾, p. 67): Der siebente Send-Brieff. Ist eine Erklärung; nach dem wahren Wesen über das Schrifftliche Zeugniss des Ersten Capitels aus dem Propheten Hezechiel. Geschrieben auf Begehren eines Liebhabers der Wahrheit.....)

De ‘liefhebber van de Waarheid’, die Hiël verzocht dit commentaar te schrijven, is dus wel degelijk, blijkens brief n^o 1071 uit Plantin's Correspondance en de andere hier besproken brieven, niemand anders dan Arias Montanus.

III. In den brief van 1 Februari 1586, door ons zooeven geciteerd en waar kwestie was van de commentaren op Ezechiel I, wordt nog gewag gemaakt van een ander geschrift van Hiël, dat Arias Montanus niet alleen kende, maar zoo degelijk vond, dat hij verlangde om er in een van zijn eigen werken een en ander uit over te nemen. Daar verzoekt Arias zijn Antwerpschen vriend aan Hiël de toelating te vragen om in de Latijnsche uitgave van de Apocalypsis eenige aanteekeningen bij den tekst te mogen voegen, ontleend aan het ‘goddelijke kleine commentaar’, dat Hiël hem gezonden had⁽⁴⁾. En Arias

(1) Elucidationes in omnia sanctorum apostolorum scripta Ejusdem in S. Joannis et apostoli et evangelistae apocalypsin significationes. (Uitgegeven door Plantin in 1588).

(2) Correspondance VIII et IX, n^o 1365, p. 384.

(3) Nog in 1687 werden bijna al de geschriften van Hiël in Duitsche vertaling te Amsterdam gedrukt. Wij gebruiken van deze Send-Brieffe, het exemplaar van de Bibliotheek der Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam: Zweyter Theil der Send-Brieffe oder des Epistel-Buchs: In sich haltende Vielerley tieffgegründete Verborgenheiten oder Geheimnisse ùnd Lehren nach der Inwendigkeit der Seelen.. etc. Alles durch Hiël, das einwesige Leben Gottes (Gedruckt im Jahr 1687). Een Nederlandsche uitgave van dezen 2^en bundel konden wij niet vinden.

(4) Corr. VIII, n^o 1701, p. 270. ‘Rogabis autem meo nomine, num in Apocalypsis Latina editione nonnullas mihi per ipsum liceat annotatiunculas adscribere ex illus ad me misso commentariolo divino planè’.

[p. 634]

drukt er op, dat hij niets uit eigen studie bij de Apocalypsis zou gevoegd hebben, zoo niet de getuige Hiël er in toestem de⁽¹⁾.

Wat Hiël op dit verzoek antwoordde, vernemen wij uit den brief van Plantin aan Montanus, gedagteekend op 3-7 Juni 1587⁽²⁾. Wij vertalen: ‘Aan den goeden wil van Hiël hoeft ge niet te twijfelen. Hij vraagt niet beter dan u en uwe gelijken de vrijheid te laten om te verspreiden wat hij verkondigt en dit op zulke wijze, dat hij het zou zien nuttig zijn voor velen - zooals ik mij herinner dat ik u vroeger reeds heb geantwoord’.

Het ‘goddelijk commentaar’, dat Arias van Hiël ontving en benuttigen wilde is de ‘Verklaring der Openbaringe Johannes in het ware Wesen Jesu Christi’⁽³⁾.

Het werk waarin Arias Montanus beschouwingen van Hiël over de Apocalypsis overnam is de Plantijnsche uitgave van 1588 van de Elucidationes in omnia sanctorum apostolorum scripta Eiusdem in S. Joannis apostoli et evangelistae apocalypsin significationes⁽⁴⁾.

Dit blijkt al dadelijk uit Montanus' voorrede⁽⁵⁾ tot de commenteering der Apocalypsis. De Spaansche godgeleerde

(1) Id. Id.: ‘at Apocalypsi, nisi testis ille Hiël mihi annuerit, nihil erit quod ex meo ipse studio addam...’

(2) Corr. VIII et IX, n^o 1263, p. 235. ‘De voluntate vero Hielis non est quod dubites quin ea sit ut quae testatur tibi tnique similibus liberum sit eo modo publicare quo multis profutu-a videbit uti antehac memini me tibi respohdisse.

(3) Derde druk, 1703 (Bibliotheek der Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam). Zie hiervoren blz. 645, voetnota 3.

(4) Bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus, A. 25. Zie hiervoren blz. 654, voetnota 3.

(5) Fateor me, quamuis Domini viam ante annos triginta divino beneficio in sacris libris edoctum, tamen ex Ioannis Apocalypsi omnia ferè praeter unum & alterum ad summumq. tria capita, eademq. non secundum seriem constituta, post multa etiam commentatorum expositorumq. scripta consulta ignoravisse: Dixere autem solitum saepè, mihi melius quàm commentatoribus, quos legere contigerat, Apocalipsis lectionem itelligi, utpote non intellectam confitenti, cùm illi tanquam perceptam & declaratu facilem suis commentariis exponere pergerent quorum variae expositiones obscuriorem difficilioremq. quàm antea mihi lectionem reddiderunt. Atque in hoc sensu desiderioq. perpetuò persistenti, Dei providentia effectum est, ut cuiusdam Christianae veritatis viventis testis, cui nomen ipsa Christi virtus & veritas Hhiel indidit, opera ac subsidio, aliqua praetensa fuerit lucis pars, qua huius libri mysteria omnia, diaboli operum accusationem eorumdemq. per Christum damnationem dissolutionem, & interitum, abolitionemq., spectare cognoscerem, nec posse plenè atque abundè percipi, nisi ab iis quibus idem qui sermonis huius author est Deus, rem ipsam de qua agitur, efficienter communicet, posse autem à piis atque simplicibus veri amatoribus, nihilq. proprio humano ingenio ac iudicio indulgentibus, Christiq. sincerae viae non ignaris, transfigurationis huius specimen ut tribus in monte sancto discipulis ostendi, quae tamen nec ipsis apertè cognoscenda, nec apud vulgus hominum, hoc est, apud carnis ac sanguinis ingenium, vulganda ac proferenda traderentur, donec Filius hominis à mortuis resurgat, ipsiq. planè percipiant quid sit illud quod dicitur, Filium hominis à mortuis resurgere, resurrectione illa semel in consummationem seculorum facta, atque in ipsorum animis demum instaurata per eum qui plus quam petimus aut intelligimus, dare potest, cui gloria, magnificentia, imperium, & potestas ante omne seculum, & in omnia seculorum. Amen.
(P. 429).

[p. 635]

verklaart daar met een oprechte vereering, dat Hiël de eenige was, die hem de symboliek van het visionaire Apocalypsisproza deed begrijpen.

Alhoewel Arias den weg naar God al sedert dertig jaren uit de heilige boeken had leeren kennen, toch, verzekert hij, begreep hij van de Apocalypsis van den H. Johannes bijna niets. Hij had een zeer geringen dunk over haar verklaarders en uitleggers, maar toen trof hij Hiël aan en er ging hem een licht op. Wij vertalen Arias' eigen woorden: ‘En meer nog: toen ik steeds volhardde in deze opvatting en in dit verlangen, gebeurde het, dank zij Gods voorzienigheid, dat, door de moeite en de hulp van een levenden getuige van de Christelijke Waarheid, aan wien de deugd en waarheid van Christus zelf den naam Hhiel gegeven heeft, een deel van het licht voor mijn oogen werd gebracht, waardoor ik al de mysteries van dit boek, de ontsluiering van de werkzaamheid van den duivel, de veroordeeling dezer werkzaamheid door Christus, de ontbinding en den dood en de vernietiging heb leeren kennen - en ook (heb ik geleerd) dat dit boek heelemaal en rijkelijk kan begrepen worden slechts door hen, aan wie Hij, die de schepper is van dit werk, God, de zaak zelf waarover het gaat, op doeltreffende wijze mededeelt; dat ook de beteekenis van deze transfiguratie kan aangetoond worden door de vrome en eenvoudige belijdenis der waarheid, die niet te zeer betrouwen op hun eigen menschenverstand en oordeel, en die den waren weg van Christus kennen., enz.’

Het is op deze geestdriftige hulde van Arias aan Hiël, dat de bewerker van de Duitsche vertaling der Sentbrieven⁽¹⁾

(1) Erster Theil der Christlichen geheimen Episteln oder Send Brieffen So ehmals durch den Ausflusz des Geistes im Einwesigen Leben / aus einem eiferigen Hertzen / in Nieder-Teutscher Sprach unter dem verborgnen namen Hiel, an die Liebhaber der Warheit heraus gegeben worden / Etc., etc. Gedruckt im jahr 1687. (Wij gebruikten het exemplaar van de Biblotheek der Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam.)

[p. 636]

zinspeelt in zijn voorrede, waar hij schrijft: ‘Welches auch B.A.M. einer von den gelehrtesten, berühmtesten auch wol frömmsten Männern so zu Ende des vorig-und im Beginn dieses Seculi gelebt (haben), wol erkannt: Also dass er unsern Autorem nicht allein für ein grosses Liecht seiner Zeit gehalten, sondern auch von Ihme offentlich bezeugt, dasz er Christianae Veritatis viventis testis, cui nomen ipsa Christi virtus & veritas Hiel indidit. Das ist: Der annoch lebendigen Christlichen Warheit ein wahrer Zeuge deme die Krafft und Warheit Christi den Namen Hiël selbst eingegeben und zugelegt habe’⁽¹⁾. De Duitsche vertaler haalt dus woordelijk den tekst aan uit de Praefatio van Arias' Apocalypsis-commentaar, en de naamletters B.A.M. zijn ongetwijfeld die van Benedictus Arias Montanus⁽²⁾.

De aanhangers van Hiël wisten dus, dat Arias hun voorman bewonderde en vereerde en zij lieten niet na het luide te verkonden.

Wij hebben ons ook willen rekenschap geven van het gebruik dat Arias Montanus van Hiël's Verklaring der Openbaringe maakte bij het uitgeven van zijn Apocalypsis. Wij kwamen tot het besluit, dat de negen tienden van de scholiën, die Montanus bij den evangelischen tekst voegde en waartegen geen bezwaar werd geoppperd door den Antwerpschen ‘librorum censor’, Kan. Waltherus van der Steeghen, die het ‘Approbatio’ voor Montanus' Apocalypsis gaf, eenvoudig de vertaling zijn van de verklarende aanteekeningen van Hiël.

Een volledige vergelijking van de Commentaren der beide auteurs zou veel te wijdloopig worden. Wij nemen alleen de aanteekeningen bij kapittel IX als voorbeeld. Een soortgelijk onderzoek voor de overige kapittels geeft volstrekt dezelfde uitslagen.

(1) Vorbericht an den Leser, A. 3.

(2) Nog anderen waren op de hoogte van die betrekkingen tusschen Batrefelt en Montanus. Wij lezen namelijk het volgende in Johann Heinrich Reitz: Historie der Wiedergebohrenen (4^te Edition, 1717, Dritter Theil der Historie S. 202-3): ‘Zùr Erfüllùng des Raums setzen wir hieher die Historie von H.J. sonst Hiel genannt, einem ungelehrten Layen in Niderland. - Diese Historie hat P. Poiret beschrieben in einem kleinen Tractatlein, so anno 1700 ans Licht kommen, unter dem Titul: Lettre sur les principes etc. Dieser so genannte Hiel hat gelebt ungefähr ums Jahr 1550. B. Arias Montanus war sein Freund und sagte von ihm, dasz er ware ein Zeuge der lebendigen christlichen Wahrheit deme die Krafft und Wahrheit Christi den Namen Hiel gegeben. Dann unter diesem Namen Hiel, welches heisset das Leben Gottes, hat sich dieser Autor verborgen. Er stund auch in guter Freundschafft bey dem berümhten Drucker Plantin, der seine Bücher in Frantzösisch und Niederländisch ser correct und sauber gedruckt.’
Het boekje van P. Poiret is mij onbekend,

[p. 637]

Links geven wij eenige fragmenten van den Apocalypsis-tekst met de desbetreffende aanteekeningen van Hiël; rechts de aanteekeningen van Arias Montanus.

‘En hij dede den Put des afgronts open, en de Rook des Puts ging op als de Rook eens grooten Ovens: Dat is, de eeuwige Pijn en Verdoemenisse wort het aartsche wesen in sijne tegenwoordigheid voor Oogen gestelt, alsoo dat de son en de Lucht der gerechtigheid in 't hemelsche Licht door den Roock des Puts in 't aartsche hert en wesen verduystert wort’. p. 67	‘Poena ac damnatio aeterna terrestri essentiae ante oculos constituitur, ita ut caelestis luminis aër & iustitiae sol prae putei fumo intra terrestrem essentiam obscuretur’. p. 449
De sprinkhanen, die uit dezen rook voortkomen, stellen volgens Hiël voor: ‘het Vergif of 't Fenijn des Boosheyt dat door syne diensten en vruchten niet voort kan brengen, dat pijn en smert der verdoemenisse in hem selven.’ p. 67	Montanus verklaart de ‘locustae’ op dezelfde wijze: ‘Humanae terrenaeque malitiae virus, pus & venenum, cuius in suos cultores & studiosos efficientia, nihil nisi dolores, tormenta, suique ipsius damnationem profert’. p. 449
‘En de sDrinckhanen waren gelijck de Paarden, die tot d'oorlog bereyt zijn: Dat is, commenteert Hiël, de feniinige Boosheyt is in haare ontbindinge snel en sterck om Quaat te doen’. p. 69	Montanus: ‘Venenata hominum malitia ad nocendum prompta nimiumque insolens atque impotens’. p. 449
‘Op haare Hoofden hadden sy Kroonen, den Goude gelyck, (Dat is, de Victorie in haar quaat doen en boosheyt). p. 69	‘Malitiae & insolentiae victoria & iactatio’. p. 449
...Hare Aengesichten waren gelijck der Menschen Aangesichten. (Dat is, sy hebben sig der verdorven Mensheyt geliick gemaackt in de Verdoemenisse.) p. 69	‘Damnatione ipsa arguuntur similes humanae vitae atque essentiae corruptae’. p. 450

[p. 638]

‘...Sy hadden Hair gelijk Vrouwen Hair (Dat is, dat sy de Memorie des aartsen Vernuft, dewelcke een Vrouwe is, tot sigh hebben, om daar mede quaat te doen.) p. 69	‘Memoriam industriamque terrestrem (quam feminam scriptura depingit) ad nocendum promptam his locustis addictam’. p. 450
...‘En hare Tanden waren gelijck Leeuwen Tanden. (Dat is, wreet om te scheuren en quaat te doen.) p. 69	‘Ad laedendum ac dilacerandum’. p. 450
...‘En hadden Borstwapenen als ysere Borstwapenen, (Dat is, verhart in de boosheyt;)’ p. 69	‘Duratam obstinatamque malitiam’. p. 450
...‘En het ruyschen haarder Vleugelen was als het ruyschen der Wagenen met veele Paarden, in de Oorlog lopende (Dat is, het gerucht of misbaar, dat 't fenijnige wesen des doots in hem selven over den geenen maackt, dien het quellen mach). p. 69	‘Venenatae essentiae mortis strepitus & fragor in eos quos affligere potest.’ p. 450
..‘En hadden oock staarten, gelijck de scorpioenen; en daar waren Angelen aan de staarten (dat is, dat 't Fenijn der boosheyt in 't Herte van de aartsche Mensheyt in menigerley wijse steeckt als een Angel, die men daer niet uyt krijgen kan, als door scheuren en breecken.) p. 69	‘Malitiae venenum variè pungentis ac laedentis ita ferit, ut integro illaesoque loco aut membro extrahi non possit, aculeorum instar.’ p. 450
...‘Met welcke staarten sy (de aartsche Sinnen des Vleesrhes) macht hadden aartschen Mensch vijf Maanden te quellen.	‘Sensuum carnis terrestrium.’
(Dat is, tot dat de vijf Sinnen hare Maanlichten verlaten hebben; en soo lang moeten sy van haar eygen quaat gepijnigt worden.) p. 70	‘Longo temporo suismet tormentis vexantur, donec sibi conficta inanisque lumina extincta evanescant.’ p. 450

[p. 639]

...‘Ontbint de vier Engelen, die gebonden zijn in den grooten Waterstroom Euphrates. (Dat is: De Vruchtbaarheyt Gods, daar sy aan gebonden zijn; en dat zijn vier dienstbare Engelen of Geesten, die in Gods gerechtigheyt vruchtbaar zijn, om den vervallen Mensch in sijne boosheyt te straffen.)’ p. 70	‘Divinae fructificationis cui alligati sunt. Sunt vero quatuor ministratorij spiritus in Dei iustitia fructum ferentes ad punitionem malitiae prolapsi hominis.’ p. 450
...‘En Ick sag (segt de Gratie Gods) de Paarden in 't Gesicht. (Dat is, de sterckheyt der straf in haare kracht) en die daar opsaten hadden vuurige, geele en solfere Borstwapenen aan (welck de straffe der woestheyt is,) en de Hoofden der Paarden waren gelyck Hoofden der Leeuwen. Dat is, die door haare kracht overwinnen, om het Quade in 't Quade te scheuren, en te niete te doen.’ p. 71	‘Potentiam punitionis in sua virtute.’ ‘Rusticitatis terrenae punitionem.’ ‘Magnam vim ad malitiae malum perdendum ac delendum.’ p. 451
...‘En uyt haren Mont, namentliick uyt de Wraacke en Straffe der boosheyt, die op de Paarden saten, ging Vuur, Roock en Solfer, (om het aartsche wesen te verteeren)’. p. 71	‘Ad terrenam malitiam exurendam & absumendam.’ p. 451
...‘En in hare staarten en Hoofden waren sy de serpenten gelijck, en met den selven deden sy schade; dat is, de straffe der boosheyt maackt sig der Boosheyt gelyck, om de Boosheyt door haar eygen quaat en Fenijn te overwinnen.’ p. 72	‘Punitio similem sese praebet malitiae ipsi, quam proprio malo atque veneno vincere tendit.’ p. 451
...‘Op dat sy de Duyvelen, het Tegen-wesen Gods, niet aan souden bidden, noch de goude en silvere Metalen, steene en

[p. 640]

houte Afgoden. (Dat is, hare eygen Versieringe in 't aartsche wesen, daar sy den lust hunner Herten in versteentheyt aan verbinden, en deselve voor haaren God aanbidden, en in sig selven ydel en niet syn.) p. 72	‘Terrestris essentiae propria ornementa, quibus ipsa pertinaciter afficitur, ita ut cultum divinum etiam exhibeat, cùm tamen inutilia haec sint & deprehendantur.’ p. 451
‘...noch hebben oock van hun Moorden, Tovery en Dievery geen boete of beteringe gedaan. Dat is, de Boosheyt en Ydelheyt, die sig de Mensheyt aanneemt, die heeft in haar selven geen berou tot Boete; maar de Mensheyt, die deselve Boosheyt ingehaalt en aangenomen heeft, die krijgt tot synder tijt, als sy de stemme Gods te rechte hoort, berouw tot boete. Let hier wel op.’ p. 72	‘Malitia & vanitas ab hominibus quaesita, ultroque admissa poenitentiam in se non habet, nec secum affert, nam & hoc nomine etiam inutilis est, sed tamen humanitas ipsa quae malitiam aliquando secuta est, cognitionis vim in se habet, qua ad poenitentiam redire possit ac demum redeat, hanc sententiam lectionis exhibet vis.’ p. 451

IV. Er is nog een derde vraag, waarover Arias het oordeel van Hiël hoopte te krijgen.

Op 27 November 1587 schreef Plantin aan Arias dat hij hem op 13 October het antwoord van den ‘poëta’ gezonden had, waarin deze beloofde breedvoeriger te zullen uitweiden over een niet nader bepaald onderwerp, zoodra hij zekere dingen zou hebben voleindigd, die hij vroeger begonnen had.

Het gold zeker niet de uitleggingen op Ezechiel I, daar Plantin die reeds ontving op 1 April 1586 (Corr., VII, n^o 1086, p. 298); ook niet de verklaringen van de Apocalypsis vermits uit den brief van 1 Februari 1586 aan Plantin blijkt, dat Arias die toen reeds kende. Het ging dus om een nieuwe vraag.

In het negende epistel van het tweede deel der Sentbrieven⁽¹⁾ vernemen wij daar meer over.

Dit stuk is, zooals het opschrift luidt: ‘Eine Entschuldigung (nebenst anderer Erklärung und Unterrichtung nach dem Wesen Jesu Christi) warumb ein guter Freùnd und Liebhaber der Warheit auf sein erstes Ansuchen keine Antwort auf seinen Brieff erhalten, sondern zu gelegner Zeit verheissen wird.’

(1) Zweyter Theil der Sendbrieffe, Oder des Epistel-Buchs. Op cit, p. 96. Exempl. Bibliotheek der Doopsgezinde Gemeente te Am sterdam.

[p. 641]

Wij lezen in dien brief: ‘Im übrigen hab ich, geliebter Freund, dein Begehren wol verstanden: Dass ich dir nemlich die Prophezeyng Hezechielis da er vom Tempel Gottes Zeuget, möchte erklären: und bin darinnen gar willig, dir zur Ehre Gottes... meinen Dienst zu beweisen. Dieweil ich aber jetzt vor eine Zeitlang etwas anders in Gott zù thun angefangen habe, so wirst du dich darmit noch etwas gedulten & warten müssen.’ (p. 100)

De hier bedoelde uitleggingen werden eenige maanden later geschreven en vormen de nummers 14 (p. 110) en 16 (p. 128) van het tweede deel der Sentbrieven. ‘Ich grüsse dich, geliebter Freund in Gott’, zoo begint Hiël zijn epistel, dat zonder twijfel aan Arias Montanus gericht is, ‘Und lasse dich anbey wissen, dass ich dein schreiben von unser beeder Freunde (dit is natuurlijk Plantin), so ihr nun zum andernmal an ihn gelangen lassen, wol empfangen... etc’. (p. 110)

Op 18 Maart 1588 zond Plantin aan Arias Montanus de Fransche vertaling van een van die brieven, zooals wij vernemen uit de n^rs 1360⁽¹⁾ en 1365 der Correspondance. In den laatste dier twee brieven lezen wij: ‘Ik heb aan den Heer Çaya - om onmiddellijk aan u voort te sturen - een pakje laten geworden met 10 blz. van uw boek en een Fransch werkje van genen dichter over Ezechiel - opdat gij het eens zoudt nazien’.⁽²⁾

Wij weten niet of Arias Montanus van Hiël's commentaren op Ezechiël in zijn eigen werk een soortgelijk gebruik gemaakt heeft als van de commentaren op de Apocalypsis. Wij waren nog niet in de gelegenheid om het heele werk van Arias Montanus met dat doel te onderzoeken.

V. Uit alles wat wij hier samenbrachten blijkt afdoende, dat Plantin, Arias Montanus en Barrefelt-Hiël een driemanschap uitmaakten, dat zich stellig door gemeenschap van denkbeelden vereenigd voelde.

De lof, dien Arias over Hiël uitspreekt in de voorrede tot het Apocalypsis-Commentaar van 1588; zijn herhaalde vragen om Hiël's oordeel over verscheidene bijbelteksten; het gebruik dat hij van Hiël's beschouwingen maakt bij het schrijven van eigen werk; de geldelijke steun, dien hij Hiël door Plantin's tusschenkomst liet geworden; dat alles toont ontegensprekelijk welke hooge waardeering de Spaansche katholieke theoloog voor Hiël en zekere van zijn beschouwingen koesterde.

(1) Correspondance VIII et IX, n^o 1360, p. 379. ‘Nunc vero alla decem folia mitto cum cujusdem poetae epistolio gallico ut tu pro munere tuo judices et significes num talia ferri debeant’.

(2) Correspondance VIII & IX, n^o 1365, p. 385. ‘Die 18 Mensis Martii ad D. Gavam porro ad te mittendum fasciculum misi in quo decem folia tui libri et argumentum Gallicum poëtae illius in Ez(echielem) a te visitandum misi’.

[p. 642]

Hiël wist dit en waardeerde het ten zeerste. Buitengewoon belangrijk is in dit opzicht de aanvang van het negende epistel uit het tweede deel der Sendbrieven, dat aan Arias Montanus gericht is: ‘Mit dem einwesigen Geiste Jesu Christi grüsse ich dich, mein lieber Freund in Gott, und lasse dir anbey wissen, dasz ich deinen Brieff, darinnen du eine Erklärùng des Tempels begehrest von deme Hezechiel schreibet wol empfangen habe. Und bin darmit im Geiste und durch den Geist sehr erfreuet gewest. Weiln ich daraus vermercke, dasz derselbige Einswesige Geist Jesu Christi, seine Verklärung zù einer Gottseeligen Fruchtbarkeit in deiner Seele beginnet zu wircken. Gelobet sey Gott und sein heiliger Wesentlicher Name’. (p. 96-97)

Reeds in de voorrede van den zevenden Sendbrief (tweede deel), hier vroeger besproken, drukte Hiël de hoop uit, dat Montanus van lieverlede door Gods ‘wezenlijken geest’ zoodanig zou begenadigd worden, dat hij zelf, als Hiël, de duistere prophetiën zou kunnen verklaren. Ook deze passage verdient ten volle onze aandacht: ‘Durch die einwesige Liebe Christi; die das Band der Vollkommenheit ist, darmit die Gemeinde Christi gebunden ist, lasse ich dich, mein lieber Freund, nebenst einem Christlichen Grusse, wissen; wie mir; durch unser beyderFreund (Plantin) geschrieben ist, dasz du den Brieff von der Erklärung der Pforten der Höllen wol empfangen habst, und derselbe dich sehr vergnüge: worfür ich Gott dancke, dasz sein wesentlicher Geist in der Seelen erkandt ùnd empfunden wird. Und dasz du ferner verlangest, dasz ich dir ein wenig möchte erklären von der Prophezeyhung des Ersten Capittels Hezechielis. - Geliebter Freund, so viel der Dienst hiervon belanget, will ich dir solches mit der Gabe die Gott mir aus Gnaden gegeben hat, nicht verweigeren. Hoffe aber in Gott, es soll die Zeit mit dir kommen, und nicht mehr ferne, sondern nahe sevn solle; dasz der wesentliche Geist Christi dein Herz also durchgeisten und mit sich zu einem Wesen vereinigen soll, dasz die getheilte und schimmernde (dunckele) Prophezeyhungen, in deiner Seele durch das Wesen Gottes sollen verklärt werden und aufhören’. (p. 67)

Wij durven niet zoo ver gaan te beweren, dat Arias Montanus zich evenals Plantin, bij de groep der Barrefeltisten zou aangesloten hebben, maar het zou ons geenszins verwonderen, moest bij een verder gedreven onderzoek van deze vraag blijken, dat zulks wèl het geval was. Het schenken van geldelijken steun aan Hiël en de gewilde geheimzinnigheid, waarmede Plantin en Arias gewoonlijk aan elkander schrijven over Hiël en sommige van zijn schriften, zijn in elk geval van aard om een dergelijke onderstelling te wekken.

Het zou voor een theoloog wel de moeite loonen, meenen wij, om verder na te gaan waar Arias in zijn geschriften onder

[p. 643]

den invloed van Hiël kwam. Op dat ijs zullen wij ons echter niet wagen, voor ons is het te glad, maar één ding houden wij voor zeker: Arias zal in de geschriften van Hiël, die hem bekend waren, niets gevonden hebben, dat hem met de katholieke leer in tegenstrijdigheid scheen.

En zoo dit het geval was met Arias Montanus, dan zal het a fortiori ook het geval met Plantin geweest zijn. Het gaat niet op den Antwerpschen drukker voor te stellen als een heele of halve ketter op grond van zijn aansluiting bij de Barrefeltisten.

In 1586 verklaart Arias Montanus: ‘Mijn beste Plantin, sommigen hebben u gelasterd, maar dit geschiedde lang geleden, thans zijn uw vroomheid, uw standvastigheid, uw deugd en uw bekommering voor den katholieken godsdienst duidelijk geworden voor al de hoofden der Kerk’.⁽¹⁾

Dit schrijft Arias aan Plantin in denzelfden brief, waarin hij hem geld zendt voor Hiël en onderhandelt over Hiël's geschriften betreffende de visioenen van Ezechiël en de Apocalypsis, en niettemin mogen wij het catholicisme van Arias, die deze getuigenis van rechtgeloovigheid geeft, vooi even echt en buiten alle verdenking houden, als dat van Plantin, wien de getuigenis geldt.

Om te eindigen stel ik nog de vraag of de door ons hier besproken houding van A. Montanus tegenover Hiël geen reden is om het tot heden toe algemeen aangenomen oordeel over de Barrefeltisten te herzien. Is het wel zoo onwederlegbaar bewezen, dat de volgelingen van Hiël alleen uiterlijk in de katholieke kerk bleven? En is het wel gegrond hun het verwijt toe te richten, dat de vrijheid om verschillende kerken te bezoeken, die zij wilden behouden, slechts huichelarij was? D^r F. Nippold herhaalt deze beschuldiging door tijdgenooten van Hiël tegen hem en zijn volgelingen ingebracht,⁽²⁾ ik ben evenwel niet zoo geheel van haar gegrondheid overtuigd.

In den zeven en twintigsten Sendbrief (tweede deel) behandelt Hiël de vraag: ‘Wie weit Gott die Ceremonien dulde: und dasz des Autoris schriften die wahre Catholische Kirche bedienen’ en daar lezen wij: ‘Dieweil aber der himmlische wesentliche Gott nun ein Gott über alle Völker ist: Und es sein Wille ist, dasz alle Menschen in ihren verschiedenen Ceremonien möchten seelig werden. So läst er vor erst die Ceremonien

(1) Correspondance VII, n^o 1071, p. 265. ‘Jam de te saepe quam plurimi plurima vana & falsa mentiti sunt, mi Plantine: sed id fuit olim: nunc pietas, constantia & virtus tua, & ista de Christiana & Catholica Ecclesia bene merendi omnibus periculis perspecta cura magnatibus adeo persuasit...’

(2) Heinrich Niclaes und das Haùs der Liebe, op. cit., p. 362.

[p. 644]

auf eine Zeit (wie gemelt ist) stille stehen: und lasset einen jeden seine Ceremonien vor eine Zeit behalten. Und weiset seine Geistliche himmlische Gerechtigkeit im Geiste an; einen jeglichen unter seinen Ceremonien, auf dasz ein jeder solle sehen, das er dem himmlischen Gott ein Gottseelig Leben schuldig sey.....’ (p. 340). En tegen de bewering dat zijn zienswijze niet in overeenstemming te brengen is met de katholieke leer, zegt hij het volgende: ‘Ob aber nun einige seyn, die da meinen möchten, dasz diese schrifften nicht gemein oder einträchtig mit der Catholischen Kirchen wären, weil sie keine sonderliche Ceremonien treiben: so stimmen sie doch und zeugen auf das rechte catholische Fundament wie es Christus seine Apostel ge legt, und zur seeligkeit aller Menschen gelehrt ùnd bedient haben. Und bedienen (sag ich) die rechte Catholische allgemeine Kirche, in ihren heiligen geistlichen Diensten, zu einer Versammlung des zertrennten oder vertheilten verfallnen Mensch lichen Wesens’.

Is dat alles zoo maar grifweg met het groote woord huichelarij te brandmerken?