Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1925

[p. 149]

De edele Familie Cuypers te Mechelen in de 17^e en 18^e Eeuw,
door Kan. Dr. J. Muyldermans, werkend lid der Kon. Vlaamsche Academie.

In 1713, verscheen ‘by t'Serstevens, Boeck-verkoopers by de Eerw. PP. Predickheeren, tot Brussel’, een boek met den volgenden breedvoerigen titel: ‘Tractaet van Grondt-Proceduren ofte Uyt-werckinghe van de Actie Hypothecaire, bestaende in uyt-winninge van Erffelijcke Goederen voor Chynsen, Renten ende Lasten, volgens den Styl ende Costuymen van Mechelen, met verhandelinge van het Tweede Deel van Beleyde vanden 13 Titel. Waer-inne oock voor-gestelt worden de Overeen-komingen van eenige Costuymen van om-liggende Steden ende Hooft-bancken in materie van Grondt-Proceduren, met de gene van Mechelen, Tit. 13. Tot dien oock eenige Formulieren van soo-danige Proceduren. Verdeelt in acht deelen. Door Peeter en Guilliam Cuypers, Advocaeten in Syne Majesteyts Grooten Raede. Met eene dobbele Tafel, soo van de Questien als van de Materie daer in verhandelt’. Het boek (17 × 23) in 8^o behelst, zonder de Tafels, 744 blz., waarvan 667 blz. het eigenlijk Tractaat uitmaken, en het overige, van 667 blz. tot het einde, een nieuwen titel voert, namelijk: ‘Appendix oft By-voeghsel, behelsende de Over-een-cominge van eenige Costuymen van om-liggende Steden ende Hooft-bancken in materie van Grondt-Proceduren, met de gene van dese Stadt Mechelen. Tit.: XIII. Van Beleyde, beginnende vanden 19 Art. Te weten van Loven, Brussel, Antwerpen, 's Hertogenbosch, Bergen op Zoom, Breda, Lier, de Hooft-bancke van Santhoven, de Camer van Uccle, het Hoff van Befferen, door Guilliam Cuypers, advocaet in den Grooten Raede. Tot Mechelen, gedruckt by Jan Jaye, Gesworen Stadts Boeck-drucker, 1679.’

De eerste uitgave zal wel degelijk dagteekenen uit 1679, blijkens het ‘Octroy van Sijne Catholycke Majesteyt, geteeckent’ A. Khnoff, waarbij ‘verboden ende geinterdiceert werd aen alle Druckers oft Boeck-vercoopers, van te drucken oft te contrefeyten het Tractaet van Grondt-Proceduren... begonst door wylen Peeter Cuypers, op-gemaeckt ende vermeerdert door Guilliam Cuypers, Advocaten in sijne Ma.^ts Grooten Raede, nochte elders gedruckt oft gecontrefeyt te brengen, vercoopen oft distribueren in dese Landen, gedue-

[p. 150]

rende den tydt van thien toe-comende jaeren, sonder het ghedoogh ofte consent vanden voorn. Guilliam Cuypers (voor desen druck toeghestaen aen Jan Jaye, gesworen drucker der Stadt Mechelen) op pene van geconfisqueert te worden al het gene ter contrarie sal wesen ghedruckt ende vercocht, ende op de boete breeder gementioneert by de opene Brieven daer over uyt-gegeven tot Brussel, den elfsten April 1679’.

De goedkeuring van den geestelijken boekkeurder van Mechelen, kanunnik theologaal Laurentius Neesen, werd gegeven op den 13 Februari 1679. De opdracht van Guilliam Cuypers ‘aen de edele, wyse, ende seer voor-sienige Heeren, Myne Heeren Schouthet, Communie-meesters, Schepenen ende Raedt der Stadt ende Provincie van Mechelen’, draagt de dagteekening 23 September 1679.

Peeter en Guilliam Cuypers waren gebroeders, geboortig uit Rozendaal, waarheen hun vader, die uit Brabant oorspronkelijk was, de wijk genomen had tijdens de bloedige beroerten, welke hun vaderland teisterden.

Hun afkomst uit het noordbrabantsch stadje herinnert de drukker van het Tractaat in een rijmpje uit de inleiding. Zich richtende ‘tot de Vryheydt van Roosendael, Vaderlandt van de Autheurs’, schrijft hij:

‘Gy mooght vry Roosendael op Roosendaelers roemen:
Den luyster van u Volck vol-herdt in Cuypers bloemen
Onsterffelijck; daer een Broer verweckt sijns broeders zaet,
Dat Roosen teelt voor 't goet, en doornen strengh voor 't quaet:
Dat my soo dickwils deed', en weer doet vruchten plucken,
En hopen dat ick meer voor desen Struyck sal drucken.’

De Cuypers, wier voorouders ook wel eens hun naam De Cupere of de Cuypere schreven, waren uit ouden bloede. Daniel Cuypers, de vader van Peeter en Guilliam, en hun moeder, Cornelia van den Nieuwenhuysen, behoorden beiden tot den adeldom. De ontleding hunner wapens treft men aan bij Paquot⁽¹⁾.

(1) Cfr Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept Provinces des Pays-Bas. Tom. VI. blz. 389. Drukk. Louvain. De l'imprimerie académique, 1765.
Is er verwantschap tusschen deze Cuypers en de edele familie de Cupere, Cuyper of Cuypers, die, rond de jaren 1530, heer van Riemen was en in 't bezit van 't hof en 't goed van Riemen bleef tot 1665, toen jonkheer Jacob de Cuyper het verkocht aan Peeter de Moor, schout van Heist? Tot die familie behoorde de Carmeliet Martinus Cuperus, die rond 1498 te Mechelen geboren werd, en als bisschop van Calcedonië en Suffragant der bisschoppen van Kamerijk, in de abdij der Benediktinessen te Vorst (Brussel) overleed, den 26 Juli 1572. Zijn vader Jan de Cuper, heer van Riemen, was meermalen schepen van Mechelen geweest. Zie Paquot, op. cit., tom. 11, blz. 209. Drukk. Leuven, 1768; - en Het Ressort van Mechelen of de Geschiedenis van Heist-op-den-Berg, enz. door L. Liekens. I D., blz. 160. Drukk. Mechelen, bij Godenne, 1897.

[p. 151]

Peeter was de oudste der twee: hij werd te Rozendaal geboren, op den 12 Augustus 1620. Vader, toen de jongen 13 jaar oud was, stuurde hem naar het college der PP. Jesuïeten te Antwerpen. Peeter studeerde er de humaniora, ging vandaar over naar Douai, waar hij zich op de wijsbegeerte toelegde, en in 1639 de eerste plaats veroverde. Nu kwam hij naar Leuven, en won er den graad van licentiaat in de beide rechten, op den 30 September 1642. Hij vestigde zich te Mechelen, waar zijn leven een leven van studie was, en waar hij dan ook weldra als een schrander rechtsgeleerde bekend stond. In de maand December 1663, werd hij tot substituut benoemd van den Procureur-generaal des Konings in den Grooten Raad of het Parlement van Mechelen. Hij zou nog verhoogen; en in Augustus van het volgend jaar werd van 's Konings wege aan Castel-Rodrigo, den Landvoogd der Oostenrijksche Nederlanden, aanbevolen, dat, ingezien Cuypers' ongewone bekwaamheid, hem de eerste plaats die in den Grooten Raad of elders openviel, moest toegekend worden. Dit gebeurde dan ook: hij werd tot raadsheer van den Grooten Raad verheven, op den 23 Mei 1669, maar, o jammer! den 24 Mei, 's anderendaags, stierf hij.

Zijn voornaamste werk ‘Tractaet van Grondt-Proceduren’ liet hij onvoltooid. Guilliam, zijn broeder, zou echter de uitgaaf er van klaar maken en volledigen. En luister hoe deze, in zijne inleiding ‘tot den leser’, over zijn broeder spreekt:

‘Den Autheur, geweest hebbende mijnen Broeder, heeft dit Tractaet begonst, ende daerin gewerckt nu over de twintich jaeren geleden, ende alhoewel dat hy van goeden wille is geweest, om het selve op te maecken (het welck te wenschen hadde geweest) ende oock dat hy het selve ander-mael hadde over-sien, soo om te beteren de duysternissen van sommige voorstellingen, die dickwils door eene haestige penne worden veroorsaeckt, als om te vervullen het gene daer aen alnoch was ontbrekende, soo is 't dat sulcx, ontrent den jaere 1659 ofte 1660, hem belet heeft den grooten over-last vande Practycke, die oock sonder twyffel mede-gewerckt heeft tot sijne ontydige doodt, als ten jaere 1669 overleden zynde, in het 49 jaer sijns ouderdoms, als hy van selven grooten last ten deele vermeijnde ontslaegen te wesen; terwylen dat hy ghenoemt was by sijne Ma^ts Grooten Raede, om in denselven te becleeden het Ampt van Raedts-heer; ende al-hoe-wel oock by den Gouverneur van dese Landen den selven Staet hem vergunt was, soo heeft hy even-wel de dadelijckheyt daer van niet connen hebben, ter oorsaeken dat even op den tydt, als het selve hem soude worden geboodtschapt, de niet-spaerende doodt (naer eenige sieckte) hem heeft comen te verrassen, van allen 't welck sonder nieuwe droefheydt geen vermaen en can maecken’.

[p. 152]

De man werd in den middenbeuk der metropolitane St-Romboutskerk tot Mechelen begraven, waar later, door de zorg van zijn zoon Daniel Frans, een grafsteen zijn naam en den naam van vrouw en schoonouders zal herinneren⁽¹⁾.

Buiten het vermeld Tractaet van Grondt-Proceduren vermeldt Paquot van Peeter Cuypers een zestal werken, voltooid of onvoltooid, welke, zegt hij, in handschrift in de familie bewaard worden (z. op. cit. blz. 393). Het Tractaet, dat door Guilliam Cuypers werd uitgegeven, noemt hij een merkweerdig werk van diepe geleerdheid en gezond oordeel, ‘un ouvrage fort estimé de nos Praticiens... L'auteur y montre une profonde connaissance du Droit Belgique, jointe à beaucoup de jugement et de sagacité’.

Niemand ook had nog vóór hem over die verschillende rechtbanken en rechtsplegingen der Provincie Mechelen geschreven. Herlezen wij de voorrede; wij zullen den man er beter leeren door kennen:

Peeter Cuypers had eerst zijn werk in 't Latijn opgesteld: waarom echter gaf de edelman later de voorkeur aan de moedertaal? Luistert; het uittreksel diene terzelfder tijd tot een staal van 's mans niet onverdienstelijken schrijftrant:

‘Dit Tractaet, zegt hij, was bynaer halff in 't latyn ghemaeckt, als wanneer my heeft begonnen gheraedtsaemer te duncken in de Neder-Duytsche taele te veranderen 't gene alreede was ghemaeckt, en 't gene noch voorder te maecken was, in de selve taele te vol-trecken: Gheloove dat 't selve op-spraecke sal lyden, die oock fondament sal schynen te hebben: te weten, om dat het tegen den luyster van het werck schynt te wesen de moederlijcke taele te gebruycken, om-dieswille dat daar door 't selve Tractaet misschien te minder soude mogen worden geacht. Maer ben door verscheyden gewichtige redenen bewogen geweest om anders te doen. D'eerste ende de principaelste is, op dat de gene niet ervaeren in de Latyn-

(1) Paquot (op. cit., blz. 391) geeft er het opschrift van; hier is het:
D.O.M. et Nobili Domino Petro Cuypers, in Suprema Regis Curia Consiliario, defuncto XXIV. maii M.DC.LXIX. & Dominae Mariae vander Hoffstadt ejus uxori, defunctae VII. augusti M.DC.LXXXV, filiae D. Anthonii van der Hoffstadt, Toparchae de Muyselwyck, qui obiit XXIX. augusti M.DC.LXX. & Dae Annae Lanvyn, ejus conjugis, mortuoe XII. aug. M.DC.LXXV. Qui omnes hoc tumulo clauduntur, quem posuit, et eodem quoque clauditur moestus hoeres et proedicti Petri filius Nob. Dom. Daniel Fransciscus Cuypers. Requiescant in pace.
Dit opschrift staat ook opgegeven (door Vanden Eynde) in ‘Provincie, Stad ende District van Mechelen, opgeheldert in haere kercken, kloosters... alsoock alle Opschriften, Graf-schriften... versaemelt door... I Deel. Drukk. tot Brussel, by J.B. Jorez... 1770; blz. 129,

[p. 153]

sche Spraecke, niet en souden mis-deelt zyn van 't gene dese materie van Uyt-winninghe raeckt, ende op dat de selve kennisse souden moghen hebben van de questien, ende swaericheden daer-ontrent vallende, ten eynde om die te moghen voorcomen, oft daer in zynde, hun daer van te moghen ontwercken. D'andere redene is, dat dese uyt-legginghe niet soo seer gheschreven en wordt voor oude ervaeren rechts-gheleerden, als wel voor de luyden in de Practycke niet ervaeren om hun te dienen tot bewaernisse van hunne renten, waer in dickwils het meestendeel van hun patrimonie goet is gheleghen, jae dickwils hunnen geheelen al.

Tot de voorsz. twee redenen en heeft my niet luttel gedronghen de vremdigheydt van de woorden in dit Tractaet gheduerigh voor-vallende, als van Beleyde, Besette, Condingen, Handt-vullinge, Handt-vulder, Gifte ende andere, de welcke in 't Latyn soo wel, emmers soo gevoegelijck niet en connen uyt-geleyt worden, ten zy sonder vele ende groote om-spraecke te ghebruycken, alsoo de suyvere latynsche woorden daer toe niet en connen worden geeygent, waer door dickwils het recht verstant van de Costuymen wordt verdonckert.

't Heeft my oock niet weynich in myn voornemen aengheport, dat de Fransche Schryvers voor de handt vele Tractaten ende uyt-legginghen van hunne Costuymen, in hunne taele uyt-geven, met grooten loff ende verwonderinghe, ende onse taele schande geschiedt de selve te willen verachten, omdies-wille de selve soo woorde-ryck is ende bequaem om sijn voor-nemen uyt te leggen, als eenighe andere: als vele Nederlandtsche Schryvers met woorden ende wercken betuygen. Ten is oock niet nieuws sulcx te beginnen, ter wylen my voor-desen den wegh hebben gewesen ende gebaent niet alleenelijck vele ende verscheyden Hollandtsche Rechts-geleerden als Hugo de Groot in sijne Inleydinge tot de Hollandtsche Rechts-geleertheydt, Cornelius Neostadius ende Jacob Coren in hunne Observantien van den Hove van Hollandt ende West-vrieslandt, Merula ende andere⁽¹⁾, zynde alle geweest seer treffelijcke

(1) Hugo de Groot, geboren te Delft, den 10 April 1583, is een groot rechtsgeleerd staatsman, bijbeluitlegger, historieschrijver en dichter geweest. Bij de kerkelijke geschillen stond de Groot aan de Remonstrantsche zijde... Na een zeer bewogen leven stierf hij te Rostok (Zweden), den 28 Augustus 1645. -
Cornelius Neostadius of Cornelis vander Nieuwstad, geboren te Brielle, in 1549, een vermaard rechtsgeleerde. In 1579 werd hij tot Advokaat Fiscaal van Holland, en in 1584 tot lid van den Hoogen Raad aangesteld. Hij stierf, den 25 Juni 1606. -
Paulus Merula oft Merle, tot Dordrecht geboren in 1558, voornaam geschied- en oudheidkundige. Hij doorreisde het westelijk Europa, volgde in 1592 Justus Lipsius op als hoogleeraar in de geschiedenis aan de hoogeschool van Leiden. Buiten tal van geschied- en aardrijkskundige werken schreef hij ook: ‘Weyze van te plythandelen in Holland, enz.’ Hij overleed in 1607 te Rostok.
Philip Wielant, uit een adellijke familie te Gent in 1439 geboren, en in 1519 te Mechelen overleden, vermaard rechtsgeleerde en oudheidkundige, schrijver van verscheidene werken, waaronder: ‘Van de leenrechten naer de Hoven van Vlaenderen’, in het Latijn vertaald en meermalen herdrukt; - alsook: ‘Practique maniere ende styl van procederen, ghemaeckt deur meester Philips Wielant, heer van Eversbeke, voortyts president in Vlaenderen ende raedsheere in den Grooten Raedt te Mechelen. Gheprint te Antwerpen, by Hans de Laet, in de Cammerstrate, in de Rape, 1558’. Menigmaal herdrukt.

[p. 154]

Persoonen; maer oock Brabanders ende Vlaemingen; daer onder wel den principaelsten is geweest den Heere Philips Wielandt, President in Vlaenderen, ende daer naer Hooft vanden Hoogen Raede, beschreven hebbende de Practycke civile tot dien seker Tractaet van Leen-rechten van Vlaenderen’.

Die taal en die handelwijze van den Mechelschen edelman en rechtsgeleerde durf ik wel merkweerdig heeten. Zij leeren ons, dat onze taal nog in achting stond bij den hoogeren stand, en wat mij in die meening versterkt, is de getuigenis van zijn broeder Guilliam.

Na de inleiding van Peeter, geeft Guilliam een ‘By-voeghsel oft Additiën tot den Leser’. Hij stipt daar o.a. in aan wat hem er toe bewoog het boek zijns broeders zooveel mogelijk te voltooien en drukveerdig te maken, en hoe hij daarin te werk gegaan is. Wijziging of bijvoeging, zegt hij, ik besloot alles te doen ‘in onse moederlijcke taele, de welcke (ghelijck als den Autheur seer wel seyt) soo woordtryck is als eenige andere, jae oock seer cort; als vele bestaende in woorden van eene syllabe, daer uyt de volmaecktheyt van eene tael moet af-gemeten worden; ende sulcx gaet soo verre, dat Albert Girard, schryvende op de wercken van dien grooten Mathematist Simon Stevin (De la Géographie, op de 5^o Definitie), opgehaelt heeft alle de een-syllabige woorden van verscheyden taelen, onder de welcke hy in de Nederlandtsche telt 2170, daer hy in de Griecxsche 265 ende inde Latijnsche alleenelijck ophaelt 163. Het is wel waer, dat nochte den Autheur, nochte ick ons van al-te-mael soodaenige suyvere Duytsche woorden en hebben gedient ofte daer loopen andere onder: dan sulcx verheyscht het werck: uyt redenen dat de termynen vande Practycke moeten worden gebruyckt, de welcke beter selfs by de slechte lieden connen worden verstaen door een geduerigh gebruyck, alswel dat men hun soude voor-wenden de eygene Neder-duytsche woorden die sy in den sin, gelijck die moeten te passe comen, selfs niet en souden verstaen’.

Die Guilliam Cuypers was een jongere broeder van Peeter. Hij werd insgelijks, zooals ik hooger aanstipte, te Rozendaal

[p. 155]

geboren, op den 28 October 1632. Paquot, die met de familie op vertrouwelijken voet moet omgegaan hebben, vertelt van hem (cfr. op. cit. blz. 395), dat hij, in zijne jonkheid, een groot reiziger was: hij doorliep Spanje, Frankrijk, Duitschland en Engeland, en kwam rond 1655 in de Nederlanden terug bij 't vernemen der dood van zijn broeder Cornelis. Hij vestigde zich ook in Mechelen, waar hij om zijne kennis en zijn onberispelijken levenswandel in hoog aanzien stond, en de plaats van Syndicus of Raads-Pensionaris der Provincie, op 28 October 1686, verwierf. Hij bekleedde die tot in 1702: in 1700 echter werd hem ter ontlasting, want de krankheden van den ouderdom hadden hem aangegrepen, advokaat Horatius Nicolaas van Milaenen⁽¹⁾ toegevoegd. De man stierf op den 24 Meert 1702, en werd bij zijn aflijvigen broeder Peeter begraven.

Hij was mede een ervaren rechtsgeleerde en schrander mathematicus, die met de kennis zijner moedertaal ook nog de kennis paarde van het Latijn, van het Fransch en van het Spaansch. Uit zijn huwelijk met jonkvrouw Maria Moermans won hij twee dochters, Maria-Anna, die, te Vrouwen-Park bij Leuven, op den 22 September 1724 stierf, en Theresia Cuypers, geestelijke dochter, vrouwe van Alsingen en 's Hertogen, die te Brussel overleed, den 8 Juli 1750.

Buiten het ‘Appendix oft Byvoeghsel’, dat Guilliam samen met zijns broeders ‘Tractaet van Grondt-Proceduren’ in 1679 uitgaf, zooals ik hooger opteekende, schreef hij nog een boekje van een 40-tal blz. met name: Verhandeling ofte den leenheer vermach en can weygheren het consent, van eenen vasal gevraeght, om syn leen te mogen alieneren. Drukk. Jan Jaye, in 12^o(2), tot Mechelen.

Nog een woord ten slotte over Guilliam Cuypers:

Ik herlees altijd geerne de inleiding, de toeëigening of de opdracht, de lofversjes, die als het voorportaal onzer oude boeken uitmaken. Ei! wat liggen daar dikwijls voor ons kostelijke, belangrijke inlichtingen in opgesloten! In Guilliam's uitgave van 't ‘Tractaet der Grondt-Proceduren’ is aan 't woord zijn schoonbroeder uit Berg-op-Zoom Joannes Moermans. Hij huldigt de verdiensten van Peeter Cuypers en van zijn werk; maar, eilaas!

(1) Horatius Nicolaus van Milaenen, geboren in Mechelen, den 15 Juni 1663... uitstekend rechtsgeleerde... volgde Guilliam Cuypers op als syndicus of raads-pensionaris der stad. Hij overleed te Mechelen, den 12 Januari 1709.

(2) Zijn portret, evenals dat van zijn broeder Peeter, berust op het archief van Mechelen. Cfr Inventaire des Archives de la ville de Malines, publié... par (feu) V. Hermans, tom. 8^e, blz. 283. Drukk. A. Olbrechts-De Maeyer, 1895.

[p. 156]

 

‘Mors rapit Auctorem, flos omnis languet in herba,

 

Paginaque, heu! plorat tam pretiosa mori.

 

Sed lacrymas iramque pii sedate Nepotes,

 

Qui necis invidiam damnaque tollat adest.

 

Creditis? en ipsum cum prole a funere patrem

 

Suscitat et demptum Frater obîsse vetat

 

Ille Operi Colophona dedit, sensumque stylumque

 

Commodat, ut jures unius esse manum’.

... Ja, wat verder zal Guilliam zelf tot den lezer zeggen: Heb ik die uitgaaf op mij genomen, dan is het ‘omdat ick verplicht was tot herkentenisse van alle de weldaden van mynen Broeder genoten, het selve werck eenichsints in goede gesteltenisse te brengen, ende te vervullen hetgene daeraen was ontbrekende: jae selfs dat ick in myn gemoet schuldich was sulcx te doen, ut suscitaren semen fratris, prout Deut. 25’.

En alzoo, dus besluit J. Moermans Bergizomius, leeft door een uitwerksel van de broederliefde, de geest der twee broeders als één uitmakende in één en 'tzelfde boek:

‘Indubie fratres veniens mirabitur aetas
Posse duos unum sic animare Librum!’

Een ander versje is dat van Matthias Horatius van Milaenen, advokaat in 's Konings Grooten Raad te Mechelen, en vriend der familie Cuypers⁽¹⁾. Het is fijn en keurig gezegd; dit is de aanvang, waarin op Guilliam's reistochten wordt gezinspeeld:

‘Post Terrae et Alti magna pericula
Exhausta per te plus vice simplici,
Expandis haud parcus laborum
Nobile opus Guilielme fratris:
Dignumque tanto reddis opus viro,
Dum tanta jungis, passibus et Petri
Dum gnavus insistis, sacrato
Jure, styloque, Petrus secundus.’

Dezelfde grondgedachte ligt in het huldevers van Pieter Keyaerts, in suprema Regis Curia causarum patronus:

‘Cernitur amborum quanta hic concordia Fratrum:
Guilielmus, Petri quam bene pandit opus!
Pandit opus, jungitque suum, vicinaque subdit
Jura, Brabantiacis, quoe celebrata locis.
Non poterat melius Germano ponere marmor,
Quam facere, in scriptis vivat ut ille suis’.

(1) Matthias Horatius van Milaenen, vader van Horatius Nicolaus, hierboven vermeld, werd in Utrecht geboren, op den 22 April 1632. Rechtsgeleerde en advokaat bij het Parlement van Mechelen, werd hij in 1697 advokaat-fiskaal der cour ecclésiastique dezer stad, en stierf er, in de St-Jansparochie, op den 26 Juni 1702. Buiten dit dichtstukje vermeldt Paquot nog twee schriftjes van Matth. Hor. van Milaenen.

[p. 157]

Een hoogleeraar van Leuven, I.D.S., Historiae et Politices Lovanii Professor, spreekt Guilliam's lof, omdat hij in de moedertaal zijn boek opstelde: Veel zijn u verschuldigd, zegt hij, naam en huis uws broeders, maar niet minder ook het Belgisch Vaderland:

‘Sed tu prae reliquis Cupero Belgica debes,
Quae legis in lingua jam data jura tua.
Jam Patrii sermonis opes ne Gallia jactet,
Aut Latium proprio terra superba stylo:
En docuere sui Cuperi gloria gentis,
Belgiacâ Themidem non male voce loqui.
O bene si noscas hoc Belgica munus, honoris
Plus capis ex isto, quam capis ipsa, libro.
Externis, pudor! ipsa diu mendica fuisti:
Jam mendicat opes extera turba tuas,
Ergo crimen erit, non hunc extollere, crimen
Qui modo natali jussit abesse suo!’

't En is niet zonder voldoening, dat men die gevoelens ziet uitgedrukt door een hoogleeraar!

Wie het puntdichtje Ad Zoilum opstelde, waarmee de reeks der lofdichten sluit, weet ik niet: was 't de drukker of was 't de schrijver?⁽¹⁾ Het geeft een gedacht van Martialis weer: Aan Zoïlus:

‘Leest ghy dit boeck, en maeckt ghy geen,
Berispt het niet, oft maeckt' er een!’

Ei! was dit vóór eeuwen den nagel op den kop geklopt, het blijft waarheid ook op onze dagen...

De taak van Guilliam Cuypers heeft niet bestaan in maar saam te gâren wat geschreven lag en hier en daar wat aan of tusschen te voegen: neen, zijn verdiensten zijn grooter: ‘Ick hebbe sijn (Peeter's) begonst werck aen-genomen, op-gemaeckt ende vermeerdert’, zegt hij zelf, en dit erkennen ook voluit zijne drij neven, in een briefje aan den goeden oom, die hun vaders eer en werk zoo oprecht ter herte neemt. Het strekt hun gevoelens van dankbaarheid tot eere; luistert:

‘Parens noster... morte nimium immatura, nobis ac pu-

(1) Ik zou nog wel denken, dat het rijmpje van Guilliam zelven is. In zijne opdracht of toe-eygeninge aan de Heeren van Mechelen komt en een gedachte voor, die er nauw mee verwant is: ‘Dan alsoo het selden gebeurt, datter nieuwe Boecken uyt-comen, die aen-stondts van benyders niet en worden bevochten, om de selve te belasteren; soo is 't dat het by-naer een generael gebruyck is, den naturelijcken toe-vlucht te nemen tot soo-danighe Beschermers, die het werck tegens diergelijcke aenslaegen connen bevryden’.
Het Magistraat was niet onverschillig voor Cuypers' opdracht: ‘Il lui fit présent, zegt Paquot, d'une éguière et d'un plat d'argent gravé aux armes de la ville: on y lit cette inscription: Nobili viro Guillielmo Cuypers J.C.S.P.Q.M.D.D. avec la devise de la ville: In trauwen vast!’ Zie op. cit., blz. 397.

[p. 158]

blico ereptus, incoeptos, ast imperfectos, reliquerat Commentarios; inter continuos lituorum strepitus, assidue legis ac perlegis, volvis ac pervolvis; nec hoc satis: inchoato operi, alacri studio, assiduisque lucubrationibus manum admoves; quoe desunt supples; imperfecta perficis, limanda limas, ac denique doctissimis tuis Additionibus... solidissima tua Themide refertis, in bonum Reip. illustras, opusque omnibus suis numeris absolutum, ac consummatum reddis. Egregie enimvero mereris de publico, cum per te, tam egregius, utilis ac necessarius unicuique labor, in publicum prodit. Ecce igitur nos denuo duplici tibi devinctos nomine, publico pariter ac privato; at tanto meritorum cumulo respondere nesciis, quid restat? Nisi ut ter Optimum Maximum precemur ut Te nobis ac Reip. diu servet sospitem incolumem’...

Dit hertelijk briefje, in Mechelen geschreven, den 33 September 1679, was onderteekend door de drij zonen van Peeter: Antonius Hyacinthus en Daniel Franciscus, beiden toen alreeds advokaten in 's Konings Hoogen Raad, en Petrus Godefridus Cuypers, nog philos. stud., die twee jaar later, op twintigjarigen ouderdom, stierf (15 Augustus 1681).

Ook de oudste, Antonius Hyacinthus, heer van Muyselwyck en van Soetinghen, in Mechelen geboren, den 16 Juli 1651, stierf ongehuwd, den 18 Januari 1696, en werd in St.-Romboutskerk begraven. Van hem is bekend een latijnsch werkje over rechtsgeleerdheid, dat hij opdroeg aan Gregoris Piera, van Mechelen, abt van Tongerloo...

Weiden wij echter wat verder uit over Peeter's tweeden zoon Daniel Frans Cuypers.

Daniel Frans Cuypers werd geboren te Mechelen, op den 22 November 1653. De humaniora studeerde hij bij de PP. Jesuïeten zijner geboortestad, doch de wijsbegeerte en de rechten aan de hoogeschool van Leuven. Toen kreeg hij zin in het reizen, naar het voorbeeld weleer van zijn oom Guilliam. Hij trok door Frankrijk, over Piëmont, Milanen en Toskanen, en kwam in Rome aan, waar hij, op den 19 Augustus 1677, den titel van Doctor in de beide rechten verwierf. In Mechelen weergekeerd, werd hij in 1681 en 1682 tot schepen der stad verkozen. In 1706 zien wij Jo^er Daniel Frans Cuypers, heer van Rijmenam⁽¹⁾, overhoofdman benoemd der Sint-Jansgilde De

(1) Daniel Cuypers, heer van Muyselwyck, Soetinghen, enz., had van de familie der markgraven van Dormaal de heerlijkheid van Rijmenam aangekocht in 1697. Cfr Historia sacra et profana Archiepiscopatus Mechliniensis... studio et opera Corn. Van Gestel... Tom. I. Drukk. Hagae comitum, apud Christianum Van Lom, 1725; blz. 117. - Zijn portret treft men aan in het archief der stad. Cfr V. Hermans, op. cit. op blz. 283.

[p. 159]

Peoene, eene rederijkkamer, die hare dagen van bloei kende, en na ruim drij eeuwen bestaan, in 1795, in den losgebroken storm der Fransche Omwenteling moest verdwijnen⁽¹⁾. Hij stierf te Mechelen, op den 4 Meert 1725, en werd in de parochiekerk van Rijmenam begraven.

Paquot gewaagt van hem met buitengewoon veel lof. Hij was een werkzaam en geleerd man. Vaderlandsche geschiedenis en natuurkunde waren zijne lievelingsvakken, en, behulpzaam lijk hij was, stond hij met raad en daad ten dienste van al wie de wetenschap liefhad. Zijn huis was een waar museum, een schatkamer van allerhande zeldzaamheden. Zijne bibliotheek was uitermate rijk aan merkweerdige boeken en kostelijke handschriften, die vooral tot de historie der Nederlanden betrekking hadden: Zij stond immer open voor de vrienden, en zoo wordt gezeid, dat, om maar twee, drij dezer te noemen, de Bollandist P. du Sollier S.J. hem raadpleegde voor zijne geschiedenis van St. Rombout; dat Van Loon met hem dikwijls onderhandelde over de penningkunde; en Hendrik de Weert van Rotterdam, over de rechtsgeleerdheid.

Edoch werken in druk liet hij zelf niet achter. Handschriften, ja wel, en hoogst kostelijke, die ons verbazen door hunne hoeveelheid, door hun keurige verzorging, en tevens van zijn veel omvattende kennis getuigen. Die Mechelsche edelman schreef die in het vlaamsch. Althans de volgende worden door Paquot aangehaald:

1.

Chronyck ende Beschryvinghe vande geschiedenissen voorgevallen in ende ontrent de stadt Mechelen, wanneer, ende op wat conditien het District daer aenghecomen is, sondagh nae Ste Pauwels Bekeeringhe 1307, ende hoe Mechelen verheven is by Frederick Roomsch Keyser tot een Graefschap, den 10 Januarij 1490: by een vergadert ende op zyn order ghestelt door Joncker D.F. Cuypers, Garde des Chartres der stadt ende provincie van Mechelen. - Dit Hst. besloeg 826 blz. De schrijver voltrok het op den 8 December 1699^(2).

(1) Cfr Geschiedkundige Aenteekeningen rakende de Sint-Jans-Gilde, bygenaemd ‘de Peoene’, door G.J.J. Van Melckebeke... Drukk. H. Dierickx-Beke Zonen, 1862; op blz. 144.

(2) Piron, - in zijn Algemeene Levensbeschryving der Mannen en Vrouwen van België. Drukk. Mechelen, 1860, - teekent hierbij aan: ‘Een werk in 2 deelen, in folio, berustende in de stedelijke bibliotheek van Mechelen’. Cfr ook V. Hermans, op. cit., tom. 8, blz. 252; - en zijn Catalogue Méthod. de la Bibl. de Malines, 1881; onder n^r 1863. - Onder n^r 1852 staat aldaar nog opgeteekend: ‘Cuypers de Rymenam (Dan. Fr.). Instellinghe vanden Grooten Raede tot Mechelen, 22 Januari 1503. MS. 1 vol. in fol. (Chronyck van de Gheschiedenissen voorgevallen in ende ontrent de stadt Mechelen; tom. I, blz. 344)...

[p. 160]

2.	Cuypers stelde ook een vlaamsche chronologische lijst op van de magistraten van Mechelen sedert 1260 tot den 19 Augustus 1715, met eenige aanteekeningen nopens de veranderingen die in Mechelen voorgekomen zijn.
3.	Insgelijks een verzameling der voorrechten van de stad Mechelen, te beginnen met 870 en sluitend met 1706. Die verzameling beslaat 6 dikke in folio's, de Roodboeken geheeten. Cuypers belastte zich met dat werk op aanvraag van het magistraat van Mechelen. Het kostte hem opzoekingen zonder tal in de archieven van Mechelen, en, zegt men, vijf jaar lang, besteedde hij daaraan ten minste zes uren per dag^(1).
4.	Een ander handschrift heet: Inventaris vande Privilegiën, munimenten, brieven, vonnissen ende bescheeden der stadt ende provincie van Mechelen, de welcke syn berustende inden thoren, neffens de tresorye in diversche layen. Vernieuwt den 7 November 1702 en op order ghestelt door Joncker Daniel Fr. Cuypers, heer van Rymenam, enz. - En ten
5.	een verzameling: ‘Octrooyen verleent aende stadt ende provincie van Mechelen door hunne respective Heeren ende Princen, t' sedert den jaere 1252 tot den jaere 1705, by een vergaedert ende op syn orde gestelt door Joncker Daniel François Cuypers, greffier ende guarde chartres der voornoemde stadt ende provincie van Mechelen.

Daniel Frans Cuypers, heer van Rijmenam, Opstalle, Muyselwyck, Soetinghen, enz. uit zijn huwelijk met jonkvrouw Joanna Maria Hamers, had verscheidene kinderen gehad; doch één maar mocht hem overleven, een zoon met name Jan Frans Daniel Joseph Cuypers, die te Mechelen geboren werd, op den 24 Januari 1700...

Deze Cuypers bekwam den titel van licentiaat in de rechten te Leuven, op den 17 Augustus 1723... In Mei 1749 werd hij luitenant bij het Leenhof van 't grondgebied van Mechelen, en verwierf van Weenen, voor hem en zijne drij zonen, den titel van graaf. Van hem zal zijn het werk, dat ik bij V. Hermans opgeteekend vind onder n^r 2028 van zijn Catalogue mé-

(1) Van dit werk en van de twee volgende n^r 4 en n^r 5, getuigt alreeds Paquot, dat zij in de Archieven der stad Mechelen bewaard worden. - Men zie daarover V. Hermans, op. cit. op blz. 6 en 4.
Buiten die opgeteekende schriften liet de werkzame man nog tal van afschriften achter, en namelijk de copij van de voornaamste grafschriften, die toen ter tijde nog in Mechelen bestonden. Een in-folio. - En insgelijks een rijken voorraad oorspronkelijke stukken om benuttigd te worden tot het opstellen eener geschiedenis van Mechelen... Alzoo staat nog bij V. Hermans, op. cit. blz. 247, die verwijst naar den catalogus der Bibl. van Burgondië te Brussel:
‘Beschryvinge van de oudheyt en geschiedenisse van Mechelen, van 661 tot het jaer 1574’.

[p. 161]

thodique de la Bibliothèque de Malines, drukk. van Velsen, 1881, op blz. 204: ‘Le Comte J.F.D.J. de Cuypers de Rymenam: Preuves généalogiques de différentes familles de Malines, tirées des registres originaux de cette ville.’ MS. 2 vol. in 8^o. Hij stierf op den 8 Juli 1762, en werd in den familiekelder te Rijmenam bijgezet.

Een eerste huwelijk had hij aangegaan met jonkvrouw Clara Joanna Gielis-Hujoel, die echter den 25 Juli 1737 stierf, en uit dat huwelijk werden geboren:

a)	Graaf Guilliam Jan Joseph Ghisleen, heer van Rijmenam;
b)	Graaf Frans Cornelis Ghisleen, heer van Opstalle; en
c)	Graaf Joseph Ferdinand Ghisleen, heer van Alsingen en 's Hertoghen.

Bepalen wij ons echter bij dezen laatste; hij vooral nog zette de kunstlievende overleveringen der voorouders voort; maar eilaas! hij stierf vroegtijdig: Geboren te Mechelen, op den 28 November 1736, overleed hij te Brussel, op den 10 November 1775: hij had de volle 39 jaar nog niet bereikt. Hij had, in 1768, Maria, gravin van Groesberg-Beyeren gehuwd; doch bij zijne dood liet hij maar een dochtertje, met name Clara, achter.

De trek des grootvaders naar historische en genealogische opzoekingen leefde waarlijk in Graaf Cuypers van Alsingen voort. Paquot was hem verscheidene levensschetsen en tal van inlichtingen voor zijn historisch werk verschuldigd, en Baert stond hij ter zijde in 't opstellen van 't adelboek der Nederlanden. Hij was een man met uitgebreide kennis en edelmoedig hert: 't is aan hem ook, dat men de uitgave van Vanden Eynde's geschiedenis van ‘Provincie, Stad ende District van Mechelen’ in 1770 moet danken⁽¹⁾. - Wat hij zelf uitgaf, gaf hij meestal naamloos uit.

Goethals teekende als zeker van Graaf Cuypers zijnde op: 1^o Supplément au Nobiliaire des Pays-Bas et de Bourgogne. Louvain, 1772, in 8^o.

2^o Le vrai Supplément aux deux volumes du Nobiliaire des Pays-Bas et de Bourgogne. Louvain, 1774, in 8^o. Aan die beide uitgaven werkte Baert met Cuypers mede⁽²⁾.

In hetzelfde jaar verscheen nog een 3^e werk: Corrections et additions au vrai Supplément. Louvain, 1774, in 8^o.

Daarbij komen dan nog twee handschriften, bij Goethals

(1) Cfr Lectures relatives à l'Histoire des Sciences, des Arts, ... en Belgique... par M.F.V. Goethals. Tom. I. Drukk. Brussel, 1837; blz. 238. - Zie ook over de Cuypers: Histoire de l'Eglise Métrop. de St. Rombaut à Malines, par le Chan. D^r Laenen. Impr. Malines. 1919; passim, cfr. table, 344.

(2) Zie n^s 2490 en 2491 van V. Hermans' Catalogue.

[p. 162]

getiteld: 4^o Leenen en achterleenen des Lands van Mechelen van den jare 1455. MS. in 4^o,

en 5^o Extrait des Anoblissements, enregistrés en la Chambre des Comptes à Lille, depuis 1425, avec des écussons enluminés et d'autres pièces généalogiques.

Bij V. Hermans, op. cit. op blz. 237, tom. 8, staat vermeld als berustend op 't archief van Mechelen een klein register in 8^o: ‘Bewysen ofte Preuven van verschyde familiën binnen Mechelen, getrocken uyt de originele goedenisse boecken berustende in de secretarye der selve stadt. Het gene wy attesteren. Den grave van Cuypers de Rymenam’. Van 1475 tot 1608. - Hetzelfde werkje in het fransch: ‘Preuves généalogiques de différentes familles de Malines, tirées des registres originaux des rentes viagères reposantes à la trésorerie de la ditte ville. - Ce que nous attestons, Le Comte de Cuypers de Rymenam (‘Graaf Joseph Ferdinand Ghislein de Cuypers d'Alsingen, Heer van Rymenam’. Dit echter werd bijgevoegd door den heer archivaris Hermans).

Hierbij staken wij onze opzoekingen.

Slaan wij nu 'nen blik achteruit, dan gaat ons overzicht van 1680 tot nagenoeg het einde der 18^e eeuw, ongeveer een honderdtal jaren. Een droevige tijd voor het Vaderland! Op geesteswerk viel niet veel te denken, althans zeker niet de eerste vijftig jaar van dat honderdtal. Te verdienstelijker zijn dus die menschen, die nog de wilskracht en den moed hadden op den akker van wetenschap en kunst de hand aan den ploeg te slaan, om te voorkomen, dat die akker, vroegertijds zoo vruchtbaar en bloeiend, niet heel en al braak viel. Was de oogst niet welig en rijk, het werk toch was lofweerdig, en bittere verwijten passen hier niet. Wij wezen daar reeds elders op. Onder die werkers, dunkt me, mogen de Cuypers van het toenmalig Mechelen niet worden vergeten. Hun voorbeeld was des te heerlijker, daar het van den adelstand uitging, en landseer en landsrecht en landstaal voorstond en handhaafde. Lijk alle voorbeeld van dien aard moet ook het hunne heilzamen invloed hebben gehad op den gemeenen man, d.i. op het volk. De Cuypers van dien tijd schijnen mij brabantsche edellieden van den rechten bedde. Daarop nadenkende, achtte ik het billijk hun naam te laten recht weervaren, en eere te geven aan wie eere toekomt. J^er Peeter Cuypers, de eerste van wien wij gewaagden, voerde tot wapenleuze: ‘Jure, non vi: Door het recht, niet door het geweld!’ Wat 'n edele leus! Wierde zij maar nimmer ten onzent vergeten!

Alvorens deze verhandeling te sluiten, meen ik als bijlage nog een woord te moeten bijvoegen over een uitgebreid cata-

[p. 163]

logus van boeken, schilderijen, prenten en platen, medaliën en diergelijke, die uit het cabinet van Graaf Frans Cornelis Ghisleen de Cuypers de Rymenam⁽¹⁾ voortkwamen, en ten huize van 's graven weduwe te Brussel, ‘Rempart Cisalpin, ci-devant des Moines, section 3, n^o 1267’, op Maandag 5 April 1802 en volgende dagen, openbaar verkocht werden. De lijst der boeken beslaat 238 blz. in 8^o met 3363 nummers.

De lijst der schilderijen, waaronder verscheidene stukken van de meesters der Vlaamsche, Hollandsche en Italiaansche school, telde 19 blz. met 183 + 77 nummers (die laatste 77 waren stukken onder glas). - Daarachter kwam de verzameling etsen, teekeningen, enz. met 1098 nummers, en eindelijk nog een vierde deel met allerhande stukken in brons, in marmer, ivoor, zilver en goud, alsmede een allerrijkste verzameling van munten.

Overgroot is het getal zeer kostelijke stukken, die hier onder den hamer kwamen, om kortelings daarop naar den vreemde te worden verhuisd; doch mij bepalende tot die welke het werk waren van een der Cuypers teekende ik op in de eerste lijst:

n^o 500.	Motiva juris P. Cuypers. 2 vol. in fol. 1 Mss., alter impr.
n^o 510.	Motiva juris P. Cuypers. 2 vol. in fol.
n^o 531.	Cuypers' Tractaet van Grond-proceduren. Mechelen. 1679.
n^o 1557.	Cronyk en beschryving van de Geschiedenissen voorgevallen in en ontrent de stad Mechelen, wanneer en op wat conditiën het district daeraen gekomen is (beginnende van 1307 tot 1699), etc. by een vergadert door J. Daniel Frans Cuypers, heer van Rymenam, etc. garde des chartres der stad Mechelen en Prov. Mss. van 826 pag. schoon en distinct geschreven met ingevoegde fig.; 2 deelen vergult op 't plat.
n^o 1576.	Recueil d'épitaphes et inscriptions des églises et autres lieux des Pays-Bas pour la plus grande partie authentiquée, très bien dessinée et coloriée, entre lesquelles il se trouve un grand nombre qui existèrent avant les troubles de ces pays et qui périrent par le bombardement 1^o de Bruxelles de ss. Michel et Gudule recueillis et mis en ordre par F.C.G. comte de Cuypers de Rymenam etc.^(2). Mss. 5 tom. - 2^o de la Chapelle. 2 tom. - 3^o de S. Catherine.

(1) Zie zijn naam hooger nog vermeld: den 2ⁿ zoon van Graaf Jan Frans Daniel Joseph Cuypers, heer van Rijmenam.

(2) Die aanvangsletters zullen wel den graaf Frans Cornelis Ghisleen Cuypers beduiden.

[p. 164]

	2 tom. - 4^o de S. Gery. - 5^o de Caudenberg. - 6^o de S. Nicolas. - 7^o de Finisterrae. - 8^o des Grands-Carmes. 2 tom. - 9^o au Sablon. 3 tom. - 10^o des Recollets. 2 tom. - 11^o des Dominicains. 2 tom. - 12^o des Augustins. - 13^o des Minimes. - 14^o N.D. de bon Secours. - 15^o de Marie Magdelaine. - 16^o des Brigittines. - 17^o des riches Claires. - 18^o du Couvent de l'Annonciation. - 19^o de la Chapelle de S. Laurent. - 20^o de l'hôpital de S. Corneille. - 21^o du Grand Béguinage. - 22^o des maisons de particuliers tous à Bruxelles. - 23^o et des lignages de Bruxelles. - 24^o de l'hôpital de S. Jean. - 25^o de S. Elizabeth. - 26^o de S. Pierre à Louvain. - 27^o de S. Jacques, S. Michel, S. Quintin et S. Martin. - 28^o des Recollets. - 29^o de S. Gertrude. - 30^o des Augustins, à Louvain. - Ensemble 41 vol.
n^o 1614.	Supplément pour servir à l'histoire chronologique des Evêques de Gand, fait et dressé par le Comte de Cuypers. Mss.
n^o 1621.	Beschryving van de oudheyd en geschiedenissen van Mechelen soo en gelyk t' origineel behelst berustende in de bibliotheque der canoniken regulier binnen de stad Tongeren gelyk ook in de archieven der stad Mechelen, by een vergadert door J.D.F. Cuypers. Mss. van 518 pag.
n^r 1622.	Tafel van de materie van de Privilegiën der Stad en Prov. van Mechelen beginnende van 870 tot 1706, op order gestelt door D.F. Cuypers, greffier der Stad Mechelen. Mss.

P.S. In zijne levensschets van Daniel Frans Cuypers schreef Paquot (z. op. cit., blz. 401) in 1765, vooraleer 's mans werken op te noemen: ‘D.F. Cuypers a laissé en Ms. les ouvrages suivants qui se conservent chez MM. ses petits-fils’... Eilaas! de tijd verschoont niets, ook geen familiestukken. Een koopdag als deze van 1802 is als een windhoos in een schatkamer van boeken en perkamenten. Waar vliegt het al heen hetgene jaren, hetgene eeuwen hadden verzameld? God dank, heeft het archief van Mechelen veel bijeen van de schriften zijner edele familie. Buiten hetgene wij hooger-op al aanteekenden, is het ook in bezit van het daareven opgenoemde n^r 1622... Maar het overige? - Verdere opzoekingen hebben wij ons zelven niet opgelegd, daar wij ons enkel voorstelden den naam dier kunstliefhebbers, dier noeste werkers op het gebied van rechtsgeleerdheid en geschiedenis in het dankbaar aandenken der landgenooten even herop te roepen.

Mechelen, 16 April 1925.